Бугунги ўзбек романида давр, тарих. замон масаласи - Литература - Рефераты

Бугунги ўзбек романида давр, тарих. замон масаласи

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

73 KB

Бугунги ўзбек романида дазр, тарих. замон масаласи РЕЖА: 1. Романнинг жамият маънавий тараққиётида, инсон камолотида тутган ўрни, Аналитик қаҳрамонга эга бўлган романлар. 2. Тарихий ва ижтимоий воқелик ўзининг ҳақикий ифодасини топган романлар. З. Тоталитар тузум иллатлари туб моҳияти очиб берилган романлар. 4. Роман жанридаги изланишлар: модернистик йўналишдаги романларнинг юзага келиши.

Сиртдан қараганда ҳозирги давр адабиёти зкспериментал адабиётдек таассурот қолдиради. Ҳақиқатан ҳам кейинги йиллар шундай асарлар (Омон Мухторнинг «Кўзгу олдидаги одам», «Тепаликдаги хароба», «Ффу» романлари, Шоим Бўтаевнинг «Муюлишдаги уй» қиссаси ва б.) вужудга келдики, уларнинг замирида ётган адиблар ниятини махсус тайёргарликсиз англаш қийин. Чунки анъанавий услубда эмас, ғарбнинг модернистик абиёт деб аталмиш йуналишида ёзишган. Маълумки, бу тарздаги, абиётда объектив олам, воқелик, инсон, унинг хатти-ҳаракати, у яшаган ёки яшаётган жамият муҳити, мафкураси ёзувчининг тасвир объекти бўлмай, балки инсоннинг уларга муносабати, тўғрироги, /Унинг тафаккур йуналиши асосий объект саналади. Китобхон бевосита қаҳрамон билан эмас, унинг тафаккури билан муносабатга киришади, қаҳрамон эса ёзувчи томонидан яратилган инсон эмас, табиий ҳаракати, шуури ила гўё ўзини- ўзи яратган (албатта, шартли равишда), ёзувчини ўз онг оқими йўналишига соладиган интеллектуал шахсдир. Лекин адабиётшунослик илмидан маълумки, инсонни бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга соладиган, эзғуликка ундайдиған, комил инеонга айлантирадиган нарса шакл, катта фалсафий тафаккур эмас, шу тафаккурнинг асос-заминида ётган моҳиятдир. Агар биз ҳозирги романларга шу моҳият нуқтаи назари бнлан ёндашсак, улар шаклан янги бўлгани билан мазмунан асл ўзбек адабиёти анъаналарини эслатади. Биз адабиётда инсоннинг бахти ва бахтсизлиги, бошига тушган кулфат ва фожиасига жамият айбдор деб шарҳлашга ўрганиб қолганмиз. Лекин жамият абстракт нарса эканлигин, у инсон фаолияти орқали реаликка айланишини, саъй-ҳаракати туфайли юзага келишини, инсон манфаатлари учун ижобий ёки салбий роль ўйнаши уни бошқарувчи инсонга боғлиқлигини уйлаб кўрмаймиз. Ҳатто мумтоз адабиётдаги ' адолатли шоҳ образи талқинига дунёқарашнинг чекланганлиги деб унга қарши чиққанмиз. Антик дунё адабиётининг тамал тошини қўйган Эсхил,

Эврипид, Софоклларнинг тақдири азаллик ғоясига ҳам қарши чиқиб, уни инкор қилганмиз. Лекин ботинан ҳамиша бир нарсага тан бериб келганмиз ва ҳис қилганмиз. Яъни инсон зийнатидаги инсоний хусусиятлар - ҳаллоллик, диёнатлилик, иймонлик унинг тақдирида катта ижобий роль ўйнашини. Маълумки, бу ижтимоий масала ислом дини таъсиридаги адабиётнинг бош масаласи ҳисобланган. Бутунги кунда буни ҳақиқат эканлигини очиқчасига тан ола бошладик. «Ффу» романи асосида худди шу масала ётади. Адиб кечаги ўзи яшаган ҳаётга ва унинг ҳосиласига Шарқ фалсафаси нуқтаи назаридан ёндашиб, ўз қарашларини асослайди. Бу борада ўзининг ҳаётини бош қаҳрамони Мулла Тошпўлат ва унинг оиласи фаолияти тасвирида ишонтиради. Маълумки, инсоннинг барча ҳаракати ҳам фаолият бўлмайди. Маълум бир инсоний эҳтиёж; мақсад сари қаратилган ҳаракатгина фаолият саналади. Шойим Бўтаевнинг «қўрғонланган ой» романидаги образларнинг барча хатти-ҳаракати фаолиятдир. Чунки улар ёзувчи мақсадига буйсундирилган, Сиртдан қараганда қаҳрамонларнинг фаолияти билан боғлиқ воқеалар бир-бирига узвий боғланмагандек туюлади. Шундан романни композицион арқоқ деб хулоса чиқариш мумкии, айрим адабиётшунослар. Лекин ундай эмас. Воқеялар ёзувчининг илгари сурган концепцияси - тафаккур йўналиши орқали узвий боғланади. Демак, мазкур роман ҳам янги йўналишда яъни тоталитар тузум пайтида ёзилган асарлар каби қаҳрамон фаолияти ҳукмрон мафкурага буйсундирилмаган, нутқ ирон эттирилмаган. Улар эркин ҳаракат қилишади, ўзи яшаган муҳт шароит, замоннинг хусусиятларини руҳиятларида мужассам этишади. Шундан улар фаолияти замирида ётган ёзувчи концепциясини илғаб олиш қийин. Унинг учун фикрлаш даркор, Демак, туман воқеалари тафаккур элагидан ўтказилсагина адиб нияти англашилади. Англаш эса маънавият сари қўйилган қадамдир. Чунки юқорида айтганимиздек, тафаккурсиз маънавият юзага келмайди. Демак, асар инсонни комилликка ундайди, унинг аҳамияти ҳам шўндадир.

Роман икки фаслдан иборат. Биринчи қисм “Аввалги фасл”, иккинчиси эса «Сўнгги фасл» деб номланади. Шойим Бўтаев бежизга романини шундай фаслга бўлмаган. У биринчи фаслда оталар ҳаёти, турмуш тарзи, руҳияти билан кишини ошно қилса, иккинчи фаслда кечаги жамият тили билан айтганда, келажак авлод - ёшлар ҳаёти қаламга олинган. «Аввалги фасл»да фаолият кўрсатган қаҳрамонлар - Убайдулла чавандоз, Зокир булбул, Тиркаш бобо, Рашид боболар табиатга жуда яқин кишилар. Улар Ўртақайнар қишлоғи, унинг Рангон тоғининг ҳар бир гиёҳини, ҳайвонот оламини беҳад севадилар ва ардоқлашади. Улар табиат билан инсон қисмати кўринмас ришталар орқали боғланганлигини ҳис қилишади, абадий қобилиятларига буйсунишади. Убайдулла чавондоз Рангон тоғларига оқ букан (сайғоқ) яна қайтиб келганини қишлоқ одамларига айтганда барча севинади. Чунки бу жониворлар бу ерни тарк этганига кўп йиллар бўлган эди. Уларсиз тоғлар ҳам бир ғариб, рангсиз ҳолга тушиб қолганди. Ок бўканлар билан эзгулик қайтиб келди. Чунки улар шафқатсизлик туфайли ўз маконларини тарк этганди. Ҳақиқатни идрок этишнинг уч хил йўли бор. Яъни нисбий, мутлоқ ва илоҳий билиш. Ҳақиқатнинг қайси турини англаш кишининг тарбияси, билими ва тафаккурини қай даражалигига боғлиқ. Тоталитар тузум даврида фақат нисбий ҳақиқат, яъни коммунистик партиянинг «рости» англанди. Мутлоқ ҳақиқатни -давр, замон яратган ахлоқий қийматнинг туб моҳиятига шуури етган киши таъқиб қилинди. Илоҳий ҳақиқат - яратганни билишга мутлоқ йўл қуйилмади. Нисбий ҳақиқатни англатган, уни ўзлаштирганларнинг йўлига эса шайтон аралашган. Бу йўл уларни борса келмас сари бошлади. Чунки шайтоннинг иши жаҳаннамга бошлашдир. Лекин ҳаётда илоҳий ҳақиқатни англаганлар бор Романда бу каби ҳилқатлар Убайдулла чавондоз, Зокир Булбул, Тиркаш бобор, Рашид боболар тилида ўз ифодасини топган. Машҳур Колумбия ёзувчиси Габриель Гарсия Маркес «Шуни билингки, табиатнинг мувозанати бўзилса, унда яшовчи инсон ҳам ўз

қиёфасини йўқотиб қўяди» деган эди. Романда бу фикрнинг ҳақиқат эканлиги Муртазо фаолияти орқали асосланган ва киши шуурига сингдирилган. У Ўрозмат ака билан Фотима аянинг ёлғиз фарзанди. Уйдаги иноқлик, ота-онанинг бир-бирига бўлган меҳри уни шафқатли, андишали, одамларга, табиатга ўта» меҳрли, шафқатсизликдан нафратланадиган қилиб тарбиялади. Ҳатто кап-катта бўлганда ҳам, қўшниси Исмат жўжахўроз сўйганда, «Амакижон, товуқни қуйиб юборинг!» - деб ялинган. Хулоса қилиб айтганда, роман инсон қалбида она табиатга нисбатан меҳр уйғотади, унга руҳан яқинлаштиради, қаҳрамонлари қисматида инсониятни ислом ва эътиқодга даъват этади, инсон аслида табиат фарзанди эканлигидан огоҳ қилади, инсон ва табиат муаммосининг янги қирраларини очиб беради. Муҳими, ёзувчи янгича мазмунга янгича шаклни уйғунлаштира олган. Аббос Саиднинг «Беш кунлик дунё» романида масала эмас, одамлар, тасвирланади, уларнинг ташвиши, қисмати, тақдири, фожиаси қаламга олинади, зоҳирий дунёси ва ботиний олами очиб 6ерилади. Бизнингча, бу энг муҳим масаладир. Ахир жамики катта нарсалар, забт этиш йўлидаги саъй-ҳаракат ва интилишлардан мақсад одамни одам бўлиши, одамларча яшаши эмасми? Албатта шундай. Демак, охир-оқибат жамики уринишлар инсон масаласига бориб тақалади. Романга Рауф Парфининг шеъридан «Банданга гў-зим бер, ер бер, имон бер» парчаси эпиграф қилиб олинган. Бу, ўз навбатида, ёзувчининг концепциясини, романнинг мотивини белгилайди, Роман сюжети чизиғини бош қаҳрамон Анвар фаолияти билан боғлиқ бўлган воқеалар ташкил қилади. Мазкур воқеалар орқали турфа одамлар ва уларнинг тақдирлари, Анварнинг оиласи ҳаёти тасвирида эса оддий ўзбек оиласининг турмуш тарзи ўз ифодасини топган. Мазкур оила аъзолари ва улар билан муносабатда бўлган кишилар хатти-ҳаракати воситасида эса жамият ва инсоний иллатлар очиб берилган.

Анварнинг касби журналист. Ўн йилдан бери республиканинг нуфузли газеталарининг бирида ишлайди. Лекин тўгри сўзлиги, софлиги, ҳар бир нарсага адолат билан ёндашишга уриниши баъзи бир ҳамкасбларига ёқмайди. Айниқса, Миркарим Пирриев, Садриддин Қурбонқулов, Туҳфа, бош муҳаррир Шариф Юнусовга. Буларнинг энг пасткаши Пирриев. Унинг қандай шахс эканлиги Анвар билан истеъдодли ёзувчи, лекин ҳаётга очиқ кўз ила қарагани тўфайли жамиятда ўз ўрнини топа олмаган Ҳаким Мансур ўртасида кечган суҳбатда ойдинлашади: «Ишдан бўшаб кетишимга шу Пирриев сабаб бўлди. Алдам-қалдам ишлар билан шуғулланишаётганини бетига айтсам, дарров кўраб етказибди-да. муттахам! -Гапирманг, у билан бирга ўқиганман. Унинг қандай инсон экаяини беш қўлдай биламан, - асабий тарзда столни чертишнй қўймасди Ҳаким Мансур. -Ўз манфаати йўлида отасидан ҳам кечвораднган кимса. Мен сизга бир воқеани айтиб берайин», Бу воқеадан шу нарса маълум бўлдики, у ижарага уй ахтариб, кўчама-кўча изғиб юрганда, Ҳаким Мансур ўз ижара уйига олиб келади. Уй соҳибасининг эри кесилиб кетган, эри ҳам, ўзи ҳам яхши одамлар бўлган. Пирриев бир кун ичиб келиб ана шу аёлга ташланади. бу қилмиши учун Ҳаким Мансут урганда, унинг бир бармоғини тишлаб олади. Мана шундай кимса газетада коммунистик ахлоқ бўлимини бошқаради. Бу жамиятниш маънавият дунёсининг таназзулидан далолатдир. Бош муҳаррир Шариф Юнусов эса уйда узатиладиган қизи бўлишига қарамай, ўз ходимаси Туҳфа билан дон олишади. Уларга Садриддин ўз уйини бўшатиб беради. Пирриев кабилар эса унинг кўз-қулоғи. Бу ҳолни Анвар кўриб қолганда, менинг тўғримда бўлмагур иғво тарқатибди, деб ўз қилмишининг олдини ола бошлайди. Унинг хотини Барнохон Анварнинг аяси Собира ая тиккан кўйлагига пул олмагани учун бу сафар ҳам боришни истайди. Анвар бир нарсага ҳайрон. Ўзларини ниҳоятда олижаноб, ҳалол

кўрсатиб юрадиганларнинг аксарияти фосиқ шахслар. Лекин шундайларнинг ошиғи олчи. Амал курси ҳам ўшаларники. Ҳаким Мансур, Анварга ўхшаган халқ манфаатини, Ватан тақдирини кўзлаб иш тутадиган соф, ҳалол кишилар эса бундайларга тобе. Анвар ҳайрон бўлгандек, китобхон ҳам унинг моҳиятини англаб олишга қийналади. Мулоҳазага берилади. Фикрлаш борасида бу нарса ойдинлашади. Кечаги жамиятимиз фосиқлар маконига айланган жамият экан. Пиримқул Қодировнинг «Она лочин видоси» романи киши маънавий оламини бойитиш орқали ўз ҳаёт йўлини тўгри белгилашга имкон туғдиради, Бу нарса эса, -ўз навбатида, жамиятнинг инсонийлашувига, демократиянинг янада кучайигаига асос ҳам бўлади. Чунки халқи комил бўлган жамиятдагана адолат ва инсон манфаатларига йўналтирилган қонун ҳукм суради, Демак, роман инсон камолотига хизмат қилади. Хўш! Асарнинг бундай ижобий таъсир кучи нималарда кўринади? Биринчидан, тарихий воқелик инсон фаолияти, қисматидан айри ҳолда эмас, балки чамбарчас, боглиқ ҳолда тасвирланганлигида. Иккинчидан, инсон изтиробларига сабабчи бўлган вазиятнинг келиб чиқиш сабабини таҳлил қилиш борасида бизга таниш бўлган сиймоларнинг - Шоҳруҳ Мирзо, Гавҳаршодбегим, Улуғбек, Ҳус?анн Бойқаро, Алишер Навоий, Абулқосим Бобур, Абусаид Мирзо, Ёдгор Мирзо, Алоуддавла, Абдулатиф ва бошқа қатор тарихий шахсларнинг қандай инсонлар эканлиги инкишоф қилинганлигида ва уларга нисбатан аввалги мафкуравий қарашларга аниқлик киритиб, олиши тасаввурларни тўзғитиб юборганида. Учинчидан, инсоний изтиробга дучор қилган воқеалар моҳиятини очиб бериш борасида шахснинг ботиний дунёсини кўрсатишда. Тўртинчидан, энг муҳими, одамийлик, маънавиятнинг замини, илдизи илмда эканлигини ҳаётий шахслар тимсолида ўз исботини топганлигида. Асарнинг бу фазилатларини китобхон воқеалар оламида англаб олади. Бунга у мушоҳада қилиш орқали эришади. Чунки ёзувчи тарихий воқеликка бўлган ўз нуқтаи - назарини оғзаки баён қилмаган, романнинг сюжет чизиғи

замирига сингдирган. Асар воқеаларини шу тарзда қуриш ёзувчи маҳоратидан далолатдир. Маълумки, темурийзодаларнинг кўпчилиги жўда мард шахслар бўлиб етишган. Бунда Бибихонимнинг хизмати катталиги тарихдан маълум. Лекин бундай хизматни Сароймулкхонимдан сўнг Гавҳаршод бегим зиммасига тушганлигини жамоатчилик билмасди. Қайтага бу ўринда нохуш фикрлар юрарди. Бадиий асарлардаги талқинларни ўқиган китобхон наҳотки Шоҳруҳ Мирзодек шахснинг завжаси, Улуғбекдек алломанинг онаси шундай деб ҳайрон бўларди. Пиримқул Қодиров мазкур асари билан олдинги шубҳаларни тарқатиб юборади. Зукколикнинг белгиси билимдон, зеҳни ўткирлик билангина белгиланмайди, балки фикр нури билан инсон зийнати орқали унинг ниятини ўқиб олиш, юз бериши мумкин бўлган воқеани олдиндан англаб отиш ила намоён бўлади. Бу хусусият Бибихонимда борлигани билардик, мазкур асар орқали Гавҳаршод бегим ҳам шундай хусусиятга эга аёл бўлганлигини биламиз. Маълумки, инсон ўз даври одамларидан андоза олади, ўз навбатида, улардан ўз қиёфасини қидиради, худди шунинг оқибатида ўзини янада яхшироқ англашга интилади. Бунга бадиий ижод, яъни ҳаётни кенгроқ эпик кўламда ичдан тасвирлаш хусусиятига эга бўлган романлар имкон беради. Кейинги йилларда юзага келган романларда шундай ҳол кўриняпти. Уларда воқеалар бевосита тасвирланмасдан, шахс тафаккури призмасидан ўтиш орқали ва ўй-хаёллар, тасаввурлар - онг оқими орқали фикр моҳияти илдизи сари йўналтириляпти. Бутунги романларнинг янги тамойиллари худди ана шундадир. Хуршид Дўстмухаммаднинг «Бозор» романида бозор тимсоли инсон хаётининг рамзи сифатида намоён бўлади . Ёзувчи ўзига хос маҳорат билан хаёт ҳақидаги фалсафий қарашларини чиройли бадиий тимсоллар пардасига ўраган ҳолда тасвирлашга интилган. Ромфннинг асо с ий қахрамони идиал шахс. У ичмайди, чекмайди, фахш ишларга қўл урмайди. Асар бошидан охиригача Фозилбекнинг ў йланиши б илан боғлик муаммоларга алоқадор воқ е алар

тавсилотидан иборат. Ёзувчининг м а қсади эса икки киши жисмидаги рухни бирлаштиришдир Ёзувчи Фозилбекни фозиллик, донолик ва зукколикнинг тимсоли қилиб яратар экан, унинг жуфти халолини марифат ва қадиратнинг, инсон қадр қимматининг бад и ий тимсоли сифатида гавд а л а нтиради. Романда Фозилбек ва қадриянинг оила қуриши рамзий маьнода хаётдаги адолат, инсоф халоллик. Марифат каби фазилатларнинг, эзгу туйғуларнинг умри боқийлигига ишорадур. Хаётий хақиқатни қисқа тасвирларда бера олганлиги адибнинг бадиий тафаккур кўлами кенглигидан далолат беради Роман бошидан охиригача бозор, яни хаёт ва инсон тақдирини кўзатиш асносида тасвирлар билан йўғрилган бўлиб, унда рухий туйғулар тасвири бир меёрда чизилган ва адиб бадиий нияти ўз ечимини топган.

АДАБИЁТЛАР: 1.Адабий турлар ва жанрлар. Т., «Фан», 1991. 2.Ҳ.Каримов. Инсон ва давр. Т., «Фан», 1992. З.А.Каттабеков. Тарих сабоқлари. Т., 1985. 4.И.Мирзаев. Насримиз бадиий олами. Т., 1991. 5.У.Норматов. Романнинг янги йуллари. «Ёзувчи» газетаси, 1997 й 4 июн. 6. www.tuit.uz 7. www.adabiyot.uz

Похожие

Фашизмга қарши уруш ва урушдан сўнгги давр ўзбек адабиёти

Тарихий воқелик ва бадиий талқин

Бугунги адабий танкидчилик

Тарих ва роман

Бугунги кун шеъриятининг тамойиллари