Тарихий воқелик ва бадиий талқин - Литература - Рефераты

Тарихий воқелик ва бадиий талқин

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

128 KB

Т арихий воқелик ва бадиий талқин Маълумки, ХV аср – ўзбек халқи тарихининг ғоят муҳим ижтимоий ўзгаришлар рўй берган мураккаб бир давридир. Бу даврда ўзбек халқининг довруғини оламга танитган улуғ шоир Алишер Навоий буюк мусаввир Камолиддин Беҳзод, шоир ва давлат арбоби З.М.Бобур каби машҳур зотлар етишди. Бундай етук сиймолар ўз даврининг комил инсонлари сифатида ўша замон тарихий воқелигининг барча қирраларини у ёки бу шаклда асарлари ва фаолиятларида намоён этганлар. Заҳириддин Муҳаммад Бобур ана шундай мураккаб тақдир эгаларидан бири эди. Ўзининг зебо ғазалларию, ҳазин рубоийлари билан саодатпеша дилларни мафтун этган бу буюк шоир ва заковатли жасур давлат арбобининг чигалликларга тўла қисмати ёзувчи Примқул Қодировнинг ижодкор сифатидаги эътиборини ўзига тортди. У ана шу мураккаб давр воқелиги тасвирига бағишланган тарихий асарга “Юлдузли тунлар” га ана шу буюк зотни бош қаҳрамон қилиб танлади. Чунки, бу зот ўзи яшаган даврлардаёқ, гарчи Шайбонийхон қўшинлари билан олишиб, ноилож “ҳинд сори юзланган” бўлса-да, афғон ва ҳинд ҳудудларидаги бир қанча кичик, заиф ва тарқоқ хонликларни ягона марказлашган кучли давлатга бирлаштириб, довруқли империяга асос солган эди. У бобоси соҳибқирон Амир Темур жаҳонгирлигини яна бир бор такрорлаб, адолатли ҳукмдор сифатида катта шуҳрат қозонган эди. У талантли шоир, истеъдодли муаррих, ҳақгўй адиб, жасур саркарда, узоқни кўра олувчи зукко давлат арбоби сифатида фаолият кўрсатган. Бобур ўз даври тарихий воқелигининг ҳақиқатларини бевосита ўзи бошидан кечирган барча воқеа-ҳодисалар билан боғлиқ ҳолда асарларида ифода этган мутафаккир ҳамдир. Кўринадики, Бобур умр китобининг деярли барча саҳифаларини ўз қўли билан битиб, келгуси авлодларга улкан адабий- тарихий мерос қолдирган. Бундан ташқари, унинг қизи Гулбаданбегим томонидан ёзилган “Хумоюннома” даги факт ва далиллар бу тарихий шахс

қиёфасини янада теранроқ ифодалашга хизмат қилади. “Юлдузли тунлар” романининг манбалари хусусида фикр юритган адабиётшунос олим Ғ.Каримов бу ҳақда қуйидагиларни ёзган эди: “Аввало шуни атиш керакки, Пиримқул Қодировнинг “Юлдузли тунлар” романи тарихий – биографик турдаги асар бўлиб, турли хил воқеалардан фойдаланиш асосида ёзилгандир, унда документализм устунлик қилиб туради” 1 Лекин юқоридаги мулоҳазалардан “Юлдузли тунлар” романи Бобур ҳақида бизгача етиб келган тарихий - адабий манбаларда битилган маълумотларнинг айнан такрори деган хулоса чиқмаслиги керак. Тарихий шахс тўғрисидаги роман бу тарихий мавзудаги бадиий асар бўлиб, мемумар типидаги битикларнинг тўғридан –тўғри кўчирмаси бўла олмаганидек, тарихий фактларнинг оддийгина такрори ҳам эмас. Тарихий роман муайян давр воқелигини бадиий идрок этиш асносида жонлантириш воситасида яратилган асардир. Бундай ижодий жараёнда биргина Бобур шахсиятига доир тарихий маълумотларни чуқур ўрганишнинг ўзигина кифоя қилмайди. Бунинг учун ўзбек, афғон, ҳинд халқларининг ўша даврдаги ҳаёти, иқтисодий, маданий- ижтимоий воқеа – ҳодисалар, тарихий шарт шароит, халқларнинг онги, ахлоқий қиёфалари, урф-одатларини атрофлича ва мукаммал ўзлаштириш, яхлит олганда Бобур Мирзони етиштирган муҳитни чуқур билиш талаб қилинади. Ана шундан кейингина ўз даврининг ҳақ ва адолат тимсолига айланган бу буюк зотнинг адабий типини тарихан ишонарли ва бадиий жиҳатдан таъсирдор қилиб яратиш имконияти туғилади. Ана шундай имкониятнинг тарихий шахс адабий типини яратиш жараёнидаги иштироки тўғрисида мулоҳаза юритган академик Воҳид Зоҳидов шундай ёзган эди: “Бобурнинг сиёсий ва адабий фаолияти унинг социал синфга мансублиги учун ҳам ўша даврнинг объектив ижтимоий- иқтисодий шароити 1 Ғ.Каримов. Прозамизда тарихий тематика // “Шарқ юлдузи”, 1979, 3-сон, 202-бет.

билан боғлиқ тарзда чуқур зиддиятларга эгадир. У бир томондан, ичкиликбозлик ва айш- ишратдан иборат бўлган ҳаётни қораласа, иккинчи томондан, худди ана шу ишлар билан ўзи ҳам шуғулланган эди. Инсонларга ваҳшиёна муносабатда бўлишдан ниҳоятда нафратланган Бобур, ҳарбий юришларда ўз мухолифларини ўлдиришга фармон берар эди. У инсонларни, аҳоли яшайдиган қишлоқларни талашни ёмон гуноҳ деб ҳисобларди, аммо лашкарлари унинг амри билан одамларнинг мол- мулкларини тортиб ҳам олар эдилар. Унинг қалби нозик, шўх, мулойим бўлиши билан бирга унда мустабидлик ҳам бор эди” 2 Бобур адабий характерини яратишга киришган П.Қодиров бу буюк зот шахсияти билан боғлиқ бўлган зиддиятларни четлаб ўтмай, уларга холисона ёндашиб, бу мутафаккирнинг шоҳ сифатидаги адолатпарварлиги ҳам, ҳарбий юришлардаги қатъиятини ҳам бор ҳақиқатлари ила беришга интилди. “Юлдузли тунлар” – Бобур даври тарихий воқелигининг барча ижобий ва салбий жиҳатларини ўзида мужассам этган йирик асар. Вайронагарчилик келтирувчи қирғинбарот урушлару, эл-юрт ободончилиги билан боғлиқ улкан қурилишлар ҳам кенг қамраб олинган бу тарихни асар Бобур даври тарихий ҳақиқатлари ойнасидир. Зеро, “тасвирланаётган воқеа ва шахсларнинг теран бадиий талқини асосида тарих ҳақиқатининг бадиий ҳақиқатга ўсиб чиқиши” 3 тарихий насрнинг ўзига хос хусусиятларидан биридир. Ёзувчи бош қаҳрамон образини яратаётганида халқ достончилиги ижодий тажрибаларига, хусусан, буюк мутафаккир Алишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин”, “Лайли ва Мажнун” каби достонлари анъаналарига амал қилиб, Бобурнинг болалик йилларидан ёки шоҳлик ҳаётининг Фарғона тахтига кўтарилганидан то узоқ Ҳиндистонда вафот этишигача бўлган бутун умр йўлини қамраб олишга интилади. Худди Алишер Навоий достонларида бўлганидек, шахснинг мукаммалашуви жараёнлари воқеаларнинг кетма-кет ҳикоя қилинишидан таркиб топган хроникал сюжет тўқимаси юзага келган. Зотан, ёзувчининг бош ижодий нияти – кучли марказлашган давлатга асос 2 Зоҳидов В. Ўзбек нашриёти тарихидан. Т., 1981, 48-бет. 3

солган буюк шахс – Бобурнинг тўсиқлару зиддиятларга тўла умр йўлини тасвирлаш мақсади ҳам бадиий сюжет тўқимасининг ана шу хил кўринишидан фойдаланишни тақозо қилган. Шу жиҳатдан олиб қараганда, “Юлдузли тунлар” ўзбек тарихий романчилигида яратилган янги типдаги бадиий асардир. У ўз характерига кўра Ойбекнинг “Навоий”, Одил Ёқубовнинг “Улуғбек хазинаси” романларидан бадиий сюжет тўқимасининг ўзига хослигига кўра бир мунча фарқ қилади. “Ойбек Навоий ҳаётини йилма-йил, фаолиятига мос муҳим томонларни даврма-давр кўрсатиб боради”. 4 Одил Ёқубов ҳам “Улуғбек хазинаси” да шунга яқин ижодий йўл тутган. У романнинг дастлабки бобларидаёқ Улуғбекка хос инсонпарварликнинг асосий моҳиятини белгилаб олган ва бутун асар давомида унинг бадиий мазмунини очиб бериш йўлидан борган. Ёзувчи салтанат фожеаларининг ижтимоий сабабларини қадам – бақадам кўрсатиб берган. Пиримқул Қодиров асарида эса Бобур дунёқараши ва одил шоҳ сифатида шаклланиши жараёнлари бутун асар давомида кўрсатиб борилади. П.Қодировнинг “Юлдузли тунлар” романи нашр этилгач, адабиётшунослигимизда бу асар таҳлилига бағишланган бир қатор мақолалар чоп этилди. Хусусан, М.Қўшжонов, У.Норматов, Н.Худойберганов, Ҳ.Умуров каби олимлар бу асарни ўзбек тарихий романчилигининг энг муҳим янгиликларидан бири сифатида юқори баҳоладилар. Улар “Юлдузли тунлар” романида Бобур даври тарихий воқелиги мукаммал бадиий ифода этилганлигини алоҳида таъкидладилар. 5 Лекин роман нашр этилган вақтда унга бир хилда муносабат билдирилмаган. Масалан, М.Ваҳобов бу романни “шўро мафкурасига ёт ғояларни ўзида мужассамлантирган асар” сифатида танқид қилиб мақола 4 Каттабеков А. Художественное воплошение личности и исторической эпохи в современной узбекской прозе. АДД. –Т., 1985, стр. 38. 5 Қўшжонов М. Тарих сабоқлари ҳақидаги роман // Ўзбекистон маданияти. 1978. Норматов У. Ақл ва қалб чироғи. Т., 1978. 54-74-бетлар. Худойбердиев Н. Ишонч. Т., 1988. 130-бет. Умуров Ҳ. Бадиий психологизм ва ҳозирги ўзбек романчилиги. Т., 1983. 64-бет.

ёзди. 6 Бу типдаги мақола ва чиқишларда П.Қодировнинг романи “Бобур шахси идеаллаштирилган”, “тарихий шахсларга синфий жиҳатдан ёндашилмаган”лиги учун танқид қилинди. Профессор У.Норматов жуда тўғри таъкидлаганидек, “Юлдузли тунлар” танқидидан бошланган қабиҳ фитна умуман Бобур ва бобурийларга, қолаверса темурийлар ҳақидаги ҳақиқатни юзага чиқаришга қарши қаратилган эди” 7 Маълумки, шўролар даврида темурийлар даври тарихининг ҳақиқатлари хас- пўшланиб, жамоатчилик кўзидан яширилиб келинар эди. П.Қодировнинг “Юлдузли тунлар” романида эса ўша давр воқелиги ҳаққоний тасвирланганлиги “шўро мафкураси” тарғиботчилари” ни ташвишга солиб қўйган эди. Улар халқимиз ўзининг ҳаққоний шонли тарихидан бохабар бўлишларини истамас эдилар. “Юлдузли тунлар” романига қўйилган бундай ўринсиз айбларнинг моҳиятини таҳлил қилган ёш адабиётшунос А.Носировнинг қуйидаги хулосаси ҳам асослидир: “бугунги кунда очиқ айтиш мумкинки, баъзи тарихчи ва адабиётшунослар бадиий асарни инсон руҳиятига эстетик завқ берадиган, инсонни тарбиялайдиган буюк санъатнинг бир тури сифатида ўрганмасдан, яъни ҳаётий ҳақиқатдан юз буриб, “Юлдузли тунлар” романини асоссиз равишда танқид қилдилар” 8 . “Юлдузли тунлар” муаллифининг тарихий маълумотларга муносабати масаласи ҳам анча-мунча баҳсларига сабаб бўлди. Ёзувчининг тарихий фактларини яхши билмасликда ёки тарихий воқеликни нотўғри талқин қилишликда айблаганлар ҳам бўлди. Бундай қарашларга муносабат билдирган А.Носиров “тарихий ҳақиқат қанчалик мукаммал ўрганилса, бадиий талқин жараёнидаги характерларнинг мукаммаллигига, ҳаётийлигига олиб келади. Ана шунинг учун ҳам тарихий ҳақиқатнинг бадиий ҳақиқатга 6 Вахабов М. Правду истории вопреки // Правда Востока. 1986. 7 Норматов У. Тарих ҳақиқатига садоқат // Гулистон, 1996, 2-сон, 23-30-бетлар. 8 Носиров А. Тарихий ҳақиқатнинг ҳаққоний кашфи // Ўзбек тили ва адабиёти. 1998. 1- сон. 58-бет.

асосли айланиши романнинг боқийлигига олиб борган” деб ёзади ва ёзувчининг тарихий фактлардан ўринли фойдаланганлигини кўрсатиб беради 9 . Маълумки, П.Қодиров бу асарни ёзишга тайёргарлик кўрар экан, “Бобурнома” ва ўша даврга оид бошқа кўплаб тарихий манбаларни пухта ўрганиб чиққан. Шу боис “Юлдузли тунлар”да тарихий фактларнинг таъсири яққол кўзга ташланиб туради. Буни тўғри англаган адабиётшунос С.Мамажонов “романда “Бобурнома” таъсирида тарихий ҳужжатлар тазйиқида қолиб кетиш, жангномачиликка берилиш ва асосий қаҳрамонларнинг руҳий дунёси, психологик ҳолатини теран таҳлил этмаслик қусури бор” 10 деб ёзган эди. Бу ўринда шуни эътироф этиш керакки, ёзувчи тарихий ҳужжатдаги маълумотларни айнан қайтармайди, балки унга бадиий ният талаби нуқтаи назаридан ёндошади ва ижодий муносабатда бўлади. Шу жиҳатдан қараганда С.Мамажонов фикрлари тарихий ҳужжатдан фойдаланишнинг эстетик мезонларини белгилашда жуда муҳим аҳамият касб этади. П.Қодиров Бобур бадиий сиймоси ва бобурийлар даври тарихий ҳақиқатининг бадиий талқинини яратишдаги тарихий ҳужжатлардан ижодий фойдаланган. Асарни ёзишга киришган “романнавис тарихий фактга ижодий, танқидий ёндашган, ундаги етишмаган, жумбоқ бўлиб кўринган жиҳатларни бадиий тўқима, ижодий хаёл кучи билан тиклаш ва тўлдиришга ҳаракат этган ва тарих мантиқига зид келмайдиган бадиий ҳақиқатни ифодалаб беришга эришган” 11 . П.Қодиров “Юлдузли тунлар” романида Бобур ҳаётининг ҳамма даврларини қамраб олишга ҳаракат қилганлиги ҳам бежиз эмас. Чунки Бобур бутун умрини кучли марказлашган давлат тузиб, буюк бобокалони Амир Темурнинг қаҳрамонликларини такрорлашга бағишлаган эди. Бобурнинг 9 Юқоридаги мақола. 10 Мамажонов С. Ҳозирги ўзбек романларидаги ғоявий ва эстетик изланишлар // Адабиёт ва санъат. Т., 1988, 41-бет. 11 Муродов Ғ. Тарихий романда ҳужжатлилик // Ўзбек тили ва адабиёти. 1994. 4-5-6- бетлар.

ҳаёти ва қисмати тарихда жуда камдан кам содир бўладиган ҳодисалардан ҳисобланади. У ҳали гудаклик чоғларидаёқ тож- тахт талашиш ва қирғинбарот урушлар гирдобига тушиб қолган эди. Отаси Умаршайх Мирзо ҳалокатга учраганида Бобур эндигина ўн икки ёшга тўлган эди. Худди шу ёшида тахтга ўтирган Бобур Мирзо характерининг ибратли жиҳатлари айни шу ёшлик йилларидаёқ аниқ намоён бўлганлиги тарихдан маълум. Назаримизда, масаланинг бу томонларини четлаб ўтиш адиб олдига қўйган умумий мақсадга мувофиқ келмас эди. Иккинчидан, Бобур характерининг шаклланиш жараёнини бекаму –кўст кўрсатиб бериш учун ўша давр ижтимоий ҳаётига оид мураккаб муаммоларнинг илдизини чуқурроқ очиш, давр ҳақиқатининг барча қирраларини кенг кўламда ёритиб бериш, муҳитнинг Бобур характери такомилига таъсирини тарихий воқелик кўламида талқин қилиш зарур эди. Шу боисдан ҳам ёзувчи романни оддий меҳнаткаш бошига тушган изтиробли ҳодисалар ҳақида ҳикоя қилувчи “Қува” қил устида турган тақдирлар” деб аталган боб билан бошлашни лозим топган. Йирик тарихий ҳодисалар ва ижтимоий ҳаёт оқимини бевосита инсон характери тасвири орқали акс эттириш Бобурнинг шахсий ҳаётини биринчи планга кўтариш ҳуқуқини бермайди, албатта. Аксинча, тарихни инсон орқали тасвирлаш даврнинг руҳий ва ахлоқий бойлигини инсонпарварлик ва ҳаётсеварлик жабҳаларидан туриб, кўп қиррали тасвирлаш имконини беради. Сюжет тўқимасида бундай йўл тутиш қаҳрамонлар тақдири, уларнинг ўзаро мураккаб муносабатлари, ички кечинмалари оламига чуқур кириб бориш, бадиий тўқимада давр ва жамият ҳақиқатини теран ифода этиш гаровидир. Зотан бадиий тўқима имкониятларисиз тарихий шахслар образларини бутун мураккаблиги билан кўрсатиш, тўлақонли адабий тип даражасида тасвирлаш мушкуллигини ёзувчи чуқур ҳис қилади. Тўқима давр ҳақиқатини кераксиз чиқитлардан тозалаш, бадиий тасвир кўламини кенгайтириш, эпик баённи таъсирдор шаклга солишга йўл очади.

“Юлдузли тунлар” даги бадиий тўқимага хос яна бир хусусият шундан иборатки, асардаги ҳар бир образ ўша давр тарихий шароитининг ғоявий- сиёсий, ахлоқий ва ижтимоий моҳиятини очишга қаратилган муайян бадиий вазифа билан таъминланган. Бошқача қилиб айтганда, ёзувчи даврнинг ижобий ва салбий жараёнларини фақат тарихий шахслар тақдири, руҳий кечинмалари ва туйғулари воситасида қайта жонлантиришга интилади. Бунга эришиш учун эса у асосий эътиборни, биринчи навбатда, Бобур характерининг тадрижий ривожига қаратади. Бобур характери ўша давр учун типик бўлган ва бутун мамлакатни ларзага солган воқеалар тизмаси орқали олиб ўтилади. Адиб асар бош қаҳрамонининг ўша воқеаларга муносабати ҳамда бу муносабат натижасида унинг руҳий ҳолати ва кечинмаларидаги ўзгаришларни теран бадиий таҳлил қилади. Кўринадики, тарихий воқелик ёзувчи бадиий ҳофизасида “қайта бичиб, тикилади”. Романнинг илк саҳифаларидаёқ катта тарихий воқеалар билан романдаги характерлар орасидаги муносабатлар сюжет тўқимасига негиз қилиб олинган бўлиб, ёзувчи қарийб бутун асар давомида ана шу ижодий йўлдан боради. Китобхон Бобур билан илк бора Андижонда – “шаҳарнинг шимолидаги кўркам чорбоғ” да учрашади. “Чорбоғ ичида ўн икки ёшлик Бобур Мирзо чавандозлик машқлари билан машғул” эди. Шу фурсатда Ахсидан отасининг ўлими ҳақидаги шум хабар келади. “Мудхиш хабар Бобурни жим-жит қилиб қўйди. У карахт бир аҳволда кийинди, отига минди” 12 . Бобур Андижон қўрғонига яқинлашган пайтда онасига қариндошчилиги бўлган Шерим тоғаси уни иккинчи бир ваҳимали хабардан огоҳ этди: Хўжанд, Исфара, Марғилон бекларининг сотқинлиги туфайли бу жойлар душман қўлига ўтган эди. Оғир тарихий воқеалар гирдобида қолган Бобурни тоғаси бўлмиш Шеримбек Олатоғ томонларга, Ўшга ёки Ўзганга олиб кетиб, яширмоқчи бўлади. Қосимбек эса бундай таҳликали дамда ёш шаҳзодани тўғри йўлга солиб, қочоқ деган тавқи лаънатдан асраб қолади. 12 Қодиров П. Юлдузли тунлар. Т., 1969. (Бундан кейинги мисоллар ҳам шу нашрдан олинади ва қавс ичида бети кўрсатилади).

Бобурнинг тоғаси Шеримбек сўзига кириб қиладиган ҳатти- ҳаракатидан тахтни Жаҳонгир Мирзога олиб бериш ниятида юрган Аҳмад Танбал сингари фитначилар фойдаланмоқчи бўладилар. Улар эл-юрт орасида “Бобур Мирзо қўрқиб қочганмиш” деган овоза тарқатадилар. Ёзувчи сюжет тўқимасига киритилган бу воқеалар орқали биринчидан, мамлакатдаги нотинч вазиятни ҳаққоний баён қилишга интилган бўлса, иккинчидан, айрим бадният амирларга хос тубанлик, сотқинлик каби ижтимоий иллатларни фош этишга ҳаракат қилган. Шундай хавф- хатарли вазиятда ўз бўлса-да, Бобурга сидқидилдан яхшиликни раво кўрувчи садоқатли ҳақиқатгўй одамлар ҳам бўлганлиги хусусидаги давр ҳақиқатининг бадиий тасвирга киритилганлиги ифоданинг жозибадорлигини таъминлаган. Сюжет тўқимасидаги Қосимбек ва Хўжа Абдулла ана шундай адабий типлардандир. Бевосита ана шу содиқ кишилар ташаббуси билан Бобурга барча ҳақиқат маълум бўлади: “- Йўқ, -деди Бобур отни орқага буриб, - мен қочмоқчи эмасмен. - Амирзодам, бу ҳаммаси иғво. - Мен бунинг иғволигини исбот қилурмен. Қайтинг, ҳаммангиз Қўрғонга қайтинг”. (48-бет) Ёзувчи худди шу нуқтадан бошлаб, Бобур характерига хос мардлик, шижоат, жасурлик каби хислатлар тасвирига киришади. Зотан, Бобурнинг “ёру диёрига бўлган муҳаббати” чексиз чегарасиз эди. П.Қодиров ўз романида бош қаҳрамоннинг ана шу муҳим ахлоқий сифатини ўша давр тарихий ҳақиқатига тўғри келадиган тарзда жуда катта меҳр-муҳаббат билан ёритиб берган. Айтайлик: Бобур Самарқанд тахтини эгаллаш иштиёқида. Лекин, онаси Қутлуғ Нигорхоним Бойсунқур Мирзо билан сулҳ тузишни ундан қаттиқ талаб қилади. Аммо, Бобурда “зўрликка зўрлик, зарбага зарба билан жавоб бериш истаги” кучли. Адиб бу ўринда характер мантиқи талабидан заррача бўлсин чекланмайди, унга қаттиқ амал қилади. Бобур ҳали жуда ёш. Шунинг учун у ўз ақли билан иш кўришдан кўра, атрофидаги эътиборли кишилар маслаҳатига муҳтож. Самарқандга юриш қилишга онаси Қутлуғ

Нигорхоним мутлақо қарши, Қосимбек устози Хўжа Абдуллолар эса бу юришни зарур деб ҳисоблайди. Бобур эса аросатда қолиб қийналар эди. Онаси шунчалар ишонтириб айтган ҳақли илтимосларини рад этишга унинг тили ҳам бормас, кўнгли ҳам чопмас эди. Аммо, Қосимбек унинг қалбида шундай туғёнли ҳислар қўзғадики, улардан қутулишнинг иложи кўринмай қолади. Агар у Самарқанддан воз кечса, нариги зўравонлар пойтахтни олиши, кейин Андижонга бостириб кириши муқаррар экани унга жуда аниқ сезилмоқда эди. Бутун Мовароуннаҳрда уруш гирдобидан қутуладиган бирон вилоят кўзига кўринмас, “Бобур қашқир тўдасига тушиб қолгандек безовталанар эди. Онасининг “сулҳ тузинг” дегани, “кийикдай беозор яшанг” дегани эди. Лекин Бобур йиртқичлар орасида кийик бўлиб кун кўролмаслигини ич-ичидан ҳис қилар, шунинг учун атрофини қуршаб келаётган бўрилар билан шер бўлиб олишишни истар эди”. (92-бет) Кўринадики, П.Қодиров бадиий имконияти кенг ёзувчи. У ҳаётнинг умумий тараққиётига хос ижтимоий, инсон ақл заковати уфқларининг кенглигини кенглигини Бобур характери билан моҳирона боғлаб, ишонтирарли тарзда оча боради. То “Юлдузли тунлар” яратилганига қадар ўзбек тарихий романчилигида ёш йигитнинг замона зайли билан шоҳ сифатида шаклланиш тарихи қаламга олинмаган эди. Ана шунинг ўзи ҳам ёзувчининг бу ижодий тажрибаси адабиётимиз учун янгилик эканлигини кўрсатади. Бобур ҳаёти ва ижодига бағишланган кўпгина асарларда унинг темурийлар салтанатини бирлаштириб, ижтимоий, иқтисодий ва асосий жиҳатдан бирлашган мустаҳкам бир давлат тузишга интилганлиги қайд қилинган. Бу фикр умуман тўғри. Лекин Бобур нима учун бу ишни асосий мақсад қилиб олган эди? У мақсадига қандай йўллар билан эришмоқчи эди? Бундай саволлар ёзувчига тинчлик бермайди ва у бу масалани давр ҳақиқати билан боғлаб кенг қамровли бадиий талқин қилишга киришади. Ёзувчи Бобур дунёқарашининг шаклланишини у яшаган давр тарихий воқелиги билан бевосита алоқадорликка талқин қилади. Аслида Бобур орзу

қилган катта мақсадлар ўзаро қирғинбарот урушлардан кўнгли зада бўлган илғор фикрли кишиларнинг муштарак нияти эди. Шу боис ёзувчи ҳам Бобур қарашлари ҳамда тарихий воқеликка хос типик шароит тақозоси билан боғлиқликда кўрсатиб беради. Бобур – ёш шаҳзода. Ёшлиги туфайли у “кўнглига тугун бўлиб турган” чигал муаммо – Самарқандга лашкар тортиш масаласини ўзича ҳал этолмай қийналади. Табиийки, шундай пайтда у кимларнингдир оқилона маслаҳатига муҳтож. Бироқ, “бу тугунларни у истагандай ечиб бера оладиган доно одам бормикан? Унинг эсига устози Абдулло тушади, бетоб бўлиб Ўшга бирга келолмаган Хўжа Абдулло ҳам Бобурнинг Самарқандга қўшин тортиб боришига тарафдор эди. “Мовароуннаҳрдаги парокандаликни тугатиб, қудратли давлат тузмагунча катта орзуларимиз рўёбга чиқмагай” деган сўзларини Бобур устозидан ҳам кўп эшитган” (93-бет). Ёзувчи Бобур яшаган даврнинг ички қонуниятларини очишга хизмат қиладиган бир қатор эпизодларни бадиий тўқима воситасида сюжет қурилмасига киритар экан, шу тариқа Бобур характерининг тадрижий ривожи ва руҳий оламидаги ўзгаришларга ўқувчи диққатини жалб эта боради. П.Қодиров шу йўсинда Бобурнинг шоҳ сифатидаги характери ривожини таъминлаш билан биргаликда характер ва даво ҳақиқати ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг ижтимоий моҳиятини ҳам очиб беради. Бобур характерига хос оддий инсоний туйғулар ривожини кўрсатишда унинг тожу-тахт даъвосидан воз кечиб, Ўратепа тоғларида фақирона ҳаёт кечириши тасвирига доир лавҳалар ниҳоятда юқори бадиий маҳорат билан ифодаланган. Атрофидаги айрим кишиларнинг ғаразли ниятини сезган Бобур тож- тахт даъвосидан воз кечади ва ёнидаги беку амирларга жавоб беради. Бир – иккита оддий кишиларгина Бобурнинг ёнида қолиб, мушкул вазиятларда ҳам унга садоқатли ҳамроҳ бўладилар. Уларнинг бири ер ҳайдайди, бири уруғ сочади. Асли деҳқон бўлган Тоҳир ҳам ўз ишидан мамнун. Суяги меҳнатга

қотган оддий инсоннинг уст- боши юпун, оёғи яланг бўлса ҳам, руҳи тетик, қалби мусаффо осмон янглиғ беғубордир. Адиб бадиий тўқима имкониятларини ишга солади ва ана шундай оддий кишилар образига хос характерли белгилар орқали Бобур маънавий оламидаги ўзгаришларни ёрита боради. П.Қодиров чизган манзаралар Бобур даврига оид жуда катта бир ҳақиқатни, салтанатга дахлдор кишиларнинг шахсий ҳаёти ҳамиша азоб уқубатларга, даҳшатли фожиалар-у қонли тўқнашувлар ичида кечганлигини очиқ –ойдин ифода этади. Англашиладики, Бобурнинг подшоликдан воз кечиб, фақирлик сари юз тутишида ҳам инкор этиб бўлмайдиган давр ҳақиқати мавжуд. Ёзувчи Бобур маънавий оламида рўй бераётган ўзгаришларни кўрсатиш учун бадиий воситалардан моҳирона фойдаланади. Масалан, ғанимлар қабиҳлиги туфайли Маҳмудхон ва унинг оиласи бошига тўшган фожиалар тўғрисидаги машъум хабар ифода этилган саҳифаларни олиб кўрайлик. Бобур ўзига адолатсизлик қилган тоғаси Маҳмудхоннинг ўлими, шунингдек, Ойшабегим ва бошқа қариндошлари бошига тушган аянчли фожиалар тафсилотини эшитар экан, чидаб туролмайди. Бир томондан ўз яқинларининг фожиали тақидири унинг вужудини ўртаб юборган бўлса, иккинчи томондан боболар юрти бўлган муқаддас заминга Шайбонийлар эгалик қилиб олганлиги бутун борлиғини жизғанак қилиб ёндиради. Ёзувчи бош қаҳрамон руҳий оламида содир бўла бошлаган кечинмалар исёнини унинг ҳатти- ҳарактлари ва нутқи воситасида кўрсатиб беради: “- Бобур Қосимбекка, даҳшат тўла кўзларини тикиб сўради: - Наҳотки, Ойша бегим эгачим Хонзода бегимнинг кундошига айлантирилган бўлса? - Йўқ, амирзодам. Не тил била айтайки, Ойша бегим хоннинг амакиси – эллик беш ёшли Кўчкинчихонга тўққол хотин қилиб никоҳланмишдир. Бобур юзини қўллари орасига олиб нидо қилди:

- О, бу не разолат? Не шармандалик?” (243-бет) Қосимбек эндиликда Шайбоний қўшинлари Андижонга ҳам кўз тикаётгани ҳақида сўзлаб, Бобурни тоғлар оша Ҳисор томон кетишга даъват этади ва “камина Ҳисор беклари билан бултурдан бери махфий музокаралар олиб бормоқдамен. Уларнинг кўпи Хусравшоҳдан норози эркан. Ўзи бир навкардан чиққан таги паст ҳукмдор. Тахтга ўлтиришга ҳаққи йўқ. Борсак, яхши беклар сизга ён босгайлар” – дейди. Бу сўзлар дард ўтида ўртанаётган Бобур юрагига тиғдек қадалади: у ўзини ўйлантираётган, изтиробга солаётган ўйларни рўй – рост айтиб қўя қолади: “Яна тахт талашишми? Йўқ, жаноб Қосимбек. Мен талашишлардан жуда тўйдим. Ҳозир менга тинч бир гўша бўлса, дарвешона ҳаёт кечирсам, ашъор ёзсам – шу ўзи бас...” (246-247-бетлар). Бадиий тўқима қудрати билан яратилган бу эпизодда ёзувчи шароит тақозоси билан Бобур онгида юз берган кучли силжишни, тахт талашишлардан юз ўгириб, шеър ёзиб, дарвешона ҳаёт кечиришни афзал билганлигини ҳаёт ҳақиқати тарзида бадиий ифодалаган. Содиқ ҳамроҳи Тоҳирнинг “Сиз шоҳлик ташвишидан қутулишингиз мумкин эмас?” деган хитобига Бобур шундай мантиқли жавоб беради: - “Аммо мен тожу тахтнинг бевафолигини билганларданмен. Шоҳ Жамшиддек, Искандар Зулқарнайндек тождорлар ҳам орттирган давлату, молу дунёларини ташлаб, қабрга битта кафан билан кетган эмасмилар?” (241-бет). Бу билан ёзувчи тожу- тахтга жон – жадҳи билан ёндашиб, уни ўзлари учун шон шуҳрат воситаси деб қаровчи шаҳзодаларга, яъни давр ҳақиқатига бош қаҳрамон муносабатларини очиқ – ойдин ифодалаган. Бобурнинг тождор сифатида шаклланишида Қосимбек образининг аҳамияти ғоятда каттадир. Қосимбек – асардаги таъсирдор образлардан. Унинг энг муҳим фазилати – содиқлик: Темурий тождорлар орасида Бобурдек истеъдодли ҳукмдор йўқлигини у яхши билади. Шунинг учун ҳар қандай мушкул вазиятларда ҳам Бобурни тарк этмайди, унга сидқидилдан хизмат қилади. Бобурнинг адолатли шоҳ сифатида шаклланиши ҳамда

темурийлар сулоласининг шуҳратини асраб қолиш учун олиб борган курашларида ҳам Қосимбек муҳим роль ўйнайди. Мамлакат ва темурийлар сулоласи тақдирига катта хавф солган Шайбоний қўшинларини бартараф қилиш учун у ҳар қандай қийинчиликларга ҳам чидашга тайёр бўлган фидойи инсондир. Тарихий воқелик тақозоси туфайли фақирликка юз тутган обур Қосимбек ва Тоҳирларнинг кўмагида яна шоҳлик тожини кийишга мажбур бўлади. Бунинг боиси нимада эканлигини ёзувчи унинг Тоҳир билан учрашуви лавҳаси воситасида яхши очиб берган. Аҳмад Танбал ҳукмронлигидаги Андижон ҳам Шайбонийхон қўлига ўтади. Тоҳир Аҳмад Танбалнинг тор-мор қилиниши тафсилотларини бирин-кетин сўзларкан шундай дейди: - Амирзодам, хон кишилари сизни сўроқлаб юрганларини эшитдим. Айғоқчилари ҳид олиб, Исфарага келиб қолсалар ҳам ажаб эмас. Бобур ота юртидан батамом ажраганини энди астойдил ҳис қилди. Аҳмад Танбалнинг мағлубияти булоқнинг кўзига тушган янги бир кўчки бўлди. Тоғнинг бу томонида булоқ қайтадан кўз очиши мумкин бўлган йўлларнинг ҳаммаси бекилди. Агар Бобур тезроқ тоғ ошиб, Хуросонга кетмаса, Шайбонийхон айланиб ўтиб, унинг сўнгги йўлини бекитади?” (261-262-бетлар). Тоҳирнинг ўринли маслаҳатлари унинг қалбидаги кулга айланаётган учқунлари яна алангалатиб юборади. У яна ҳукмдорлик масъулиятини зиммасига олишга мажбур бўлади. Самарқанд, Андижон каби шаҳарлар Шайбонийхон тасарруфига ўтгач, Бобур бутун умидини Хуросонга тикади. Афғонистонда ўз ҳокимиятини мустаҳкамлаб олгандан сўнг у Ҳирот тождорлари ҳузурига йўл олади. Чунки, Бойқаро Бобурни Шайбонийхонга қарши биргаликда курашга даъват қилган эди. Лекин Бобур етиб келган пайтда фурсат қўлдан бой берилган эди: яъни Ҳусайн Бойқаро дунёдан ўтиб мамлакатда қўшҳокимиятлилик ҳукм сурарди.

Бобур қанчалик уринмасин, айшу- ишратга берилиб кетган темурий шаҳзодаларнинг кучини Шайбонийхонга қарши курашга бирлаштира олмади. Ёзувчи темурий шахзодалар орасидаги ўзаро келишмовчилик, ноаҳиллик, уларнинг бир-бирларини менсимасликлари, энг муҳими феодал тарқоқлик бу сулола инқирозининг асосий сабаблари эканини бадиий тўқимага сингдириб юбориб, давр ҳақиқатини кашф этади. Пиримқул Қодировнинг санъаткорлиги шундаки, у тарихий фактларга асосланиб, романнинг дастлабки саҳифаларидан бошлабоқ, одди й меҳнаткаш халқ ҳаётининг кенг манзарасини чизиш йўлидан боради. Асарда халқ ўз тарихининг ижодкори сифатида талқин қилинган. Ёзувчи халқ ҳаёти, урф- одатлари, турмуш тарзининг маиший тасвирига ҳам жиддий эътибор берган. У феодал тузум давридаги халқ ҳаётини бутун мураккаблигию драматизми билан тасвирлайди. Натижада асар бош қаҳрамонининг тақдири, босиб ўтган йўли халқ ҳаёти ва унинг курашчан тақдири билан чамбарчас боғланиб кетади. Асарда халқ кайфияти, унинг фожиаларга тўла турмуш тарзи, халқ руҳияти ва маънавий олами моҳирлик билан чизиб берилган. Зеро, миллий қиёфа роман саҳифаларига салоҳият бахш этади. Бу эса, асар бош қаҳрамони бадиий образининг асл моҳиятини очиб бериш, темурийлар инқирозига сабаб бўлган тарихий – ижтимоий омилларни чуқурроқ бадиий таҳлил қилиш ва феодал тузум ҳаётини реалистик акс эттириш имконини беради. Асар бош қаҳрамони салбий типларнинг кўпчилиги билан деярли юзма-юз тўқнашмайди. Лекин у ҳар қадамда салбий кучлар тазйиқини, улар томонидан яратилган вазият нохушликларини сезиб туради. Ўратепада юрган Бобурнинг Андижондан хабар олиб келган Тоҳир билан суҳбати лавҳасини эслайлик. Шайбонийхоннинг қонхўрликларини Тоҳир тилидан баён қилган ёзувчи асосий диққат эътиборни бош қаҳрамон руҳиятидаги ўзгаришларга қаратади. Бу ўзгаришлар унинг нутқида, ҳатти- ҳаракати ва ҳолатида тўла акс эттирилган: “Чодир ичида қувғиндаги шоҳ билан унинг навкари юзма-юз ўтирибди. Ватандан ажралиш мусибати олдида уларнинг ораларидаги катта фарқ гўё

кичрайиб аҳамиятсиз бўлиб қолган. Бошларига тушган кўргиликлар уларнинг тақдирларини бир-бирига ўхшаш қилиб қўйган. Шунча йил жангу жадалларда бирга юриб, қанчадан қанча ўлим хавфини бирга кечирган икки йигит бугун биринчи марта сирдошларча очиқ сўзлашмоқда эдилар... - ... Тақдир менга истеъдод берган, куч берган, ғайрат берган, аммо нечун бахт бермаган? - Бу замонда бахт йўқ, амиризодам. Ахир, сиздек нодир истеъдодлар дунёга ҳар куни келмайди-ку. Нодон тождорлардан қон йиғлаган эл- юртимиз сиздек маърифатли саркардага муштоқ. Лекин бахил замона ғалабани золим хонга бериб, бизни, мана ватанимиздан ҳам жудо қилмоқчи. Илоҳим, бу бахил замонанинг боғлари қуриб кетсину, сизу бизнинг қадримизга етадиган яхши замонлар ҳам келсин...” (262-263-бетлар). Тоҳир тож-тахтдан ажралган Бобур қалбидаги изтиробли кечинмаларни тушунади. Ана шу дақиқалардан бошлаб, у Бобурнинг энг яқин дўсти ва хос бекларидан бирига айланади. Тоҳир оддий меҳнаткаш халқ вакили бўлса ҳам, кейинчалик туғилган шароит таъсирида унда манманлик, мағрурлик ва кибру ҳаво каби иллатлар кўрина бошлайди. Автор Тоҳир образига чуқурроқ ёндошади. Унинг характеридаги ўзгаришларга сабаб бўлган ижтимоий муҳит илдизини очади. Тадбиркорлиги, садоқатлилиги билан Бобурнинг эътиборини қозонган, унинг ишончли бекларидан бирига айланган Тоҳир воқеалар ривожи давомида ўзгариб, кеккайган ва димоғдор бекка айланади. Айниқса, унинг Ҳиротда ўз навкарига бўлган муносабатида калондимоғлик аломатлари яққол кўзга ташланади: Кейинчалик, Иброҳим Лоди билан бўладиган жанг олдида унинг Мамат исмли навкарга қилган муомаласида ҳам бу нарса такрорланади. Тоҳир вақтида отни тайёрламаганлиги учун Маматни жазолайди. Иброҳим Лоди билан бўлган жанг пайтида у ўзининг ана шу қилмиши – шафқатсизлигининг жазосини тортади. Мамат ёрдамга етиб келмаганида у душман қиличи зарбидан шаҳид бўларди. Шунда Тоҳир ўз руҳиятидаги ўзгаришларга ўзи баҳо беради. Гуноҳлари-ю, қилмишларини бўйнига олади.

Нобоб тузум устидан ҳукм чиқаради. Адиб бу образ характеридаги ўзгаришларда унинг нутқидан самарали фойдаланган. Тоҳир “бераҳмлар орасида юриб, бераҳм бўлиб кетган эканман”,- дейди тоғаси мулла Фазлиддинга. Бу билан нопок кишилар давраси – “шафқатсиз муҳит” деган хулосага келади. Адиб бу ўринда инсон руҳий оламидаги ўзгаришлар муҳитнинг бевосита таъсирида рўй бериши билан боғлиқ давр ҳақиқатини ҳам тасвирга олиб кирган. Асарнинг энг муҳим фазилатларидан яна бири тарихий воқеаларнинг кучли бадиий ҳақиқат фонида тасвирланганидир. Давр ҳақиқати ёзувчининг ўзига хос истеъдоди ва маҳорати туфайли санъаткорона талқин қилинган. Ёзувчининг тарихий маълумотларга муносабати хусусида адабиётшуносликда кўпгина фикрлар билдирилган. Хусусан, А.Каттабеков “ўзбек тарихий романининг бош ҳусусияти унинг реал тарих билан ҳамоҳанглигидир” 13 деб ёзса, Ғ.Муродов “тарихий ҳужжат, умуман олганда, тарих ҳақиқатига тарафкаш ёндашиш ҳам бадиий асар мукаммаллиги ва тарихан ҳаққонийлигига жиддий путур етказади” деб ҳисоблайди. 14 Тарихий ҳужжатларнинг гувоҳлик беришича, 1495 йили Умаршайх Мирзо устига унинг ўз укаси, Самарқанд ҳукмдори Султон Аҳмад Мирзо юриш қилган. Бу хусусда “Бобурнома”да “...алар бу келмоқдин усондилар, балки бу таважжухдин пушаймон бўлуб бемурод ёндилар. Бири бу ким Қувонинг ботқоқлик қора суйи бор, кўпруғидин ўзга ердин кечиб бўлмас, қалин черик келиб кўпрукда тиқилиб, қалин от ва тева бу қора сувга йиқилиб зойиъ бўлди”, - дейилади (73-бет). “Юлдузли тунлар” муаллифи бу фактларни қайд қилиш билан чекланиб қолмайди, уни хаёлан бойитади, тарихий маълумотнинг яширин мағзини чақади. Ана шу тарихий далил воситасида давр ҳақиқатининг моҳиятини характерлайдиган воқеаларни тўқиб, бадиий тасвирни кучайтиради. Тўқима 13 Каттабеков А. Тарихий ҳақиқат ва бадиий маҳорат. Т., 1982, 9-10-бетлар. 14 Муродов Ғ. Тарихий романда ҳужжатлилик // Ўзбек тили ва адабиёти. 1994, 4-5-6- сонлар, 27-бет.

образлар Тоҳир ва унинг дўстлари томонидан кўприкни ёндиришга ҳаракат қилиниши воқеалари бадиий тўқима нуқтаи назарида характерлидир. “...Сувга қулаб тушганларнинг чўккани чукиб ўлди. Сўзишни биладиганлари эса, отларининг бўйнига ёпишиб, қамишзор қирғоққа чиқай деганида балчиққа ботди. Сассиқ ботқоқлик аждагоҳа айланиб, одамни ҳам, отни ҳам оёғидан пастга тортар эди. Отлар жон аччиғида силтаниб кишнар, одамлар қамишлардан қўллари тилиниб, дод солар, аммо улар талваса қилганлари сари балчиққа чуқурроқ ботиб, юз азоблар билан жон беришар эди. Ўртаси синиб тушган кўприкнинг устида ағдарилган аравалар, йиқилиб ётган от ва туялар орасида талай навкарларнинг эзғиланган жасадлари қолди. Ёвнинг бир-икки соат ичида кўрган талофати уруш бошланганидан бери кўрган ҳамма талофатларидан кўпроқ ва даҳшатлироқ эди...” (64-65- бетлар). Кўринадики давр ҳақиқатини ўзида мужассамлантирган ҳар бир тарихий маълумот бадиий тўқима учун асос вазифасини ўтайди ва сюжет ривожи давомида янада тўлдирилиб, таъсирдор воқеликка айланади. Айни шу йўл билан тарихий ҳақиқат бадиий ҳақиқат юксаклигига кўтарилади. Асарда даставвал Бобур, сўнгра Шайбонийхон томонидан Самарқанднинг қамал қилиниши воқеалари тасвирига кенг ўрин берилган. Адиб ўзига хос маҳорат билан бу тарихий далилларга бадиий тўқима воситасида сайқал беради. Халқнинг фожиали ҳолатини янада таъсирчанроқ тасвирлаш мақсадида бадиий тўқимага мурожаат қилади. Тасаввур қилинг Бобур ва унинг хос беклари Самарқанд расталарини айланишмоқда. Шунда “... аввал қандайдир бир шовқин эшитилди, сўнг оёқ яланг бир кампир дод солиб чиқди: - Вой боламни ўлдирган ўзи ўлсин! Оч қолиб шишиб ўлсин! Кампирнинг кетидан ўрта яшар озғин бир эркак югуриб чиқди-ю, отлиқларни кўриб, қўрққанидан бир лаҳза анграйиб туриб қолди...

- Авф этгайсизлар: - деди. – Оғамнинг заифаси фарзанд доғида телба бўлиб қолди. Бечоранинг ўғилчаси очликдан кунжара еган экан, шишиб ўлди” (119-бет). Кейинчалик Бобур бундан ҳам даҳшатлироқ қамал фожиасини бошидан кечиради. Адиб хаёлот топқирлиги билан тарихий фактлар моҳиятини теран англай олган. “Бобурнома” нинг 148-саҳифасида танқислик туфайли қамалда қолган одамлар “ит ва эшак этини” ея бошлаган айтилади. Ёзувчи хабар тарзида берилган бу тарихий маълумотни ҳам бадиий тўқима кучи билан кенг кўламли бадиий лавҳага айлатиради. Муайян шароит таъсирида халқ руҳиятида содир бўлган ўзгаришларнинг ҳақиқий манзараларини ярата олган адиб бу мудҳиш оқибатлар ўзаро феодал урушларининг натижаси эканлигига ўқувчини ишонтиради. Гап шундаки, бу воқеалар Бобур дунёқараши ва характерига жуда кучли таъсир ўтказган эди. Шунинг учун ёзувчининг қамал воқеаларини бутун тафсилоти билан бадиий гавдалантириши фақат оғир азобларда қолган халқ ҳаётини кўрсатишдангина иборат эмас, балки биринчи галда ана шу ҳодисаларга Бобурнинг муносабатини кўрсатиш ва унинг характеридаги ўзгаришларни бадиий акс эттиришдан иборат эди. Адиб қамал воқеаларининг тасвирида мана шу мақсадни кўзда тутмаса; улар асарнинг бош ғоясини ҳал этишда бу қадар муҳим аҳамият касб этмаган бўлур эди. Шунга кўра, Пиримқул Қодиров, бир томондан халқ ҳаётида, иккинчи томондан; бош қаҳрамон қалбида ўчмас из қолдирган лавҳаларни ҳам асар сюжет тизимига моҳирона жойлаштира олган: “Камбағаллар кулбасидан бошланган очлик аста-секин навкарлар, беклар қароргоҳига ҳам, подшоҳ саройига ҳам ўрмалаб келди. Мана ўн кундирки, Бобур нон юзини кўрмайди. Ун аллақачон тугаган. Унга олтин- кумуш идишларда эрталаб бир сиқим майиз билан чой, кечқурун туя гўштидан пиширилган бир коса шўрва ёки уч-тўрт туюр кабоб берадилар, Бобур олтинлари ялтираган идиш-товоқларга термулиб қарайди-ю, ҳозир

шуларнинг ҳаммасидан бир парча нонни афзал кўради. Лекин нон олтинга ҳам топилмайди. Ойша бегимнинг олти ойлик эмизикли қизчаси биғиллаб йиғлайди. Чунки, озиб, мадори кетиб қолган Ойша бегимнинг сийнасидан сут келмайди. Яқинда бола кўрган бошқа бир онани топиб, Фахринисони беш-ўн кун эмиздирган эдилар, фалокат юз берди. У она вабога учраган хонадондан экан. Даҳшатли касаллик Фахринисога юқди-ю, икки кун ичида бола мумдай эриб, жон берди. Бобур кафанга ўралган гўдакни янги қазилган қабр олдига кўтариб борар экан, унинг буришган юзчасига юзини босиб, йиғлаб юборди: “Майли шу вабо менга ҳам юқсин-у, бу азоблардан бира-тўла халос бўлай”, -деган аламли, ўй билан гўдакнинг совуқ лабларидан ўпди. Ғалаба кунлари дунёга келиб, Фахринисо номини олган қизчани қабрга қўйиб, устига тупроқ тортганларида Бобур бир лаҳза ўзини унинг ўрнида кўрди, ҳали тирик бўлса ҳам ҳаётининг бир бўлаги, аввалги зафарларию, қувончлари билан бирга умрбод тупроқ тагида қолганини бутун вужуди билан ҳис этди” (220-221-бетлар). Романнинг бош қаҳрамони бўлган Бобур тарихий шахс сифатида кўп қиррали фаолият соҳиби эди. Даврнинг ана шу ҳақиқатини ёзувчи чуқур идрок этган ва натижада унинг ўз даврининг илғор маърифатпарвари, адолатли шоҳ, марказлашган ва кучли давлатга асос солган жасур ҳарбий саркардагина эмас, балки ўз даврининг етук сўз санъаткори сифатидаги фаолиятини ҳам эътибордан соқит қилмаган. Бу эса, ўз навбатида Бобурнинг ижодкор сифатидаги руҳий кечинмаларини, унинг асарларида ифодаланган поэтик мазмуннинг реал тарихий илдизларини очиб беришдек мураккаб вазифаларни ҳам ҳал қилишга киришган. Тарихдан маълумки, Бобурнинг кўпчилик ғазал ва рубоийлари маълум бир ҳаётий воқеа ва тарихий ҳодиса асосида юзага келган. Шунинг учун ҳам унинг шеърлари ижтимоий-сиёсий фаолиятининг баъзи бир томонларини ёритиш ҳамда ижодий йўлининг муҳим босқичларини аниқлашда қимматли манба бўлиб ҳисобланади. Адиб

булардан самарали фойдаланиб, кўп қиррали фаолият соҳибининг давр ҳақиқатини намоён эта оладиган бадиий типини яратган. Зотан, ғазал ва рубоий Бобур қалби ва руҳининг тиниқ кузгуси эди: Не ерда сокин ўлай? Не қилай? Қаён кетайин? Не дайрдин эшигим очилур, не масжиддин. Неча эшикдин эшикка гадо каби етайин? (248-бет). Ёзувчи бу сатрлардан даврнинг турли қарама-қаршиликларига дуч келган ёш ҳукмдорнинг руҳий ҳолатини кўрсатиш мақсадида фойдаланган. Омади юришмаганидан, орзу-умидлари амалга ошмаганлигидан ниҳоятда сиқилган Бобурнинг руҳий ҳолати юқоридаги мисраларда ифодаланган бадиий мазмунга тўла мос келган. Пароканда темурийлар салтанатини бирлаштириш унинг орзуси эди. Шу ниятда Бобур бир неча марта Самарқандга умид билан боради, лекин ҳар сафар мағлубиятга учрайди. Қамал балосини бошидан кечириб, темурийлардан ёрдам кутади, уларнинг ҳеч бири ёрдам қўлини чўзмайди. Тоғаси Маҳмудхон ҳузурига бориб, таҳликали вазиятни тушунтиради. Шабонийхонни даф қилиш учун бирлашиш лозимлигини сўрайди. Маҳмудхон эса, Шайбонийхонга ён босиб, Бобурни таҳқирлайди, унинг устидан истеҳзо билан кулади. Юқоридаги мисраларни ўқиган кишининг кўз ўнгида ана шу тарихий воқеалар бирин- кетин ўтаверади: Не хеш мени хушлару, не бегона, Не ғайр ризо мендану, не жонона. Ҳар нечаки яхшиликда қилсам афсун, Халқ ичра ёмонлиғ билан мен афсона (253-бет). Мазкур мисраларда тожу тахтдан ажралган ҳукмдорнинг давр ҳақиқатини ростгўйлик билан эътироф этганига қойил қоламиз. Зеро, ростгўйлик Бобур ижодини ҳаракатга келтириб турган қудратли кучдир. Бобурнинг Даҳкат тоғларидаги фаолияти “Бобурнома”да (152-153- бетлар) қайд қилинган. Ёзувчи бош қаҳрамоннинг фожеий ҳолатини янада кучайтириш учун мавжуд фактни бўрттириб бадиий тўқима шароитидан

моҳирона фойдаланади. Ушбу тўқима манзарада Бобур Даҳкат тоғларида чўпон йигит билан учрашиб қолади. Чўпон Бобурнинг шоҳ бўлганига ишонмайди. Унинг шоҳликдан воз кечиб, шоирона ҳаёт кечирмоққа аҳд қилганини эшитиб, шеърларини тинглаб, отасининг қасдини олиш ниятидан воз кечади. Бобур ўз ҳаётида йўл берган хатоликлару, бошига тушган кулфатларнинг заминини феодал тузумда деб билмайди,балки буларнинг барчаси толеи йўқлиги сабаб воқеа бўлганига ишонади. Бу эса бош қаҳрамон характери бевосита давр ҳақиқати миқёсида тасвирланганлигидан нишонадир. Пиримқул Қодиров ўз романида “Бобурнома” асарини ёзиш ғоясининг туғилиши ва бу бебаҳо адабий-тарихий манбанинг яратилиши жараёнини моҳирона акс эттирган. Ёзувчи Бобурнинг бадиий ижоддаги, хусусан, насрий асарлар битишдаги маҳорати масалаларига ҳам алоҳида эътибор беради. Халқона равонлик билан ростгўйликни Бобур талантининг қўш қанотлари тарзида тасвирга олиб киради. Бобур ўтмишда яшаган шоҳлар ҳаёти ҳақидаги тарих китобларини варақлар экан, мураккаб жумлалар, жимжимадор ўхшатишлар, афсона ва ривоятларга бурканган тарихий далиллар орасидан одамни ишонтирадиган воқеаларни излайди ҳамда тарихий мавзуда асар ёзишнинг янгича, содда ва рост йўлини танлаб, қўлига қалам олади: “Бобур нуқул зафар тантаналарини куйлаган жангномаларни бир четга суриб қўйди. Сўнг ўрнидан туриб, ўзининг “Вақое” деб аталган хотира дафтарини сандиқдан олди. Қизиқ: сўнгги дафтарга Бобур ўзининг Самарқандни Шайбонийхондан қандай тортиб олганини ёзган-у, кейин унга қўл урмаган эди. Демак, кейинги мағлубият ва саргардонликларни унинг ўзи ҳам ёзишни истамаган экан. Аммо, булар дафтарга ёзилмагани билан Бобурнинг хотирасида муттасил такрорланиб юрибди-ку. Иситмани яширсанг, ичга урар, дейдилар. Бобур қилган хатоларини дафтаридан яширгани билан улар ҳар куни неча марта янги-янги тафсилотлари билан хаёлидан ўтиб, қалб ярасини тирнагани

тирнаган. Бундан кўра ҳамма воқеаларни ростгўйлик билан мана бу дафтарга ёзса дили хиёл енгиллашар” (257-бет). Бобур одамзод ҳамиша ҳақиқатга ташна бўлиб яшашини теран идрок этади ва ана шу ташналикни қондиришни ўзининг ижодкор сифатидаги бурчи деб билади. Ўз истеъдодига хиёнат қилмаслик ҳамда ўз бошига тушган машаққатлар бошқаларга сабоқ бўлсин деб фақат рост ёзади, ўзи яшаган ва фаолият кўрсатган даврнинг ҳаққоний манзараларини зарварақларга муҳрлаш бахтига эришади. Таниқли адиб Одил Ёқубов тўғри таъкидлаганидек, “... адиб ёзувчи Бобур ҳаётининг фақат бир томонини, айтайлик, ижодий фаолиятини ёхуд инсон сифатида чеккан изтиробларини ёритиб, бошқа томонларини, хусусан, шоҳ ва фотиҳ сифатида йўл қўйган хатоларини хаспўшлаб ўтса у давр руҳини на тўғри акс эта олар, на Бобурнинг ҳаққоний реалистик образини ярата олар эди. “Юлдузли тунлар” романи шундай далолат берадики, Пиримқул Қодиров бу нозик муаммоларнинг ҳаммасини ҳисобга олишга ҳаракат қилган ва асосан бунинг уддасидан чиққан”. 15 Кўринадики, бадиий ижод жараёнида ёзувчининг хаёл эркинлиги катта кучга эга. Бадиий тўқима воситасида тарихий воқеалар сараланади, давр руҳини бера оладиган типик воқелик асарга олиб кирилади. Тарихий шахслар характерининг баъзи бир томонлари ўша давр ҳақиқатларидан келиб чиқиб, умумлаштирилади, тўлдирилади, бойитилади. Шу тариқа тарихий ҳақиқат ва бадиий талқин мутаносиблиги юзага келади. 15 Ёқубов О. “Юлдузли тунлар” // Ўзбекистон. 1978, 5-декабрь.

Похожие

Психоанализ ва бадиий ижод

Идеал ва бадиий яхлитлик

Бадиий образ ва образлилик

Бадиий тасвир ва ифода воситалари

Бадиий асарда шакл ва мазмун