Belorus adabiyoti - Литература - Рефераты

Belorus adabiyoti

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2073.5 KB

Belorus adabiyoti Belorus xalqining tarixi rus va ukrainlar tarixi bilan chambarchas bog`liq. U ko`p asrlar davomida san`at-adabiyot sohasida boy va xilma-xil adabiy-madaniy merosga ega bo`ldi. Belorus adabiyoti o`z taraqqiyotida xalqning hayoti, madaniyati, tili va milliy xususiyatlarini aks ettirib, uzoq tarixiy yo`lni bosib o`tdi. Uning ilk namunalari xalq og`zaki ijodi mahsuli shaklida paydo bo`ldi. Juda ko`p belorus ertaklari, afsona va rivoyatlari. Lirik va tarixiy qo`shiqlari, maqol va hikmatli so`zlarida mehnatkash xalqning hayoti, uning orzu-umidlari o`z aksini topdi. Belorus folklorida xalqning o`z ozodligi va mustaqilligi uchun olib borgan kurashi va rus xalqiga bo`lgan muhabbat va sadoqati ham ifodalanadi. Bu asarlar ekspluatator sinflarga, krepostnoylik tuzumiga g`azab, nafrat hissi bilan. Xushchaqchaqlik, optimizm va ozodlikka intilish ruhi bilan to`lib-toshgan. Ularda vatanning himoyachilari. Qahramonlar madh etilib, yorqin kelajak sari intilish g`oyalari ilgari surilgan. Belorus folklorida panlar, savdogarlar, poplar, umuman, ekspluatator doiralarni ayovsiz fosh etuvchi hajviy ertaklar katta o`rin tutadi. Belorus xalq she`riyati yuksak hoyaviy mazmun bilan sug`orilgan va badiiy xususiyatlarga boy. Belorus adabiyotining ibtidosi Kiyev Rusining madaniyati, yozma adabiyoti va folkloriga borib taqaladi. Chunki u vaqtlarda rus, ukrain va belorus xalqlarining ota-bobolari bir xil tilda so`zlar edilar. XI-XII asrlarda Kiyev Rusida yashagan xalqlarning yozma adabiyoti hiyla taraqqiy etdi. Qadimgi Rus adabiyotining bir qancha asarlari hozirgi Belorus tuprog`ida yaratildi. Belorussiyaning Polotsk va Turov shaharlarida cherkov adabiyoti va dunyoviy adabiyotlar ko`chirildi, yilnomalar tuzildi. Georgiy Skorina XVI asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan adib, olim, tarjimon, noshir. Belorussiyadan kitob nashr qilishni boshlab berdi. Belorus xalq jonli tili asosida belorus adabiy tilini asoslashga kirishdi. Uning vatanparvarlik hissi bilan to`lib toshgan noshirlik va ma`rifatparvarlik faoliyati belorus adabiyotining bundan keyingi taraqqiyotida sezilarli iz qoldirdi.

Belorus progressiv adabiyotining XVI oxiri, XVII asr boshlarida yashab ijod etgan yirik vakillari Simon Budniy, Vasiliy Tyapinskiy, Stefan Zizaniy, Afanasiy Filippovich, Leontiy Karpovich, Simeon Polotskiy belorus xalqi manfaatlarini ifodalab, feodal katolik zug`umiga qarshi kurash olib bordilar. Ular rus xalqi bilan belorus xalqining birlashishlarini yoqlab chiqdilar. 1697 yilda Polsha seymi belorus tilida kitob nashr ettirish hamda sud, maktab va muassasalarda belorus tilida ish olib borishni man etdi. Shu paytlarda avjga chiqqan katolik reaksiya belorus adabiyoti, madaniyati taraqqiyotiga salbiy ta`sir ko`rsatdi. Yozma adabiyot inqirozga yuz tutdi: muallifi noma`lum bo`lgan ayrim she`rlar, intermediyalar yaratildi, xolos. Bu davrda poetik ijod, asosan folklor shaklida rivojlandi. Feodal va milliy zulm kuchaygan bir sharoitda xalq she`riyati mehnatkash ommaning orzu- intilishlarini ifodalovchi birdan-bir vosita bo`lib qoldi. Bu she`riyat yangi belorus adabiyoti taraqqiyotiga kuchli ta`sir ko`rsatdi. XVIII asr oxirlarida Belorussiyaning Rossiyaga qo`shilishi buyuk tarixiy voqea bo`ldi. Bu qo`shilish belorus xalqiga rus madaniyatidan bahramand bo`lish imkonini berd iva XIX asr boshlarida yangi belorus adabiyotining shakllanishiga turtki bo`lib xizmat qildi. To`g`ri, Belorussiya Rossiyaga qo`shilgandan keyin ham chor hukumatining bosqinchilik siyosati belorus adabiyoti taraqqiyotiga to`sqinlik qildi. Biroq, rus revolyutsion harakati va demokratik madaniyati belorus adabiyotiga suyanchiq bo`ldi. Shuning uchun Belorussiya Rossiyaga qo`shilgandan keyin ham chor hukumatining xalqqa qattiq zulm qilaverganiga qaramay, belorus adabiyoti turg`un holatdan qutula boshladi. XIX asrning 20-30-yillarida adabiy harakatda jonlanish sezildi. Bu davr adabiyoti asosan anonim xarakterdagi adabiyotdir. U xalq og`zaki ijodiga yaqin turardi. Uning asosiy janrlari, satirik poemalardan tashqari, aytishmalar, hajviy she`rlar, tarixiy va marosim qo`shiqlaridan iborat bo`lgan. “Daniilning Stefan bilan suhbati”, “Panning dehqon bilan suhbati”, “Haqiqat”

singari anonim asarlarda dehqonlar kayfiyati, ularning krepostnoy tuzumga qarshiligi ifodalangan. 60-yillarda Rossiyada boshlangan revolyutsion ko`tarilish Belorussiyadagi adabiy-ijtimoiy qarashlarga ham ijobiy ta`sir qildi. V.G.Belinskiy, A.I.Gersen, N.G.Chernishevskiylarning ilg`or revolyutsion g`oyalari belorus xalqining eng yaxshi vakillarini uyg`otdi. 1863 yil dehqonlar qo`zg`olonining yo`lboshchisi K.Kalinovskiy belorus demokratik publitsistikaning asoschisi bo`ldi. Franshik Kazimirovich Bogushevich “Belorus nayi”, “Belorus kamoni” dostonlarida dehqonlarning samoderjaviye va pomeshchiklarga qarshi noroziligini ifodaladi. U belorus adabiyotida tanqidiy realizm metodiga asos soldi. U o`z ijodiga xos grajdanlik pafosi, o`tkir demokratik g`oyalari, realizm va xalqchilligi bilan XX asr ilg`or belorus adabiyotining shakllanishiga zamin hozirladi. Bogushevich belorus adabiyotini satirik she`r, ballada, hikoyaga o`xshash yangi poetik janrlar bilan boyitdi. Belorus she`riyatining takomili va adabiy til taraqqiyoti uchun kurashdi. 1905 yil revolyutsiyasi Yanka Kupala, Yakub Kolas, Aloiza Tyotka, Maksim Bogdanovich singari belorus demokrat yozuvchilarining adabiy ijod maydoniga qadam qo`yishlarini ta`minladi. Bu davrda Y.Kupala, Y.Kolas belorus adabiyotidagi revolyutsion-demokratik yo`nalish boshida turib, realistik, xalqchil adabiyotni rivojlantirdilar. XX asr boshlaridagi tarixiy sharoit ilg`or belorus adabiyotining maqsad va vazifalarini belgilab berdi. Revolyutsion-demokrat yozuvchilar o`z ijodlarida ijtimoiy taraqqiyotning muhim masalalarini. Jumladan agrar va milliy masalani aks ettirdilar. Yosh belorus adabiyotiga M.Gorkiy ijodining ta`siri yaqqol sezildi. Chunki Gorkiy progressiv belorus shoirlari ijodini zo`r qiziqish bilan kuzatar, o`rni kelganda, ularga yaqindan yordam berar edi. U ukrain yozuvchisi Kotsyubinskiyga yozgan xatida belorus shoirlari Yanka Kupala va Yakub Kolas she`rlariga yuksak baho bergan edi. Ular ham keyinchalik Gorkiyni o`zlarining ustozi deb olganlar.

Y.Kupala va Y.Kolas rus klassik adabiyotining estettk prinsiplariga amal qilib, adabiyotni xalqqa, jamiyatning ilg`or kuchlariga xizmat ettirish uchun kurashdilar. Ular hozirgi belorus adabiy tili normalarini ishlab chiqdilar, badiiy ijoddda milliy til boyligidan barakali foydalanish namunasini ko`rsatdilar. Y.Kupala vatanga bo`lgan sadoqatini ifodalovchi mazmundor she`rlarini e`lon qildi. “Igor jangnomasi”ni belorus tiliga tarjima qildi. 20-yillar belorus adabiyotida siyosiy satira janri ham taraqqiy etdi. Hajviy she`r va felyetonlarda nemis, ingliz va amerikaliklar yordamiga katta umid bog`lagan mahalliy boylar, pomeshchiklar masxara qilindi. 1923 yilda belorus yoshlarining gazeta-jurnallar nashr etish huquqiga ega bo`lgan “Molodnyak” nomli ommaviy-adabiy uyushmasi tuzildi. 1928 yilda bu uyushma asosida Belorussiya yozuvchilar uyushmasi tashkil topdi. 1941-45 yillarda belorus adabiyoti xalqning orzu-istaklari. Vatanga sadoqati, dushman ustidan g`alaba qozonishga bo`lgan iroda va ishonchini haqqoniy yoritdi. Urushning birinchi kunlaridanoq, belorus yozuvchilari nayza va so`z, o`q va qalam bilan qurollanib, yovuz dushmanga qarshi kurashga qo`zg`aldilar. K.Krapiva, P.Brovka, M.Tank, P.Panchenko kabi adiblar front va partizan gazetalarida faol ishtirok etib, jangchi partizanlar qalbiga yo`z topuvchi, ularni kurashga da`vat etuvchi g`oyaviy o`tkir, badiiy pishiq asarlar ijod etdilar. Ayniqsa, K.Krapiva satira qurolining fosh qiluvchilik kuchiga murojaat etib, hajviy she`rlar, masallar yozishga kirishdi. Urushdan keyingi yillarda ”Palimya”, “Belarus” jurnallari hamda ”Adabiyot va san`at” gazetasi belorus adabiyotining faol jarchisiga aylandi. Y.Kolas, A.Kuleshov, P.Brovka, P.Panchenko, M.Tank, M.Linkov, I.Shamyakin, Y.Bril, K.Krapiva va boshqalarning asarlari ilk marta shu nashrlarda elga tanilgan. Shu yillarda proza janri ancha taraqqiy eta boshladi. I.Melejning ”Botqoqdagi odamlar” romani barchamizga tanish 20-yillar voqealari, yangicha hayotning tomir otishi, yangi xulq-atvorning shakllanishi, sinfiy kurash jarayonida chiqiniqib borayotgan belorus xalqi vakillari obrazi yaratilgan. Qishloq o`qituvchisi Vl.Karpov jang yillari maxsus topshiriq bilan fashistlar qo`li ostida

qolgan belorus yerlariga yuboriladi. U ”Nemiganing qonli sohillari” romanida ko`rgan-bilganlari asosida Minsk podpolyechilarining qahramonliklariyu front ortidagi xalqning og`ir ahvoli haqida hikoya qiladi. Y.Bril ”Qushlar va uyalar” romanida urush davri yoshlari hayotiga murojaat qiladi. Asar qahramonlari Ales Runevich va uning tengqurlari urushning jahshatli girdobida chiniqadilar. Masalan, Ales dastlab Polsha armiyasida xizmat qiladi. So`ng asir tushadi va nemis konslagerida ishlaydi. Ko`p mashaqqatlar bilan u yerdan qochib partizanlarga qo`shiladi. Roman urushni la`natlovchi asar bo`lib, unda nemis millatchilarining razilligi va gitlerchilarning vaxshiyligi fosh qilingan. Belorus adabiyotining ko`zga ko`ringan yozuvchisi I.Shamyakin romannavislarning oldingi safida bormoqda. Uning ”Kaft ustidagi qalb” romani zamonamizning muhim masalalaridan biri – nomlari bir vaqtlar unutilgan, nohaq qoralangan ayrim kishilar to`g`risidagi haqiqatni qayta tiklash masalasiga bag`ishlangan. Bu roman doktorlar, injenerlar, shahar ijroiya komitetining xodimlari hamda jurnalistlarning ishlari va hayotidan hikoya qiladi. Romanning bosh qahramoni – doktor Yarosh – dovyurak va qo`rqmas kishi. Urush yillarida qo`lga qurol olib fashistlarga qarshi kurashdi. Keyinchalik haqiqat uchun, chin insonlar uchun kurash olib bordi. U doktor sifatida jismoniy kasallarni oyoqqa turg`azsa, inson sifatida kishilarni ruhiy illatlardan tozalaydi. I.Novikovning 70-yillarda nashr etilgan ”Yo`llar Minskda tutashadi” qissasida chexoslovak va belorus partizanlarining mardligi haqida hikoya qilingan. Unda tasvirlanishicha, xoinona hujum boshlagan nemis fashistlari o`zlari bilan birga bir vaqtlar chet ellarga qochib ketgan sotqin beloruslarni olib keladilar – ular yordamida qo`g`irchoq burjua davlatini tiklashga urinadilar. Yozuvchi aniq tarixiy xujjatlarga tayanib, belorus partizanlarining ana shu vatan xoinlariga qarshi olib borgan mardonavor kurashlari haqida badiiy lavhalar chizadi. Asar yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. V.Bikov barcha qardosh mamlakatlar kitobxonlariga o`zining “Alp balladasi”, “Uchinchi raketa”, “Front varaqalari”, “Tuzoq” kabi asarlari bilan

tanish. Bu kitoblarda ham urush dahshatlarini birinchilardan bo`lib o`z tanalarida sinagan belorus xalqining jasorati kuylangan. 60-70-yillarda belorus adabiyotida g`oyaviy-badiiy jihatdan yetuk nasriy, she`riy va dramatik asarlar ko`plab yaratildi. Respublikada adabiy tanqid va adabiyotshunoslik bilan shug`ullanuvchi iste`dodli kadrlar otryadi yetishib chiqdi. So`nggi yillarda jadal rivojlangan adabiy tanqidchilik namoyandalari Nikolay va Nikifor Pashkevichlar (Aziz va Laziz Qayumovlar kabi), Marina Barstok, Grigoriy Berezkin, Ales Adamovich, V.Kovalenko, V.Baran kabi tanqidchilar tomonidan yozilgan maqola, risola va himoya qilingan dissertatsiyalarda belorus adabiyotining muhim nazariy va amaliy masalalari keng muhokama qilindi. Bolalar adabiyoti rivojlandi. Adabiy tarjima bilan shug`ullanuvchi professional tarjimonlar maktabi yuzaga kelib, mustahkamlandi. Yuriy Gavruk SHekspir asarlarini, Yazep Semejon Byornsni, Eddi Ognetsvet Beranjeni, Vasil Semuxa Gyoteni, Xvaderovich Sh.Pyotefi asarlarini muvaffaqiyat bilan belorus tiliga o`girdilar. Yozuvchilar P.Brovka, M.Tank, I.Melej eng yuksak davlat mukofotlari bilan taqdirlandilar. Belorus adabiyoti qardosh xalqlar adabiyotlari bilan hamkorlikda rivojlanmoqda. Bu adabiyot bilan o`zbek yozuvchilari o`rtasida do`stona ijodiy hamkorlik mavjud. Belorus shoirlarining jo`shqin she`rlari urushdan oldingi davrlarda ham o`zbek kitobxonlarini o`ziga rom qilgan edi. Ayniqsa, Y.Kupala, Y.Kolas, P.Brovkaning o`rta maktab xrestomatiyalaridan o`rin olgan badiiy yetuk asarlari yoshlarni odob-axloqli, mehnatsevar, vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda muhim rol o`ynadi. Y.Kupalaning ”Xalqqa raxmat”, “Belorus partizanlariga”, Y.Kolasning “Vatan quyoshi ostida” (Mirtemir tarjimasida), “O`zbekistonga” (Mirmuxsin tarjimasida), P.Brovkaning “Yurak onti”, “O`y”, “Eman bargi”, “Haqiqiy amerikalikka” (M.Boboyev tarjimalarida) she`rlari o`zbek maktab bolalariga tanish. Belorussiyada ham o`zbek adiblarining asarlari zavq bilan o`qib kelinmoqda.

Buyuk o`zbek shoiri Alisher Navoiyning yubileylari munosabati bilan uning o`nlab g`azallari va “Farhod va Shirin” (M.Bajan tarjimasida) dostoni belorus tilida nashr etildi. So`nggi yillarda belorus kitobxonlari o`zbek yozuvchilarining ”Navoiy”, “Sinchalak”, “Bo`rondan kuchli”, “Opa-singillar” singari nasriy asarlar bilan tanishishga muvaffaq bo`ldilar. Urush yillarida O`zbekistonda yashab ijod etgan Y.Kolas, E.Ognetsvet singari o`nlab belorus shoirlari bilan G`afur G`ulom, Hamid Olimjon, Zulfiyalar o`rtasida do`stlik yaxshi natija berdi. E.Ognetsvetning O`zbekiston va uning kishilari haqida yaratgan mazmundor she`rlarini shoira Zulfiya o`zbek kitobxonlariga yetkazgan bo`lsa, Zulfiyaning bir qancha she`rlari E.Ognetsvet tarjimasida belorus tilida jarangladi. Mana Ognetsvet she`rlaridan biri – ”Salom, O`zbekiston”. Unda qardosh belorus xalqining o`zbek xalqiga bo`lgan muhabbat-sadqatini belorus shoirasi shunday ifodalaydi: Menga atlas ko`ylak sovg`a qilibsan, Shig`illashi menga shunday tuyuldi: Shahringda, Zulfiya, o`ynoqlab oqqan SHo`x Salor sharpasi kelganday bo`ldi. Qadrdon teraklar, Go`zal lolalar So`radilar: – Bizni unutmadingmi? ... Shimol bo`ronidan yelib mayishgan – Qayin novdalarin tagidan o`tib, Sog`inib eslayman ko`m-ko`k maysangni, Qor va sovuqlarni birpas unutib, Chamanda gullaring yulduzday porlar, Kishilar bu haqda bejiz demagan: O`zbekiston suvin bir ichgan odam

Umr bo`yi qo`msar, unutmas ekan. ... O`tgan og`ir yillar u yerda yashab, Ikkinchi vatanim, Dedim u yurtni. (M.Boboyev tarjimasi) 50-80-yillar davomida har bir respublikada muntazam ravishda qardosh xalqlar adabiyoti va san`ati xaftaliklari va o`n kunliklari – dekadalari bo`lib turdi. Xuddi shuningdek Belorussiyada o`zbek adabiyoti va san`ati, O`zbekistonda belorus adabiyoti va san`ati dekadalari o`tib turdi. Xalqlar bayramiga aylanib ketadigan bu tadbirlar munosabati bilan o`zaro adabiyot asarlari almashinar, tarjima qilinar, tadqiqot ishlari olib borilar, tarjima tillarida kitoblar nashr etilar, maqolalar yozilar edi.Endi shu an`analarni yana tiklash kerakka o`xshaydi. O`ZBEKISTONGA Payti yetdi, jo`naymiz bu chog`, O`zbek yeri, azizsan muncha! Juda og`ir qardoshga aytmoq: Xayr endi, xayr ko`rguncha! Boshqa osmon mening tepamda, Bahor, yorqin chiroqlar va men… Bunda mayin chodir – kapamda Ko`z oldimda jonlanasan sen! Butun qalb-la sezib turaman, Keng dalalar – ey tengsiz chaman. Cho`qqilari nurda bolqigan Tog`laringni quchib o`paman.

Xotiramda shahar va bog`lar – Kiyib olgan yam-yashil libos. Ariqchalar, limmo-lim Salor, Qator teraklarga viqor xos. Xotiramda sokinlikk qasri, Qor qo`ynida u go`zal Chimyon. Yurak bo`lgan seningasiring, Ey tog` eli, jon O`zbekiston. Jang yillari, og`ir kunlarda, Sen bizlarni olding bag`ringga. Qo`shiqni ham kuyladik birga, Sen chorlading yurak – bog`ingga. Qilichni ham yasadik birga, Yov boshini kessin deb jangda. Quvvat, otash berding sen dilga, O`zbek inim , sen doim jonda! Yana uchdi hayotbaxsh yellar, Bu muazzam yerimiz uzra. Qabul etgin qo`shiqni, yillar Do`stlik o`tin sovutmas sira, Xayrlashmoq qo`shig`imdimr bu! (1943)

Похожие

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti

Qozoq adabiyoti

Arman adabiyoti

Gruzin adabiyoti