Тарих ва роман - Литература - Рефераты

Тарих ва роман

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

113.5 KB

Тарих ва роман REJA : 1. Badiiy asarlarda o’tmishning aks etishi. 2. Roman-tarixning tiniq oynasidir. 3. Roman falsafasi.

Тарихни тунги осмон, ундаги юлдузларни нурли сиймоларига менгаш мумкин. Юлдузлар тун осмонининг кўрки, файз-таровати. Юлдузли тун ҳамма ерда бор. Аммо ёрқин сиймоларга бой тарих ҳамма халқда ҳам топилавермайди. Чиндан ҳам, тархимиз қадимий бой. Тарих китобларимиз ҳам жуда кўп. Машҳур сиймолар-подшолар, набийлар, валийлар, олимлар, санъаткорлар, адиблар ҳақида кўплаб тарих китоблари битилган. Профессор Бегали Қосимов «Улуғ салтанат сирлари» мақоласида: «Соҳибқирон ҳазратларининг 660 йиллик тўйлари кунларида матбуотда бир маълумотга кўзим тушган эди. У киши ҳақида Ғарбда 400, Шарқда 900 дан ортиқ асар ёзилган экан»,-дея қизиқарли маълумотга диққатимизни жалб этади. («халқ сўзи» газетаси, 2003 йил, 18 март). Мирзо Улуғбек, Заҳриддин Бобур, Хусайн Бойқаро сингари подшолар, Форобий, Беруний, Абу Али ибн Сино, Маҳмуд Замаҳшарий сингари олимлар, Аҳмад Яссавий, Абдухолиқ Ғиждувоний, Баҳлуддин Нақшбанд, Хўжа Аҳрор валий, машҳур Термизий, Насафий, Шошийлар ҳақида қанчадан-қанча асарлар яратилмаган дейсиз?! Роман-тарихнинг тиниқ ойнаси. Тарихий сиймолар эртами-кечми бадиий романга қаҳрамон бўлиб ўтадилар. Романчилигимизнинг қисқагина тарихига разм солсак, йигирмага яқин тарихий шахслар роман қаҳрамони бўлганлигини кузатиш мумкин. Ойбекнинг «Навоий»си-ўзбек тарихий романчилигинг Одамотаси. Улғбек, Ибн Сино ҳақида Одил Ёқубов, Бобур ва Бобур авлодлари ҳақида Примқул Қодиров, Хайриддин Султоновлар романлари пайдо бўлди. Машраб, Маҳмуд Таробий, Нодир, Охунбобоев, Акмал Икромов, Сўфмзода, Ҳамза ҳақидаги романлар ёзилди. Тарихий асарларниннг аксарияти сўнгги ўттиз йил ичида яратилди. Авваллари ўзбек халқи тарихи, тарихий сиймолар ҳақида роман ёзиш, беозор қилиб айтганда, маъқул келмас, асар ёзишга жазм қилганларнинг косаси оқармас эди. Лекин Темур ҳақида С. Бородиннинг «самарқанд осмонида юлдузлар», Анна Алматинскаянинг «Зулм», Михаил Шневеррдининг «бўри изидан», «Санжар ботир», С. Калмикоровнинг «Қуръон ва маузер», Н. Никитнинг «Воқеа Қўқонда бўлган эди», Комил Икромовнинг «Маҳмуд дорбоз» сингари

асарлари яратилди, тарғиб-ташвиқ қилинди. Бу асарларда воқеа-ҳодисалар коммунистик мафкурага мослаб ёзилган ёҳуд тарих ва ўтмиш сиймолар характери сохта, бузиб тасвирланган эди. Хоразм Маъмун академиясининг катта илмий ходими Матназар Абдулҳаким «Тазарру ёхуд Комил Икромовнинг «Маҳмуд дорбоз» қиссаси ҳақида айрим мулоҳазалар» («Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси, 2003 йил, 16 май) мақоласида қуйидагиларни ёзади: «Махмуд дорбоз» асари маълум даврда ёзувчиларимиз ўйл қўйган хатолардан гувоҳлик берувчи тарихий бир ҳужжат сифатида ҳам аҳамиятлидир. Чунки «Маҳмуд дорбоз» қиссасининг ҳақиқий Паҳлавон Маҳмуд ҳазаратлари шахсига дахли йўқ эканлигини бугун ҳаммабилади. Шу маънода ҳам бу ва бу қабилдаги сарларнинг ҳозир тишлари тушган, тирноқлари тўкилган, бинобарин, энди улар ҳам хавфли эмас». Коммунистик мафкура, шўро сиёсати ўтмишнинг ишонарли ҳужжатларини зинҳор ошкор илмади. Натижада, чин тарих асарлари ўрнини ҳақиқатга хилоф, сохталикларга сероб бадиий асарлар эгаллади. Халқ ўтмиши, ҳақиқий тарихни билувчилар таъқиб остига олинди. Масалан, Ойбек истеъдод билан яратган «Навоий»си, Миркарим Осим аждодларимиз ҳақида ёзган ҳаққоний қиссалари учун ур алтак-сур калтак қилинди. Яна бир мулоҳазани айтиб ўтиш жоиздир. Шўро даврида яратилган тарихий сатрларда нафақат маъно-моҳият, балки бадиийлик анча ғариб бўлиб қолди. Шўро мафкурасига мослаб асар ёзганлар тарихий қадритларимиз шаклига, таркиб-мағзига етарли эътибор бермаганлар. Ваҳоланки, ўтмишда яратилган насрий асарлар-хоҳ улар илмга, тарихга, элшуносликка оид бўлсин, хоҳ мемуар, сафрнома, сафарнома, ҳасби ҳол, тазкирайўсинда бўлсин, ҳеч қачон бадиийликка бегона бўлмаганлар. Мақсуд Шайхзода «Устознинг санъатхонасида» тадқиқотининг биринчи мақоласида қизиқ далилни келтиради: «... Наср қоидалари ҳақида ягона назарий асарни, яъни насрнинг илми бадеъ қоидаларини XIII - XIV асарларнинг буюк шоири ҳиндистонлик Амир Хусрав Деҳлавий (1253-13250 ёзган. «Эъжози Хусравий» деб аталган бу асар 3 жилддан иборат бўлиб, насрий ижодга доир

бир неча минг санъатларни (усулларни) ўз ичига олади». Бу «бир неча минг санъатлар» тарихий, мемуар, этнографик, сафарнома, ҳасби хол сингари асарларга ҳам таалуқли бўлган. Муҳими, мумтоз фанимизда насрий асарлар умумлаша хусусиятга эга бўлган. Яъни битта асар ҳам тарих, ҳам сафарнома, ҳам ҳасби ҳол, тазкира, ҳам элшунослик мақомини ўзида акс эттирган. Фикримизнинг ёрқин мисоли «Бобурнома»дир. Лекин Шарафиддин Али Яздий, Ибн Арабшоҳ, Хондамир, Абдураззоқ Кирмоний каби муаррихлар асарлари ҳам бадиий санъатлар билан гўзаллаштирилган, эстетик қадрият даражасига кўтарилган эди. Шарафиддин Али Язбдий Темур аскарларининг ҳинд жангчилари қарши мардонавор хатти-ҳаракатини тиниқ ўхшатиш орқали эди: «Ҳиндустон диловарлари туриб мардоналик кўрсатур эрдилар. Аммо чибиннинг на тоқати бўлғайким, пил қошинда турғай ё кийик шерга муқобала бўғай» (207-бет). Ибн Арабшоҳ «Амир Темур тарихи» асарида Сулотн Боязид хазинасидан олинган ситора-қимматбаҳо ашёлар устига ташланадиган ёпинчиқни бундай тасвирлайди: «Ситора хилма-хил нақшдар билан нашқшланган бўлиб, ... сувратлар алвонли буёқлар билан безалганки, улар бекаму кўстлик ва етукликда ўта камолга молик эди. (Улар шундай маҳорат билан ишланганки) гуёки сувратлари ҳаракатга тушиб, сен билан суҳбат қураётгандек ва қуйи эгилиб турган мевалар эса ўзини теришга сени чорлаётгандек туюлади. У ситора дунё ажойиботларидан бири бўлиб, у ҳақда (бошқалардан0 эшитиш кўз билан кўргандек эмасдир» (307-308-бетлар). Тарих китобларидаги нозик кузатишлар, бадиийликка ёт бўлдмаган тасвирлар, тарихий сиймолар тасвир-тафсифи, фитратларидаги ҳолатлар ифодаси ёзувчи масъулиятини оширди, айни вақтда тарих мавзуига бўлган қизиқишини кучайтирди. Сўнгги 10-13 йил ичида «Қуръони Карим», тўрт жилдли «Хадис», Оллоҳнинг расули Муҳаммад с. а. в. ҳақида турли замон, турли маконларида яратилган ҳасби ҳоллар Рабғузий, Алишер Навоий, Бобурларнинг диний асарлари, тазкирлалари чоп этиладики, маънавий ҳаётимиздаги бўшлик

тўлдирилди. Аҳмад Яссавий, Абдуҳолиқ Ғиждувоний, Баҳуддин нақшбанд, Хожа Аҳрор валий сингари этилдики, бу ҳам халқ руҳиятини бойитди. Бадиий адабиётда тарихий шахслар характери кўп. Муҳими, хўб яратиладиган бўлиб қолди. 2002 йилнинг ўзида бешта тарихий асар яратилди. Ўзбек китобхони Саъдулла Сиёевнинг «Яссавийнинг сўнгги сафари», Муҳаммад Алининг «Улуғ салтанат», Ражаббой Рауповнинг «Устун», Олимжон Холдорнинг «Миркомилбой», Қўзи Давлатнинг «Хусумат» романларини ўқиди. Ёзувчи Улуғбек Ҳамдамнинг ҳозирги кун ҳақидаги «Мувозанат» романи ҳам зўр қизиқиш билан қарши олинди. Тарихий мавзудаги янги асарларнинг орасида теша тегмаган ёхуд авваллари қаламга олинмаганлари йўқ, ҳисоби. Аҳмад Яссавий ва Амир Темур-олмашумул сиймолар. Бирлари ҳақида тўққиз, иккинчилари тўғрисида етти асардан буён илмий, бадиий асарлар яратилмоқда. Саъдулла Сиёев ва Муҳаммад али била- кўра туриб зиммаларига жиддий маъсулиятни олдилар: яссавийшунослик, темуршуносликнинг ҳай ва қаййумлик жўш уриб турган майдонига дадил қадам –ўйдилар. Иккинчидан ҳар икки ёзувчи томирларида оқаётган қонда Яссавийу Темурдан ўтган яқинлик, қариндошлик бор эдики, ўша руҳни, табиий ҳолатни акс эттирришлари жоиз эди. «Устун», «Миркомилбой», «Хусусмат» романларининг қаҳрамонлари янги тарихимизнинг ўзига хос сиймолари. Академик Ҳабиб Абдуллаев ХХ аср илм-фанининг бақувват устунларидан эди. У ер ости бойликларнинг пайдо бўлиши, таркиблашуви ҳақида шундай кашфиёт яратдики, у инсониятнинг сўнмас интелектуал мулкига айланди. Ҳ. Абдуллаев назарияси бора-бора ижтимоий ҳаётга кириб келиши, фалсафий йўналиш сифатида эътибор қозонишга шубҳа йўқ. Миркомилбой савдо, тижорат соҳасининг билимдони, Х1Х ва ХХ аср оралиғида довруқ таратган шахс. Бу инсон ҳақида кўп ёзилган, қанчадан- қанча гап-сўзлар тарқалган. Хал орасидаги гапларга синчиковлик билан қулоқ тутган, билган-эшитганларини матбуотга олиб чиққан. Абдулла Қодирий Миркомилбой ҳақида бевосита қуйидагиларни ёзган эди. «Калвак махсумдан хат. Тошпўлат тажанг номлиғ ҳарамзодаларнинг куцфри

баёнида»: «Аммо у гўдагим тўққиз ёшда шеър ижод айлаб ағниёни ҳақорат қилибдур, албатта тавба қилса аз жиҳати сағрлиғи мақбул бўлғай». «Чичора» тахаллуси билан «Қимзил Ўзбекистон» газетасининг 1925 йил 7 июнида босилган мақолага таҳрирят қуйидаги изоҳни берган: «Шоир Чўлпон тўққиз ёшида уламоларни ва андижонлик Миркомилбойни зиқна ва золимлигини танқид қилиб газетага шеър ёзган экан. Муаллиф шунга шама қиляпти». Миркомилбой ҳақида халқ орасида қўшиқ пайдо бўлганлиги, ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммад 1996 йилда Миркомилбой ҳақида «Қазо бўлган намоз» тарихий ҳикоя ёзганлиги ҳам маълум. Ниҳоят, ўтган асрда Қўқон, Бухоро, Бухоро, Хоразм хонлигининг сўнгги ҳукмронлари Худоёрхон, Амир Олимхон, Исфандиёр, Саид Абдулло ва уларнинг авлод-аждодлари ҳақида ўп ёзилди. Сўнгги хонлар, хонзодалар тақдирига қизиқиш ҳамон кучли. Ёзувчи Қўзи Давлат «Хусумат» романида Муҳаммад Рахимхон Феруз фарзандлари Исфандиёр, айниқса, тахтда озгина муддат омонатгина ўтирган Саид Абдулло ва унинг фарзандлари, яқин хешларнинг фожиавий тақдирлари ҳақида ёзган. Хуллас, 2002 йилда яратилган бешта йирик асар тарихий роман, романий тафаккур, ёзувчи ва асосий қаҳрамон фалсафаси хусусида мушоҳада юритиш имконини берди- ушбу мақоланинг ёзилишига туртки бўлди. 2. Романий тафаккур ёхуд ҳамма роман ёзиши шартми? Роман миллий адабиёт кўрки, ёзувчи ижодидаги алоҳида воқеа. Лекин ҳеч ким, ҳеч қачон истеъдодли ёзувчи, албатта, роман ёзиши шарт деган талабни қўймаган. Роман ёзмаган, лекин номи жаҳон адабиётидан ўчмас ўрин олган ёзувчилар кўп. Белоруссиялик машҳур адиб, 2003 йил 22 июнда саксон ёшида вафот этган Васил Владимирович Биков (1924) ижоди давомида асосан Иккинчи жаҳон уруши мавзусида йигирмадан ортиқ қисса ёзди. Адабий ҳаётда байрам бўлган кичик-кичик қиссаларида улкан-улкан инсоний фожилалар одам боласи чидаши амри маҳол бўлган драматик

воқеалар акс эттирилган. Мўъжаз қиссалар ёзувчи обрўсини осмон қадар кўтарди. В. Биковнинг дечрли тенгдоши Чингиз Айтматов ижодини айтмайсизми?! Бу буюк ёзувчи ҳали романга қўл урмай туриб, қиссалари билан машҳур бўлди. Унинг «Асрга татигувчи кун», «Қиёмат», «Кассандра тамғаси» романлари 80-йилардан бошлаб чоп этила бошланди. Романлари билан Ч. Айматов ХХ асрнинг буюк мутафаккир ёзувчилари қаторидан ўрин олди. Ҳозир ўзбек адабиётида асарлари энг кўп ўқиладиган адиб ким? Тоҳир Малик. Бу адиб ҳозиргача 20 дан ортиқ қисса ёзди. қиссалари таркиби, тузилиши, йўналиши гнуқтаи назаридан ҳар хил. Ёзувчи ўз ижоди билан қисса жанри имкониятларини узлуксиз кенгайтириб, кашф этиб бормоқда. «Шайтанат»нинг иккинчи, учинчи китоблари чоп этилгач, биз, танқидчилар шошиб қолдик: уч, тўрт китобли қиссаларга ўрганмаганмиз-да, ўйламай- нетай «Шайтанат»ни романга чиқариб қўйдик. Хайриятки, ёзувчининг ўзи «Шайтанат» тўрт китобдан иборат қиса эканлигини айтди. Кўринадики, қисса ёзиб ҳам элда азизу машҳур бўлиш мумкин экан. Бир қанча ҳикоя, ўнга яқин қисса ёзган Нормурод Норқобилов билан гурунглашиб қолдим. -Қачон роман ёзасиз? -Роман ёзишга шошилмаяпман. Руҳимда роман шаклланаётгандай, юки сезилаётгандай бўляпти... Кўрармиз... Ёзувчи гапларига ишондим, ундан хурсанд бўлдим. чала-чулпа, сонсиз романлар ёзиб башлаётганлар озми? Мутахассислар яхши билишади: бюир эмас, икки эмас, ўнга яқин романи бўла туриб унутилиб кетаётганлар талайгина. Тоғай Мурод-чи? У адабиётга бирдан кириб келди. Ёниб ижод қилди. Аксинча, «Қайтар дунё» романи билан қалбларга нурдай кириб борган Ёқубжон Яквалхўжаевни, «Туташ одамлар» фантастик-мистик роман- трилогиясини тугатиши билан бу дунёни тарк этган Ҳожиакбар Шайховни ёддан чиқариб бўладими?

Роман тафаккури ҳаётий тажриба, эътиқод, оламу одам ҳақидаги теран ўйларнинг самараси ўлароқ пайдо бўлади, шаклланади. Мавзу, адабий қакҳрамонлар роман тафаккурини аниқ ўзанига йўналтиради. Роман, тафаккурида ёзувчи услуби, табиати акс этади. Табиийки, роман тафаккурининг етилишида истеъдод ҳамда теран мушоҳадакорлик асос. Русча мақолда айтилганидек, тоғнинг сичқон туғиши қанчалик кулгили бўлса, қарқуноқдан булбул чиқиши шунчалик ғалатидир. Бу фикрлар, табиийки, роман тафаккурига таалуқли. Шўро даврида яратилган ўнлаб, юзлаб романларнинг унутилиб кетишига юзаки буюртмалару мафкуравий чақириққа «лаббай» дея жавоб бериш сабабчи бўлди. Бақувват романий тафаккур олам ва одамаро узвий бирликни инсон табиатидаги мангу туйғуларни теран англадан пайдо бўлади. Ниҳоят, роман тафаккурнинг тез шаклланишида кучли муҳаббат ёҳуд ғазабнинг ҳиссаси катта. «Яссавийнинг сўнгги дафтари» романида «маҳфий пайғамбарларга, илҳом авлиёларга, фаросат сўфий-дарвишларга берилиши» айтилади. Саъдулла Сиёев романинг тафаккури «илҳом авлиёларга берилади» деагн асосдан униб-ўсгандай. Аҳмад Яссавий фаолияти ва ижоди, мисоли эт билан тирноқ. Улуғ авлиё фаолиятига шунчалик берилганки, уни илҳом дея, шундай жўшиб ижод қилганки, буни фаолият самараси дея билиш жоиз. Аҳмад Яссавий ҳеч бир юмушга (ҳатто қошиқ йўнишга) шунчаки ёндошмайди. У рақиблари билан шундай баҳсга киришадики, ўз-ўзидан мустаҳкам мантиқ, ишонч билан айтилган сўзлар уни жўштиради. Муҳаммад Али Амир Темур образига анча илгари мурожаат қилган ёхуд Темур ҳақидаги роман тафаккури ёзувчи руҳида илгариждан туғилган, ривожлана бошлаган эди. Табиатан Муҳаммад Али синчков, тартибни ёқтирадиган, етти ўлчаб бир кесадиганлар тоифасидан. «Улуғ салтанат» романида ёзувчи Темур ҳаётининг қисқагина, лекин зиддиятлар бисёр даврини танлаб олди. Улуғ Темур салтанатининг асосий устунларини аниқ айтганда, Темурнинг катта ўғли Жаҳонгирнингюлдуздай бир чақнашини, яшиндай нур таратишининг кўрсатмоқчи бўлган. Роман тафаккурининг

жорий этилиши, асарининг ёзилишида Жаҳонгир Мирзо таалуқли гаплар бироз чўзилиб, ҳароратини йўқотиб қўйгандай сезилади. «Улуғ салтанат»да одамларнинг хос муносабатлари, хатти-ҳаракатлари Сароймулкхоним, Хонзода бегим, Оққиз сингари образларда намоён бўлади. Муҳаммад Али роман ёзишга чоғланар экан, Амир Темур пойтахтининг жаннатмонанд боғ- роғларга, муҳташам биноларга, равон йўлларга, пишиқ кўпркларга эга бўла борганлигини тасвирлашни ният қилиб қўйган. Бир сўз билан айтганда, «Улуғ салтанат»да Темур давлатининг асосларини ёритиб бериш мақсад қилиб қўйилган. «Миркомилбой», «Устун», «Хусумат» романларида асосли романий тафаккур кўзга ташланмайди. Санъаткор ўз руҳидаги кўтаринки ҳолатлар маъно-моҳиятини англаб етганидагина роман предмети ёхуд аниқ ғоя, тафаккур намоён бўлади. Ўтмишда уулғ боболаримиз, момоларимтз яратган интелектуал, руҳоний-маънавий қадриятлар ўз қимматини йўқотгани йўқ. Аммо бадиий асарда, хусусан, романда масалани умумий тарзда, руҳий ҳолат сифатида қўйиб бўлмайди. Афсуски, аждодлар ҳақида яратилаётган кўпчилик асарларда умумий гаплар ғурур, мақтаниш каби ҳолатлар етакчилик қилиб қолмаоқда. Ҳозир замон тадбиркорники, ишбилармонники. Ўтмишда Миркомилбойга ўхшаган бой-бадавлат, тижоратда донг таратган миллатдошларимиз кўп бўлган. Шўро давлати сиёсати бойлар, тадбиркорлар ҳақида ёзишни маъқулламас эди. Лекин шўро замонидаёқ «Қутлуғ қон» (Ойбек), «Жаннат қидирганлар» (Шуҳрат) романларида тижорат кишиларининг моҳияти ишонарли ёритилган эди. Саидакбар ҳожи савдо- тижорат ишининг шавқ-завқи ҳақида оғзидан бол томиб гапиради: «... савдо ҳаётнинг жон озиғи. Бу ўзи зўр санъат. Ундан кейин гашти ҳам бор! Савдо юришиб тутилса, бу ёғи мойланган гумбур аравадек силиқ кетаверади. Кўрибсизки, пичоқ ҳам мой, чўмич ҳам!» Мирзакармбой, Саидакбар ҳожи характери моҳияти, ўйлаб кўрилса, роман тафаккури шаклланаётган пайтдаёқ намоён бўла бошлаган. Демоқчимизки, ёзувчи руҳида шаклланаётган роман тафаккури нур мисоли ҳам ҳодисаларни, ҳам характерларни, ҳам

зиддиятларни, ҳам ёзилажак асар таркиби тартибини ёрита бошлайди, умумий оҳангнибелгилайди. Олимжон Ходорнинг «Миркомилбой» асарида ҳамма нарса бор, аммо роман тафаккури йўқ. Шу нарса моҳияти, асосини йўққа чиқарган. «Миркомилбой»даги асосий қаҳрамон пулни ўнгу терисига қарамай сочувчи Ҳотами Тойга айланиб қолган. Мантиқсизликнинг энг баланд чўққиси шундаки, Миркомилбой ўз хизматкори уйланганини билиб, Москофдай жойдан-сургун манзилидан минг азобларни енгиб, келин саломга етиб келади. Келинган катта кўрмана бериб, ёшларга бахт тилагач, қиёфасини ўзгартириб зудлик билан яна сургун жойи-Москва атрофидаги қишлоққа жўнаб кетади. Олимжон Холдор Миркомилбойнинг ижтимоий- сиёсий муносабатлари мантиғини ҳам бузиб юборган. Тўғри, Миркомилбой пандавақи, собиқ ўғрибачаа Бидилинни бир пулга олмаслиги тайин. Лекин ўша бачкана, чилласи чироқ кўрмаган Бидилин даҳшатли мустамлака бошқарувининг вакили. Шундай экан, Миркомилбойдай ақли расо одам эгасининг ҳурмати туфайли лайчасига суяк ташлаши-Бадилин билан ўйнашмаслиги лозим эди. Романда Миркомилбойнинг Бадилин билан олишиши, уни масхара қилиши бачканаликдан ўзга нарса эмас. Ражаббой Рауповнинг «Устун» романи, гарчи Ҳабиб Абдуллаевни бош қаҳрамон қилиб танланган бўлса-да, озгинагина ададда чоп этилди: унинг ёзилганини биров билиб, биров билмай қоди. Қолаверса, «Устун» Ҳабиб Абдулаевни яқиндан билган кишилар- геологлар, шогирдлар, ҳамюртлар хотираларга ўраб чирмаб чоп этилди. Сўнги йилларда ижтимоий буюртма билангинамас, ҳамжамоа, ўғил-қиз, қариндош-уруғ буюртмаси билан асар ёзиш урф кирмоқда. Ўйлаб кўрилса, бундай йўриқнинг ёмон томони йўқ. Дейлик, Ҳабиб Абдуллаев ҳамкасблари, шогирдлари улуғ олим ҳақида роман ёзилишини истаганлари, бу юмушга бош-қош бўлганликлари таҳсинга сазовор. Лекин ҳамма гап шундаки, асар ёзадиган одамда романий тафаккур, қаҳрамон руҳи, онгига яқин келадиган қарашлар пайдо бўлдими ёки йўқми? Ҳабиб Абдуллаевҳақида роман ёзишга чоғланган одам камида Т.Долимов, Т.Шоёқубов, М.Ақмедов, даражасида ўша инсон руҳини, фанга олиб кирган кашфиёти моҳиятини англаб этиш лозим эди. Инсоният масалан, Исаак Ньютон, Альберт Эйнштейн, Илья Пригожинсингариларнинг тортилиш, нисбийлик, термодинамика соҳасида кашфиёт яратганларни, фандаги бу янгиликлар фалсафий

янгилик сифатида ижтимоий ҳаётга татбиқ этилаётганлигини англайди. “Устун” романида Ҳабиб Абдуллаев асарлари номи гоҳо тилга олинади, уларнинг маъно-моҳиятига кириш ёзувчининг хаёлига келмайди. Ваҳоланки, Ҳабиб Абдуллаевни характерини, унинг ўзагини илмий асарлари маъно-моҳиятисиз англаш мумкин эмас. Геолог-файласуф Ҳабиб Абдуллаев, оддий одамлардан фарқ қилиб замон, макон хусусида кенг миқёсида фикр юритганини, табият ва инсон аро боғлиқликни жуда теран англаганини ҳис этиш мумкин. яна Ҳабиб Абдуллаев кашфиёти Н.Вавилов, И. Пригожин, Н.Вингерсингари олимлар кашфиётлари билан яқин фурсатда амалга ошди. Ўша пайтларда ҳақиқий фандаги тараққиёт билан сохта, сиёсий-маъмурий қарашлараро кураш давом этаётган эди... Танқидчиликда ёзилмаган бир қонун бор: асарда ёзилмаган нарсалар ҳақида фикр юритиш тўғри эмас. Лекин Р.Раупов вақти соати билан шу мавзуга яна қайтиб қолиш мумкин деган умидда баъзи мулоҳазаларни айтишни лозим топдик. “Устун” романида миллатпарварлик, одамохунлик, онага, оилага, дўстларга садоқат Абдуллаев образида кўрсатилган. Бош қаҳрамон партиянинг чизган чизиғидан чиқмайдиган, амал-обрў учун муқаддас туйғуларни арзимас пулга сотиб юбарадиган майда каслар билан кўп тўқнашади. Лекин бу воқеалар, афсуски, характер моҳиятини ёритишга ожизлик килади. Таьбири жоиз булса, устун бор-у, аммо у нимани суяб тургани сезилмайди... Қўзи Давлатнинг «Хусумат» (Нукус. «Қарақалпоғистон»-2001) асари- млоҳиятига кўра фожеий-саргузашт роман. Асар журналист текшируви, чигал ҳаётий материал моҳиятини ёритиб бериш асосига қурилган. Хоразмнинг сўнгги, биров билмаган хони Саид Абдулло, унингн фарзандлари, яқин қариндошларининг шўро ҳукуматининг ғайриинсоний,, зўравонликка асосланган сиёсати қурбонига айланганликлари кўрсатилади. Бир қарасангиз, муаллиф сўнгги хон фарзанди-мўнкиллаб қолган Абдурасул тўранинг Хоразмга келиши, киндик қони тўкилган ерни тавоф қилишини тасвирлагандай туюлади. Иккинчидан, воқеалар мароми шундайки, шўро ҳукумати ўзига душман бўлган кишиларни (синфни, авлодларни) аёвсиз эзган, хорлаган, хўрлаган деган фикр келиб чиқади. Учинчидан, кишида хоразмлик хону хонзодадарга нисбатан ҳам ачиниш, ҳам туйғуси пайдо бўлади. ХХ асрга қадам қўйган хонзодалар шахс сифатида шаклланганликлари, ўзларининг ҳақ-ҳуқуқларини зинҳор ҳимоя қила олмаганликлари кишини ўйга толдиради. Хон ва хонзодаларподадай ҳайдаб Москвага, ундан Украинага келтириладилар. қҚамоқхона мосуво қилади: улар ўлиб ғолмаслик учун ҳаракат қиладилар, таҳқиру хўрликларга чидайдилар. Роман муаллифи характерларни таҳлил қилиш, сюжетини изчил ривожлантириш йўлидан бормайди. Асарда 1920 йилдан 1990 йиларгача бўлган воқеалар қаҳрамонлар биографиясига боғлиқ ҳолда ривожлантирилади. «хусусмат» романи киттбохон қалбида аянч, алам, зўравонликка нафрат туйғусини

кучайтиради. Хуллас, Қўзи Давлат ўз романи билан жиддий жанрга хос теранликни, характерлар таҳлилини, инсонга хос жиддий масалаларни ёритиб беролмаган. 3. Роман фалсафаси Услуб-ёзувчининг адабиётдаги бетакрор қиёфаси, ўзлиги. Услуб – ёзувчи фалсафаси инъикоси. Санъаткор фалсафаси бус-бутун, теран намоён бўладиган жанр-роман. Бошқача айтганда, роман-ёзкувчининг олам ва одам, замон ва макон ҳақидаги фалсафаси, ижодкор борлиғида роса етилган тафаккур, дунёни англаш концепцияси кўрсатикичи. Роман-ёзувчининг руҳий-мапънавий-ителектуал даражаси ифодаси. Тарихий романларда ёзувчи фалсафаси, роман тафаккурининг акс этиши мураккаброқ кечади. Аниқроғи, бош қаҳрамон-асосий характерлар фалсафаси ёзувчи концепцияси, тафаккури билан узвий бирлик, боғлиқликда ўз ифодасини топади. «яссавийнинг сўнгги сафари» романининг қаҳрамони Аҳмад Яссавий мутасаввуф аллома-ўз фалсафаси тариқатига асос солган. Айни вақтда, ижодкор сиёмо. Романни ўқиган китобхон зинҳор: «Яссавий қарашлари қандай эди?», «Бош қаҳрамон характери юзаки тасвирланибди», «Романда асосий қаҳрамон фалсафаси ва ижодий-амалий фаолияти аро сохталик, номутаноиблик пайдо бўлибди», -демайди. Аксинча, унда ҳам эстетик, ҳам фикрий-мантиқий қониқиш пайдо бўлади. Саъдулла Сиёев нафақат бош характер, балки Ҳаким ота, Бобо Мочин, Абдуҳолиқ Ғиждивоний сингари характерларни тўла намоён эта олган. Романдаги эгнг муҳим, драматик характерлардан бири муриди содиқ, айни вақтда Қутбиддиндир. Бу характер Аҳмад Яссавий тариқати қудратини тўлалаигича намоён этган. Қутбиддин Султон Маҳмуднинг ёлғиз ўғли, эртами-индинми тахтни эгаллайдиган одам. Бу қаҳрамон икки йўл орасида турибди: қалбан, руҳан у пири муршидга яқин: зикр тушганда бутун борлиқни унутади, шавқ-завқ, жўшқинлик билан тариқат моҳиятини туяди, бемисл ҳузур-ҳаловат олади. Подшо якка ўғлини саройга қайтариш, дунё лаззатларига ошно қилиш, чора-тадбирларини кўради. Қутбиддиннозик-ниҳол ёрини никоҳ тўшагида бокиралигича қолдириб, пири изидан кетади. Мана шу ўринда ёзувчи фалсафаси уч

кўрсатади. Китобхон Қутбюиддиннинг саройга қайтишини, адолатли подшо бўлиб, элқюрт ҳурматини қозонишини истайди. Лекин мантиқ Қутбиддиннинг Яссавий изидан кетишмини тақозо қилади. Ёзувчи шу мантиққа зид боролмайди. Аммо Қутбиддин тирикчиилк ўтказиш учун йўниқчилик қилаётганини, уззу-кун 5-6 та қошиқ йўнаганини кузатган китобхон хаёлидан яна гап ўтади: «Саройга қайтсанг, отанг бошлаган ишни ҳалоллик билан давом эттирсанг бўлмасмиди?» Шу фикрда ёзувчи позоцияси ҳам сезилади. Аммо у ўз қарашини зўрлаб ўтказмайди: китобхонга вазиятни баҳолаш имконини беарди. Аҳмад Яссавийнинг фалсафий қарашлари, мустаҳкам эътиқоди очиқ баҳсларда, мантиқий жангу жадалларда намоён бўлади. Шахобиддин Хожа, Ашрафхон қози, Аъмоқ Марвазий сингарилари Аҳмад Яссавий пайини қирқишга, уни эл аро арманда қилишга ҳамиша шай турадилар. Аҳмад Яссавий кучли илми, мустаҳкам иродаси, букилмас эътиқоди билан ҳамиша рақибларидан устун келади. У ўз қарашларини тасдиқлаш йўлида тинимсиз ҳаракат қилади:тасаввуфий фалсафасини тасдиқлаб боради. Хўш романда ёзувчи концепцияси, фалсафаси қандай акс этган? Аҳмад Ясавий ҳар қанча муасаввуф бўлмасин, табиатан фарзанди, онадан туғилган Яссавий боқий дунёни фоний дунёдан аъло кўради. Аммо у ўжар, ўйловсиз, кўр-кўрона иш тутудиганлардан эмас. шайх аввалига ўғли Иброҳимни ўзи билан муқаддас Ҳаж сафарига олиб кетмоқчи бўлади. Аммо «завжалик хизматини беминнат адо этган» аёлининг мантиқли мулоҳазаларидан кейин нафақат ўз ўғлини, балки муриди Абдурауфни ҳам Ҳаж сафаридан қолдиради. Аҳмад Яссавий бу дунё деб у дунёни арзимас ҳавасларга алмаштирадиганлардан эмас. Лекин романда Аҳмад Яссавийнинг Туркистон, Исфижоб, Ийқонга фарзандли меҳри тасвирланган ўринларда ёзувчи қараши кўзга ярқ этиб ташланади. Романда зардўштийлик динига эътиқод қилувчи Каффор қарлуқ, Кашмрий девона образлари берилган. Қанчадан-қанча кишилар бу инсонларнинг ътиқодлари учун хўрлайдилар, хорлайдилар. Аммо ислом устунларидан бўлган Яссавий ўзга диндаги бу инсонларга шафқат қилади.

Бу ўринда ҳам ёзувчи фалсафаси, инсонпарварлик тушунчаси аниқ намоён бўлади. Асар хотимасида ёзувчи фалсафаси зўр маҳорат билан ўз ифодасини топган. Шайх ўз муридлари билан Маврни тарк этиш арафасидалигида вабо офати пайдо бўлади. Қалтис вазиятда Шайх худодан мадад кутиш, дуою зикрга зўр бериш йўлини танламайди. У ақлли, тадбирли инсон сифатида курашга киришади. Эътибор беринг, Шайх жамоа бўлиб, масжидларда намоз Қилдай нозик вазиятда Шайхул-машойих дунёвий инсон сифатида фаолият кўрсатади. Муҳими, шундаки, мана шу фидойилиги, одампарварлиги туфайли у ажр-буюк савобга доҳил бўлди: «Икки кундан кейин Шайхул-машойих субҳи содиқда сергак тортиб уйғонди. Тепасида Хизр бобоси турарди. -Аё Аҳмад! Биродарим Жаброил мужда келтиади. Мискинларни балодин қутқариб, аж савобини олдинг. Байъатинг қабул бўлди. Энди Туркистонга қайт. Туркистонда сени Оллоҳнинг савоби кутади...» шундай нурли хотимада ёзувчи фалсафаси, роман тафаккури кўзга ярқ этиб ташланади, борлиғингизни қамраб олади. «Улуғ салтанат» романи ҳақида гап борар экан, мавзу масъулияти, бош қаҳрамони миқёси, салобати масаласи кишини ўйлатади. Хуллас, роман-фикр-мулоҳазалар, фалсафий-сиёсий, ижтимоий- маънавий баҳс, мушоҳадаларнинг жонли характерларда ифода этувчи жанр. Бу жанр китобхонни йўлашга, мушоҳада юритишга ундайди, руҳий қмаънавий жиҳатдан бойитади.

Похожие

Шеърий роман ва маҳорат

Замонавий роман имкониятлари

Бугунги ўзбек романида давр, тарих. замон масаласи

Ойбекнинг хаёти ва ижоди

Янги замон Сурия адабиётида бадиий насрнависликнинг вужудга келиши. Сурия адабиётида роман жанри тараққиёти