Ўрта Осиё хонликларида давлат бошқаруви ва ер эгалиги муносабатлари - История - Дипломные работы

Ўрта Осиё хонликларида давлат бошқаруви ва ер эгалиги муносабатлари

Загружено в:

19.08.2023

Скачано:

0

Размер:

73.892578125 KB

Ўрта Осиё хонликларида давлат бошқаруви ва ер эгалиги муносабатлари Кириш I БОБ. Ўрта Осиё хонликларида давлат тузилиши ва маъмурий бошқарув. 1.1. Ўрта Осиё хонликларининг геосиёсий ўрни ва давлат бошқаруви. 2.2. Давлат бошқарувида лавозим ва мансабларнинг ўрни. II БОБ. Ўрта Осиё хонликларида ер эгалиги муносабатлари. Солиқ ва мажбуриятлар. 1.1. Бухоро, Хива, Қўқон хонлигида ер эгалиги муносабатларининг ўзига хос хусусиятлари. 2.2. Хонликларда солиқ тизимининг аҳволи ва мажбуриятлар. Хулоса. Фойдаланилган манба ва адабиётлар рўйхати

Кириш Мавзунинг долзарблиги: Мустақиллик биз ўтмишимизни тўла ва ҳаққоний ёритиб бериш имконини яратиб берди. Ўзбекистон тарихининг кўплаб саҳифалари биз учун “очилмаган қуриқдир”. Шу нуқтаи- назардан ватанимиз тарихининг турли даврлардаги аҳволи, унинг соҳаларида эришилган мувафаққиятлар ва муаммоларини ўрганиб, кенг жамоатчиллик эътиборига ҳавола қилиш бугунги куннинг долзарб вазифасига айланмоқда. Шу ўринда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг қуйидаги сўзларини келтириш лозим: “Бугун замон ўзгармоқда, унинг талаби, олдимизга қўяётган вазифалари тобора ортиб бормоқда” 1 Мустақиллик туфайли Ўзбекистон тарихини ихтисослашиш жараёнига кенг йўл очилди. Хусусан, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва маънавий соҳа тарихлари алоҳида-алоҳида тадқиқ этилиб, мазкур тармоқлар фаолияти махсус ёритилган тарихий асарлар кўпаймоқда. Жумладан, биргина иқтисодий соҳа тарихининг ўзи бир қатор йўналишларга эга. Масалан, саноат, қишлоқ хўжалиги, ер эгалиги, солиқ тизими тарихи бўлимларининг ҳар бири ўз хусусиятларига эга. Ҳар қандай соҳа қанчалик чуқур ихтисослашиб борса, уни ўрганиш шунчалик такомилланиб боради. Тарихда ўтган давлатларда бошқарув тизими ва ер эгалиги муносабатларини ўрганиш, ўша давлат ижтимоий-сиёсий ҳаёти ҳақида яққол тассаввур ҳосил қилишга имкон яратади. Ўзбекистон тарихида уч хонлик даври муҳим босқичлардан бири ҳисобланади. Ўзбек давлатчилигимиз тарихидаги салбий омиллардан бири-бу ягона давлатнинг бир неча мустақил сиёсий бўлакларга бўлиниб кетишидир. Бу бўлиниш сабабларини энг аввало бизда “давлатни миллийлик белгисига қараб ташкил этиш анъаналари” 2 шаклланмаганидан, қолаверса шайбонилар ҳукмронлиги йилларидаги қўш ҳокиммиятчилик ҳолатидан, XVII-XIX асрларида кучайиб борган уруғ-аймоқчилик, маҳаллийчилик каби 1 Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик-ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, Ўзбекистон.-2017.Б.54 2 Каримов И.А. “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида, хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” Т., Ўзбекистон, 1997. Б. 89.

иллатлардан қидириш керак. Ўрта Осиё хонликларида давлат мансаблари, ер эгалиги, солиқ ва мажбуриятларида кўп жиҳатларида ўхшашлик билан бирга жиддий фарқлар ҳам мавжуд эди. Ҳар учала хонликда марказий бошқарув тўлалигича олий ҳукумдор амир ёки хон қўлида тўпланган. Бош вазир ўрнида қабул қилинадиган қўшбеги мамлакат бошқаруви, молия, солиқ, хазина, пойтахтаги аҳвол билан боғлиқ энг муҳим масалаларни назорат қилган. Барча вилоятлар унга бўйсунган. Шунингдек, барча хонликларнинг жамият бошқарувида оталик, иноқ, меҳтар, шайхулислом, қози калон муҳим ўринни эгаллаган. Масалан, шайхулислом мамлакатдаги мафкуравий муносабатларда энг олий даража ҳисобланиб, жамият маънавий ҳаётида, ҳукмдор хонадони ва олий ҳукумдор туриш-турмушига таъсири жиҳатидан ниҳоятда катта мавқега эга бўлган. Бу даврда сиёсий муносабатлар башқарув тартиблари қанчалик мураккаб бўлишидан қатъий назар, ер эгалиги ва солиқ ҳамда мажбуриятга эътибор сусаймаган. Чунки мамлакат иқтисодий ривожи кўп жиҳатдан мазкур масалаларга ҳам боғлиқ бўлган. Шу жиҳатдан, Ўрта Осиё хонликлари ҳукмронлиги йилларида давлат бошқаруви, ер эгалиги муносабатлари, солиқ тизими ва мажбуриятлар муаммосини ўрганиш долзарб масаладир. Юқорида таъкидланган омилларнинг барчаси бизга битирув малакавий ишимиз мавзусини “Ўрта Осиё хонликларида давлат бошқаруви ва ер эгалиги муносабатлари” тарзида танлашимизга имкон берди. Мавзунинг ўрганилганлик даражаси: Ўзбекистон тарихининг барча соҳалари кейинги даврда кенг жамоатчиликни ва фан фидойилари эътиборини ўзига жалб этиб келмоқда. Танланган мавзу бўйича бир қатор фундаминталь асарлар ҳам яратилган. 3 Қуйида номлари зикр 3 Абдулазим Сомий. Тарихи салотини манғитий: 1993;Баёний Ю. Шажараи Хоразимшоҳий. Т. Камалак, 1991; Ибрат. Фарғона тарихи.Т. 1991; Мирзо Олим Мушриф. Қўқон хонлиги тарихи. Т. 1995; Амир Саид Олимхон Бухоро хонлигининг ҳасрати тарихи. Т. Фан, 1991;Бобобеков Ҳ.Н. Қўқон тарихи. Т. Фан, 1996; Йўлдошев М.Й. Хива хонлигида ер эгалиги ва давлат тузилиши, Т, 1959; Муҳаммаджанов А. Бухоронинг суғорилиш тарихи. Т.Фан, 1959; Абдураимов М.А. Бухоро хонлигида аграр муносабатлар тарихидан лавҳалар. Т. Фан, 1968; Аъзамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Т. Шарқ, 2000; ва бошқалар.

этилган асарларда Ўрта Осиёдаги уч хонликнинг сиёсий, иқтисодй, ижтимоий ва маънавий ҳаётига оид қимматли маълумотлар берилади. Абдулазим Сомийнинг “Тарихий салотини манғитий” Ю. Баёнийнинг “Шажараи Хоразимшоҳий”, Мирзо Олим Мушрифнинг “Қўқон хонлиги тарихи”, Амир Саид Олимхоннинг “Бухоро халқининг ҳасрати тарихи” асарлари ўша даврда яратилган манба сифатида қадирлидир. Шунингдек, М.Й. Йўлдошев “Хива хонлигида ер эгалиги ва давлат тузилиши”, А.Муҳаммаджоновнинг “Бухоронинг суғорилиши тарихи” асарлари тадқиқ этилаётган мавзуга бевосита алоқадорлиги билан қимматлидир. Баъзи тарихий асарларда бизнинг мавзумизга йўл-йўлакай тўхталиб ўтилган. 4 Мавзунинг мақсад ва вазифалари: битирув малакавий ишнинг асосий мақсади турли манбалар ва тарихий адабиётлардан фойдаланган ҳолда Ўрта Осиё хонликларида давлат тузилиши ва ер эгалиги муносабатлари тарихини ўрганиш. Мақсадга мувофиқ қуйидаги вазифалар белгиланди: - Бухоро, Хива ва Қўқон хонлиги тарихига доир манба ва адабиётларни ўрганиш ва улар таҳлилига доир фикрлар билдириш; - манбаларга таянган ҳолда Ўрта Осиё хонликлари ҳудудини геосиёсий ўрни, маъмурий тузилиши, аҳолиси таркибини ўрганиш; - Бухоро, Хива ва Қўқон хонлигида давлат мансаблар, унванлар, масаласини тадқиқ этиш ва уларнинг турли хонликлардаги фарқ қиладиган жиҳатларини очиб бериш; - Ўрта Осиё хонликлар иқтисодининг асосий негизини ташкил этган ер эгалиги муносабатларини чуқур ўрганиш; - хонликларда солиқ ва мажбурият тизимини тадқиқ этиш ҳамда уларнинг ҳар бирига алоҳида таърифлар бериш; 4 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1 - китоб, Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000; Ўзбекистон халқлар тарихи. Т Фан, 1993; Ўзбекистон тарихи. 1 қисм. Қ. Усмонов, Содиқов М, ,Обломурадов Н., Т. 2002; Ўзбекистон тарихининг долзарб муаммоларига янги чизгилар. Т. 1999; Равшанов П. Қашқадарё тарихи, Т. Фан, 1995; Саъдуллаев А. ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи; давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия 2000; ЎзбекистонРеспубликаси Энцеклопедияси. Т. 1997; ва бошқалар.

- тўпланган илмий материаллар асосида якуний хулоса ва таклифларни киритиш. Битирув малакавий ишнинг назарий - методологик асосини миллий истиқлол ғояси, тарих фани тамойиллари, умуминсоний тамойиллар ташкил этган. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қонунлари ва ҳукуматининг турли мазмундаги ҳужжатлари, Президент И.А. Каримовнинг мавзуга алоқадор асарлари ишнинг муҳим назарий- методологик асос бўлиб хизмат қилган. Тарих фанининг тадқиқот усулларидан тарихийлик, хронологик, объективлик ва холисликга амал қилинди. Битирув малакавий ишнинг илмий янгилиги ва амалий аҳамияти: Ишда Ўрта Осиё хонликлари даврида давлат бошқаруви ва ер эгалиги муносабатлари янги илмий адабиётлар ва манбалар ёрдамида янги назарий методологияга асосланиб ёритиб беришда кўринади. БМИни тайёрлаш жараёнида қўлга киритилган якуний хулосалардан Ўзбекситон тарихдан машғулотлар олиб боришда, семинар машғулотларига тайёрланишда фойдаланиш мумкин. Битирув малакавий ишнинг тузилиши: Кириш, 2 та боб, 4 та праграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат.

I БОБ Ўрта Осиё хонликларида давлат тузилиши ва маъмурий бошқарув 1.1. Хонликларнинг геосиёсий ўрни ва давлат бошқаруви. Тарихий тараққиётнинг маълум даврига келиб, ўзбек давлатчилиги тарихида тарқоқлик, бўлиниш юзага келди. Ўрта Осиё ҳудудида давлат ва жамият бошқарувига даъвогар хокимият уч ерда Бухоро, Хива ва Қўқонда мужассамлашди. Бухоро амирлиги ўзбек хонликлари орасида ўзининг ҳудудий ўрни, аҳолиси ва табиий ресурслари нуқтаи-назардан муҳим мавқеига эга эди. Бу давлатнинг ҳудуди қарийб 200 минг кв. км. ни ташкил этди. Бухоро амирлигининг жойлашган ўрни ҳақида Амир Олимхон ўзининг “Бухоро халқининг ҳасрати тарихи” асарида шундай дейди: “Бухоро мамлакати Амударёнинг шарқий соҳилларидан, яъни Русия Помиридан то Хиванинг кенг даштларигача чўзилиб боради. Русия билан Бухоро ўртасида бўлган урушлардан олдин 1868 йили ва большевиклар ҳукумати тасарруфида (1920) бўлган чоғда Бухоро шимол тарафдан Қизилқум саҳроси билан чегарадош. Ғарб тарафдан Сирдарё билан ҳамда Қўқон хонлиги билан, Жанубда эса Афғонистон, Шарқдан туркман ўлкаси ҳам Хива дашти билан чегарадош”. 5 Бу асарда амирлик ҳудудини 225 000 км. кв. эканлиги маълум қилинади. Бухоро ва Самарқанд амирликнинг асосий марказий шаҳарларидир. Қашқадарё ва Сурхондарё воҳалари, ҳозирги Тожикистон ҳудудидаги Вахш, Кофринихон, Панж дарёлари водийсида жойлашган шаҳар ва қишлоқлар, шунингдек Мурғоб дарё воҳаларидаги ерлар ҳам Бухоро амирлиги таркибига кирган. Пойтахти шарқнинг энг гўзал шаҳарларидан бири ҳисобланмиш Бухоро эди. Самарқанд, Қарши, Ғузор, Шаҳрисабз, Китоб, Термиз, Шеробод, Душанбе, Ҳисор, Кўлоб шаҳарлар асосий савдо ва ҳунармандчилик маркази бўлиб ҳисобланган. Аҳолисининг асосий қисмини ўзбек, туркман, қирғиз, қозоқ, тожик, яҳудий ва араблар ташкил этган. 5 Амир Сайид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. Т. Фан, 1991, 25 - бет.

Амирликда 2 миллион атрофида аҳоли истиқомат қилган. Серсув воҳалар кўп бўлганлиги туфайли аҳолининг кўп қисми деҳқончилик қилиш учун қулай бўлган ҳудудларда яшаган. Зарафшон воҳасида 300-350 минг, Қашқадарё воҳасида 500 минг, Сурхондарёда 200 минг, Шарқий Бухорода 5 минг аҳоли истиқомат қилган. Бухоро шаҳрининг ўзида 60 минг, Самарқандда эса 50 минг киши яшаган. Амирликда яшовчи аҳолининг барчаси бирор қавм ва уруғлар тарқибида бўлган. Уларнинг 57 фоизини ўзбеклар ташкил қилган. Ўзбек уруғлари ичида манғит, қалмоқ, сарой, қўнғирот, жабғу, қарлуқ, қалмоқ, найман, қипчоқ, минг, юз қабилалари кўпчилликни ташкил этган. Бухоро амирлари эса бутунлай манғитларнинг ўзбек тоифасига кирган. Тожиклар асосан Ҳисор, Душанбе, Шарқий Бухородаги Вахш, Кофирниҳон ва Панж дарёлари водийларида яшаганлар. “Бухоронинг шарқий қисмини улуғ тоғлар ўраб турадики, улар дунёнинг энг баланд тоғларидир. Ҳисор тоғларини ўраб олган қанча-қанча чўқиллари борки, ундайлар жуда оз бўлиб, уларнинг баландлиги беш минг беш юз метрга етади. Бир - бирига занжир бўлиб уланган ерлар то олти минг бир юз метрга етади. Жумладан, Дарвоз тоғлари то Помир даштигача чўзилади. Бухорода, яъни Марказий Осиё мамлакатларининг энг қадимгиларидан бири бўлиб, бунда навбатма-навбат шаҳзодалар салтанат қурганлар. Бухоро пойтахти милодий тарихдан бир неча аввал бино бўлган...” деб таъкидланади Амир Сайид Олимхоннинг асарида. Бухоро амирлиги таркибига 28 та беклик кирган бўлиб, улар қуйидагилардир: Чоржуй, Кармана, Зиёвуддин, Нурота, Хатирчи, Китоб, Шаҳрисабз, Чироқчи, Яккабоғ, Ғузор, Бойсун, Қоратегин, Денов, Ҳисор, Дарвоза, Балжувон, Шўғнон, Кўлоб, Қўрғонтепа, Кабадиён, Шеробод, Калиф, Қароқли, Қарши, Хоразм ва бошқалар. Ҳар бир бекликни амир томонидан тайинлаб қўйилган хокимлар-беклар идора қилган. Бухоро ўз табиий шароитидан келиб чиқиб, фойдали қазилма бойликлар кўп эди. Бу ерда тилло, кумуш, қўрғошин, мис, темир кўп

миқдорда топилган. Шунингдек, амирликнинг шарқида маъданлар кўп бўлган. Табиий бойликлар ичида нефть, кўмир, гугурт, нашатир кўп топилган. Савдо-сотиқ ишида тери, юнг, шойи гиламлар чет мамлакатларга чиқарилган. Бухоро отлар жуда машҳур бўлиб, айниқса ташқи савдода қорабайир отлари асосий моллардан бири бўлган. Бухоро асосан Россия, Эрон ва Афғонистон билан савдо - сотиқ ишларини олиб борган. Ўрта Осиё хонликларда ҳудуди ва аҳолиси жиҳатидан Хива хонлиги иккинчи ўринда турган. Хива хонлигига Хоразм воҳаси ва ҳозирги Туркманистоннинг бир қисми кирган. Аҳолиси асосан ўзбеклардан ташкил топган. Шунингдек, хонликда туркманлар, қорақалпоғлар, қозоқлар, қисман форсий аҳоли вакиллари ҳам яшаб келган. Жами аҳолиси 800 минг кишидан иборат бўлган. XIX асрнинг биринчи ярмида Хива хонлигида давлат ҳокимиятининг мустаҳкамланиши билан унинг ҳудуди ҳам кенгайиб борди. Элтузархон (1804-1806 йй) даврида унинг ҳудуди унчалик катта бўлмай, шимолий чегараси Орол-Қўнғирот ҳокимлиги ва жанубий эса Дарғон билан чегарадош эди. 1840 йилларга келиб Хиванинг ҳудуди анча кенгайиб, ғарбий чегараси Каспий денгизигача, жанубий эса Эронга туташ бўлган. 1858 йили Хивага сафар қилган рус элчиси Игнатьев Хива хонлигининг жанубий чегараси Марв водийси орқали ўтганлиги, шимолда эса Эмьбя (Урал) дарёсигача туташганлиги ҳақида маълумот беради. Бухоро ва Хива хонлигини чегараларини Қизилқум саҳроси ажратиб турган. Хива хонлигида яшаган аҳоли сони ҳақида аниқ маълумотлар сақланмаган. Баъзи манбаларда таъкидланишича. хонликда тахминан 800 мингга яқин аҳоли яшаган. 1819 йил Хива хонлигига келган рус сайёҳлари берган маълумотларга қараганда, Хива хонлигида 300 мингга яқин киши яшаган. Г.И. Данилевский ҳам унинг маълумотини тасдиқлайди. 1873 йил Хивага келган рус шарқшуноси А.Л. Кун хонлик аҳолиси 700 минг киши деб, маълумот беради.

Ўзбекистоннинг қўнғирот, найман, қиёт, уйғур, нукуз, қанғли, хитой, қипчоқ қабилалари кўпчилликни ташкил қилган. Ўзбек қабилалари асосан Амударё тармоқ ёйган қисмида, канал бўйларида жойлашган эди. Шунингдек, аҳолининг анчагина қисмини, яъни ¼ қисмини туркманлар ташкил этган. Бу туркман қабилалари қадимги ўғизларнинг авлодлари бўлиб, форсий ва туркий қабилалари билан қоришиб кетган. XIX асрларда Хива хонлиги кучли марказлашган давлат эди. Бу эса ўз ўрнида савдо ва ҳунармандчиликнинг ривожланишига кенг йўл очиб беради. Хива, Хозарасп, Хонқа, Урганч, Қўнғирот, Кўҳна Урганч, Шўрахон каби шаҳарларда савдо ва ҳунармандчилик ҳар жиҳатдан ривожланади. Бу шаҳарларда 2 мингдан 5 минггача аҳоли истиқомат қилган. Пойтахт Хива шаҳрида 12 минг аҳоли яшаб келган. Ҳар бир шаҳар атрофи баланд ва мудофаа қўрғонлари билан ўраб олинган. Хива хонлиги маъмурий жиҳатдан Хозарасп, Гурлан, Хонқа, Кўҳна-Урганч, Қўшкупир, Питнак, Ғазавот, Қиёт, Шоҳаббоз, Шавот, Тошҳовуз, Амбор-маноқ, Урганч, Хўжайли, Тўманой, Қўнғирот каби беклик ва ноибликларга бўлинган. Бек ва ноиблар ҳузурида, уларга хизмат қилувчи амалдорлар бўлган. 6 Хива шаҳри шахсан хоннинг ва бош вазирнинг измида бўлган. Шаҳар ички тартиблари ва осойишталиги миршаб боши, жиноий ишларни кўриш ва жазо тайинлаш шаҳар қозиси, пойтахтни тасодифий ҳужумлардан ҳимоялаш тўпчбоши ва Ичан-қалъа, Дишан-қалъа қутлови (коменданти) зиммасида бўлган. Йиллар давомида Хив хонлигида марказлашган ҳарбий-феодал давлатининг анча мукаммаллашган давлат тизими ва мамурий бошқарув усули қарор топиб борган. Бу даврда маъмурий бошқарувнинг мукаммал тизими яратилди. Бошқарувнинг сиёсий, ҳуқуқий, мулкий ва диний негизлари шакллантирилди. Қўнғиротлар қўлида давлатнинг олий қонун чиқарувчи, маъмурий ва суд ҳокимияти тўпланди. 6 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1 - китоб, Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000;

Муҳаммад Раҳимхон I (1806-1825 йиллар) даврида хонликдаги ўзаро урушлар бироз тинчиди ва хонликни бирлаштириш ниҳоясига етди. Шунингдек, қорақалпоғлар ва туркманларнинг чавдор қабилалари ҳам бўйсундирилди. Муҳаммад Раҳимхон I амалга оширган ислоҳатлар туфайли хонликда мустақиллик таянчи бўлган кентлар ўрнида вилоят хокимликларига, туман ва масжид қавмларига ажратилди. Бу маъмурий бошқармалар марказий ҳокимият билан мустаҳкам боғлиқ эди. Амударёнинг сўл соҳилларидаги ҳудудларда дастлаб 15 та ҳокимлик тузилган. Чор Россияси истилосидан сўнг вилоят ҳокимлари сони 25 тага кўпайди. Ҳар бир вилоят ўз ўрнида масжид қавмларига ажратилган. Хива хонлигида жами 1578 та масжил-қавмлари мавжуд бўлган. Масжид-қавмлари эса қишлоқнинг обрўли катхудолари-оқсоқоллар, мироб ва имомлар томонидан идора қилинган. Улар ҳокимга бўйсунганлар. Ҳокимлар хоннинг энг яқин кишиси бўлиб, вилоятнинг тўла ҳукмдори ҳисобланган. Ҳокимлар солиқ йиғиш, тартиб-интизомни сақлаш, ҳарбий юришларда қўшинга бошчилик қилиш каби вазифаларни бажарган. Баъзи туманларда уруғчилик муносабатлари кучли бўлган. Қорақалпоғ, туркман қабилалари иноқ, оталик ва бийлар орқали бошқарилган. Хива хонлигида қўнғирот сулоласи ҳукмронлиги даврида хон олий ҳукмдор ва мутлоқ ҳукмрон бўлган. Хива шаҳридаги Тошҳовли хоннинг асосий қароргоҳи ҳисобланган. Бу сарой бир юз ўн бир хонадан иборат эди. Тошҳовли ҳам хон қариндош-уруғининг яшаш жойи, ҳам давлат бошқарув маҳкамаларининг маркази эди. Муҳаммад Раҳмонхон I даврида ҳокимиятни мустаҳкамлаш учун юқори маъмурий орган-Олий кенгаш таъсис этилади. Олий Кенгаш асосий қонун чиқарувчи орган бўлиб, маъмурий ва суд органи вазифасини бажариб келган. Олий Кенгаш йиғилиши ҳар ҳафтанинг жума куни хон саройининг кўриниш хонасида бўлиб ўтган. Унинг йиғилишида хон ва унинг

қариндош-уруғи, саройнинг нуфузли аъёнлари-қушбеги, меҳтар, девонбеги, нақиб, шайхулислом, бош қози ва иноқ, оталик ва бийлар ҳам қатнашганлар. Олий Кенгаш ишида давлат ҳаётига алоқадор энг муҳим ички ва ташқи масалалар муҳокама этилган ҳамда махсус қарорлар қабул қилинган. Кенгашни хоннинг ўзи бошқариб борган. Шунингдек, унга унинг ҳоҳиши- иродаси Кенгаш ишида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлиб келган. 7 Бундан ташқари Хива хон саройида меҳтар, қушбеги, девонбеги, нақиб ва шайхулислом иштрок этадиган махсус Кенгаш ҳам фаолият олиб борган. Бу кенгашда кундалик масалалари ҳал этилган. Қўқон хонлиги Ўрта Осиё давлатлари орасида ҳудуд жиҳатдан анча кичик эди. Бу давлат шарқда Шарқий Туркистон, ғарбда Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги билан чегарадош эди. Шунингдек, Қўқон хонлиги билан Россия ўртасида Мирзачўл ва Муюнқўл чўллар бўлган. Хонликнинг жанубида Қоратегин, Кўлоб, Дарвоз, Шўғнон каби тоғли ўлкалари бор эди. Бу ҳудудлар баҳаво бўлганлиги учун Бухоро-Қўқон ўртасида жиддий туқнашувлар бўлиб турган. Қўқон хонлиги Бухоро ва Хивадан кичик бўлсада, аммо унинг ҳудудида серсув дарёлар, водийлар, серҳосил ерлар ниҳоятда кўп эди. Хонликнинг пойтахти Қўқон шаҳри бўлган. Шунингдек, Марғилон, Ўзган, Андижон, Наманган каби шаҳарлари асосий савдо ва ҳунармандчилик марказлари ҳисобланган. Бу давлатда аҳоли ниҳоятда зич яшаган. Унда таҳминан 3 миллион киши истиқомат қилган. Қўқон шаҳрининг ўзида 80 минг, Тошкент шаҳрида 60 минг аҳоли яшаган. Хонликда ўзбеклар, тожиклар, қирғизлар, қозоқлар, ўйғурлар, яҳудийлар, татарлар, ҳиндлар ҳам истиқомат қилганлар. Қўқон хонлиги маъмурий жиҳатдан 15 бекликка бўлинган. Уларнинг кўпчиллигини хоннинг ўғиллари ва яқин қариндошлари бошқарган. Ҳокимлар ўз ҳудудидаги ҳарбий кучлар қўмондони ҳамда фуқора бошқарувининг бошлиғи ҳисобланган. Ҳокимлар ўз тасарруфидаги қўшинни 7 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1-китоб, Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000;

ўзлари моддий жиҳатдан таъминлаб турганлар. Бу ҳокимлар зарур ҳолларда озиқ-овқат ортилган 12 минг аравага эга бўлган 60 мингтача синопҳийни йиға олганлар. Қўқон хонлигида давлат бошқарув усули Бухоро ва Хиваникича кўп жиҳатдан ўхшаш бўлган. Хон ҳуқуқи ҳеч бир нарса билан чекланмаган бўлиб, у мутлоқ хоким эди. Қўқон хонлиги саройида ҳам махсус кенгаш тузилган, унда давлатнинг энг муҳим масалалари муҳокама этилган. Кенгаш таркибига хонликдан энг олий мансабдор шахслар киритилган. Кенгашда хон раислик қилган ва у асосий ҳал қилувчи роль ўйнаган. Қўқон хонлиги турли фойдали қазилма бойликларга бой бўлган. Масалан, Косонсойдан Қоратоғ шимолидаги Кўкрав дарёсидан, Чирчиқ дарёси бўйларидан, Чотқол дарёси юқори хонликда оқимларида олтин маъдани кўп эди. Иккинчи шахс Бош вазир ҳисобланиб, у муҳим давлат ишларини хон билан келишган ҳолда бажарган. Марказий давлат бошқарувида қушбеги, оталиқ, девонбеги, мингбоши, шайхулислом, қозикалон, парвончи, шиғовул, саркор, дастурхончи, амин, китобдор ва бошқа давлат мансаблари муҳим ўрин тутган. Қўшинда беш юзбоши, юзбоши ва ўнбоши ҳарбий лавозимлар бўлган. Хуллас, Ўрта Осиё хонликларида ниҳоятда хилма-хил мансаб ва лавозимлар бўлиб, уларнинг ҳар бирининг вазифаси қатъий қилиб белгиланган ва давлат хазинасидан маош тўланган. Лавозимлар икки йўналишда мавжуд бўлиб, булар дунёвий ва динний мансаблардир. Ўрта Осиё хонликларида баъзи давлат лавозимлари бир хил ҳарактерга эга бўлган, аммо уларга тўланадиган маош турлича эди. Қўқон хонлиги Бухоро, Хива , Қашғар, Ҳиндистон, Афғонистон, Эрон ва Россия билан қизғин савдо-сотиқ ишларини юритган. 1831 йилги Қўқон хонлиги ва Хитой шартномасига кўра Қўқон хони Қашғарда савдогарлардан бож йиғиш ҳуқуқини олган. Хуллас, асрлар давомида бир бутун бўлиб келган мамлакат учга бўлиниб кетди. Хонликларнинг ҳар бири маълум бир ҳудуд, маъмурий

тузимига эга бўлди. Хонликлар ўртасидаги тўхтовсиз урушлар, ҳар бир хонлик ичидаги бошбошдоқлик ва ҳокимият учун ўзаро тинимсиз давом этган ички низо ва урушлар бутун мамлакатни хонавайрон қилди. Хонликлардаги бошқарув усуллари кўп жиҳатдан бир-бирига ўхшаш бошқарилди. Бек ва хокимлар учала хонликда ўз ҳудуд ва уруғ- қабила хусусиятларидан келиб чиқиб турли ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга эди. 2.2. Давлат бошқарувида лавозим ва мансабларнинг ўрни. XIX асрга келиб Ўрта Осиё хонликларида феодал-уруғчилик муносабатлари ўзининг аввалги мавқени йўқотиши ҳисобига, бу даврда улар энди хонликларнинг фахрий унвон ва лавозимларга айланган. Ҳар бир хонликда ўзининг маъмурий тузилиши, халқининг менталетидан келиб чиқиб ўзига хос унвон ва лавозимлар мавжуд бўлиб келган. Баъзи лавозимлар ҳар учала хонликда ҳам мавжуд бўлган бўлса, бошқалар фақат биргина хонликда учрайди. Бухоро амирлиги давлат муассасалари маъмурий, молия, қозилик, миршаблик ва ҳарбий идораларининг ўз амалдорлари бўлган. Амир саройида 30 га яқин амалдор хизмат қилиб, маҳаллий бошқарув муассасаларида хизмат қилувчилар 30 мингдан ортиқ бўлган. Шунингдек, амирликка қарашли 40 та беклик тепасида маҳаллий қабила бошлиқлари турган. 8 Бухоро амирликда девонбеги, кўкалдош, қўшбеги, мушриф, миршаб, додҳоҳ, иноқ, мирохўр, дастурхончи, китобдор, тўқсоба, парвончи, садр, шайхулислом, қозикалон, муфтий, мухтасиб каби юқори мартабали лавозимлар бор эди. Энг юқори лавозим деб Қушбеги, яъни бош вазир (вазири бузрук) тан олинган. Барча ижроий хокимият қушбегининг кўлида 8 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1-китоб, Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000;

тўпланган. Вилоят ва туман ҳокимлари ҳам унинг тавсисига биноан тайинланган. У аркда яшаган. Амирликда молия ва хазина ишларини девонбеги бошқарган. Мамлакатда йиғиладиган солиқлар, уни ундириш ишларини назорат қилиб борган. Жарима ишларини ҳам девонбеги амалга оширган. Унинг идораси аркда пастда бўлганлиги учун, уни баъзида қуйи қўшбеги ҳам деб аташган. Оталиқ унвони манғитларга шайбонийлар давридан мерос қолган бўлиб, улар асосан амирликнинг марказий қисми, яъни Бухоро ва Самарқандни суғориш ишлари, сув тақсимоти билан боғлиқ тадбирларни амалга оширган. Амирнинг дўсту-душманлари ҳақида маълумот тўплаш кўкалдош лавозимидаги киши зиммасида бўлган. Олий ҳукмдор ёрликларини амалдорлар, умуман тегишли кишиларга етказиш ишларига парвоначи лавозими масъул. Додҳоҳ эса аҳолидан тушадиган шикоят ва аризаларни ҳукмдорга етказиб, уни жавоби учун жавобгар берган. Мазкур мансабларда ўтирган шахснинг нуфузи қанчалик юқори бўлса, лавозимларнинг мавқеи ҳам шунчалик юқори бўлган. Иноқ барча хонликларда мавжуд лавозимлардан бири хисобланиб, улар ўз лавозимига кўра, олий ҳукмдор фармоийишларини ҳукуматдаги оддий хизматчиларга етказиш, демак, буйруқларини амалга оширишни ташкил қилиш ва умуман ҳали давлат мансабини эгалламаган, лекин хокимият хизматида бўлганлар билан шуғилланган. Бу лавозим иккига бўлинган, яъни, катта иноқ ва кичик иноқ шаклида. Тўқсабо мансаби амиртуғи соҳиби ҳисобланган. Бу мансабдаги кишилар икки вазифани, яъни ҳам давлат байроқдори, ҳам тантанали маросимларда ишончли шахс сифатида ҳукмдор олдига таом тортиш каби масъулиятли вазифани ҳам бажарган. Бундан ташқари унга бирор туман ҳам бириктирилган. Кейинчалик бу мансаб эгаси ҳудуди додҳоҳ каби ҳарбий вакил даражасига кўтарилган.

Амирликда ҳарбий ишларни бошқарган вазирни – лашкари тўпчибоши деб атаганлар. У тўпчилар қисминингқўмондони ҳамда Бухоро гарнизони бошлиғи бўлиб, амалда эса ҳарбий вазир лавозимини бошқарган. Ҳарам ходимлари бошлиғи – бош хожи деб аталса, қурилиш ишларига раҳбарлик қилган киши кутвол лавозимига тайинланган. Қўрчибоши-қурол-аслаҳага масъул бўлган. Удайчи мансабидаги шахс уруш пайтида ҳарбийларни турига қараб тақсимлаш ишига раҳбарлик қилган. Шаҳар ва йўллар хавфсизлиги таъминоти қоровулбеги лавозимидаги киши зиммасида бўлган. Ўрта Осиё хонликларининг сиёсий-манавий ҳаётида уламоларнинг таъсири ниҳоятда кучли бўлиб, энг юқори лавозимда шайхулислом тўрган. Шайхулислом амир ва хондан кейинги даражадаги мавқеига эга эди. Шайхулислом хонликлардаги дунёвий ва диний ишларга фаол қатнашиб, улар мамлакатда шариат қоидаларига қай даражада амал қилинаётганлигини назорат қилиб турган. Улар давлатдаги адлия тизимини бошқарувчи қозикалон бўйсунган. Қозикалоннинг ваколатлари ниҳоятга кенг бўлиб, унга қуйдагилар кирган: бозор, кўча-кўйлардаги аҳвол, мадрасалардаги таълим тарбия, вақф ишлари, йўқолган вақф ҳужжатларини тиклаш, етим ва бевалар ҳақ-хуқуқини ҳимоя қилиш, карвон-саройдаги тартиб ва ҳакозалар. Бухоро олий маҳкамасида 40 нафар фақиҳ (қонуншунос) фаолият кўрсатган. Адлия соҳасида муфтий, раис (мухтасиб), садр (вақф малклари ҳисобати ва назорати билан шуғулланувчилар) каби хизмат турлари ҳам мавжуд эди. Хонликларда энг катта маросим ва кенгашлар диний ходимлар иштирокисиз ўтмаган. Хива хонлигида XIX асрда Аваз Хўжа, Ислом Хўжа, Фазил Хўжа каби эл орасида ҳурмат қозонган шайхулисломлар ўтган.

Қозикалон ҳузурида қози ўрди ёки қози аскар каби лавозимлар ҳам бўлган. Улар ҳарбий хизматчиларнинг хон маросимларида иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлишган. Раис – диний лавозимдаги киши эса, шариат тартиб-қоидалари ва диний маросимларнинг тўғри бажарилиши устидан назорат қилган. Шунингдек, бозорда тош-тарози, нарх-навони кузатиш шаҳарларда ободончилик ва хавфсизлик масалалари билан ҳам улар шуғулланган. Мутаввали лавозимидаги киши эса вақфларга қарашли ерларидан келадиган даромадларни бошқарган. Бухоро қозикалони ҳузирида аълам ва 12 муфтийдан иборат муфтийлар девони фаолият кўрсатган. Бухоро амирлигидаги 27 та бекликни ҳар бирини маҳаллий қабила бошлиқлари, йирик мулк эгалари томонидан бошқарилган. Беклар амир томонидан тайинланган. Улар баъзи ҳолларда ҳокимлар ҳам деб аталган. Ҳоким ҳузурида юзлаб маҳаллий маъмурлар хизмат қилган. Ҳоким ва унинг хизматдаги кишиларга маош давлат хазинасидан берилмаган. Улар аҳолидан олинадиган турли солиқ ва тўловлар ҳисобидан кун кечирганлар. Ҳарбий соҳада юзбоши, мингбоши каби лавозимлар мавжуд бўлган. Хива хонлигида ҳам ўзига хос мансаб ва унвонлар бўлиб, уларнинг жами сони 103 эди. Маош оладиганлар сони 718 та ташкил этган. 9 Нақиб, арбоб мансаблари фақат Хива хонлари архивида қайд этилади. Архив ҳужжатларида қайд этилишича, ҳар бир амалдорнинг вазифаси қатъий қилиб белгиланиб қўйилган. Улар ўз мансабларини жуда қадирлаганлар. Хива хонлигида унвон ва лавозимлар тўғрисида хонлик архив ҳужжатлари, Огоҳий, Баёний асарлари ва сайёҳларнинг ҳикояларида баён этилади. 9 Йўлдашев М.Й. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. Т. 1959, 233-бет.

Ҳар бир мансабдор маълум миқдорда маош олганлар. Юқори мансабларга хоннинг ўзи маош белгилаган, қуйи мансабларга эса қўшбеги, меҳтар ва девонбошилар белгилаган. Огоҳий ва Баёний асарларида маълумот берилишича баъзи мансаблар отадан болага мерос бўлиб ўтган. Буни Муҳаммад Рахимхон махсус фармон билан мустаҳкамлайди. Рус саёҳи Данилевскийнинг таъкидлашича Хива хонлигида 2 минга яқин амалдор ва руҳонийлар оиласи бўлган. Хива хонлигида энг юқори унвонлардан бири – Амирлумора ҳисобланган. Бу унвонга хоннинг энг яқин қариндошлари сазавор бўлган. Масалан, 1873 йил Хивага келган А.А. Кун Сайид Муҳаммад Раҳимхоннинг амакиси амирлумор унвонига эга эканлиги таъкидланди. Шунингдек, у вилоят ҳокими ҳам ҳисобланиб, давлатда тўпланадиган ўлпонларга жавобгар бўлган. Хива хонлигида нақиб унвлни хон томонидан сайид ва хўжаларга инъом этилган. Иноқлик унвони Муҳаммад Амин вафотидан сўнг таъсис этилган. 1856-1857 йилларда бу унвон эгасининг маоши 400 тилла, 1858 йили 300 тилла бўлган. 10 Абулғози хон тантанали маросимларда ўтириш учун иноқларга тўртата жой ажратган. 11 Бу имтиёз 1873 йилга қадар давом этган. Иноқлардан бири хоннинг чап томонида, Амирулумародан кейинг ўтирган ва улуғ иноқ деб аталган. Бошқа иноқлар ҳам хоннинг чап томонида, йигирманчи ўриндан бошлаб ўтирган. Янги хон тахтга кўтарилиши пайтида иноқлар оқ наматнинг тўрт бурчагидан ушлаб, бўлажак ҳукмдорни уч марта осмонга ирғитар эдилар, бу иноқларнинг асосий ва фахрий бурчи эди. Манбаларда 1840-1873 йилларда иноқлик унвонини олган 32 та кишининг исми-шарфи қайд этган. 10 Йўлдашев кўрсатилган асар, 241-бет. 11 Ўша жойда.

Оталиқ сўзи “ота” сўзидан олинган. Манбаларда қайд этилишича Абдулғози ўз ёнида ўтирмоқ учун тўрт оталиққа жой белгилаган. Бир оталиқ хондан нари, тўққизинчи ўринда ўтирган, уч оталиқ эса шайхулисломдан кейин ўн бир ва ўн тўртинчи ўрини эгаллаган. Бухоро амирлигида эса аксинча, оталиқ мартаба жиҳатидан иноқдан юқори турган. Хива хонлигида оталиқ унвонидаги кишилар 100 тилладан маош олган. 1858 йилда уларнинг маошлари кўтарилган. Масалан, оталиқ 150 тилла маош олган. Оталиқ қилич ва пичоқ тақиб юрган. 12 Оталиқ унвонини берилиши ҳақида Огоҳий шундай ёзади: “Жума куни раббиалохир ойининг тўртинчи куни 12 куни 1268 йили (1853 й 15 январ) хон ҳазратлари ўзларининг Худоёр бий ва Шомурод иноқ деган машҳур аъёнларни Гухлан урушидан бўлган аскарлар билан Марв вилоятида, Марв шаҳри яқинидаги хандақда қолган Хива қўшнига ёрдамга йўллаганлар. Сари фитначиларни мағлуб этиб, тумтарақай қилган Оллоёрхонга жаноб ҳазрат оталиқ унвонини берганлар, шунингдек унга олтин пичоқ, зарбоб чапон вав кўп миқдорда пул юборилган. 13 Шунингдек, Хива хонлигида кам маош олувчи оталиқлар ҳам бўлган. Масалан, Ҳасан оталиқ ўн тилла, Паҳлавон оталиқ олти тилла олган. Оталиқ унвони ўзбеклар билан бирга бошқа уруғлар вакилларига ҳам барилган. Масалан, 1871 - 1872 йиллар хон туркман уруғидан олти кишига оталиқ унвони берилган. 1873 йили қорақалпоқлардан ҳам тўрт кишига оталиқ унвони берилган. Хивадаги имтиёзли лавозимлардан бири бий ҳисобланган. Бий ўзбек, қозоқ, қорақалпоқ уруғ бошлиқларининг мартабаси ҳисобланган. Бийлар тинчлик даврида ўлпон тўпласа, уруш вақтида қўшинда мингбоши вазифасида хизмат қилган. Саййидназар бий ва Худоёр бийларнинг ҳар қайси 100 тилладан маош олган. Худоёр бий ўша йилларда Гўрлан уруғидан бўлган 12 Баёний Ю.М. Шажарий хоразимшоҳий. Т. 1991.Б 56. 13 Йўлдашев М.Й. Кўрсатилган асар, 242-бет.

минг навкарга, Бекман бий манғит уруғидан бўлган уч юз навкарга саркардалик қилган. Ю. Баёний ўз асарида Қўтлимурод бий ҳақида маълумот бериб, унинг қўнғирот уруғидан 600 навкарга саркардалик қилган. Шунингдек, у қўнғиротлар уруғидан биринчи бўлиб маош оладиган лавозимга ўтирган. Хива хонлигида “тўра”, “бек” каби мансаблар ҳам бўлган. Хоннинг ўғли тўра деб, ака-укаларининг фарзандлари эса бек номи билан юритилган. Масалан, Қутлимароднинг ўғли Абдуллахон тахтга ўтиргунча бек деб аталган. Беклар хоннинг ҳар хил топшириқларини бажарар ва уруш сафарларига чиққанлар. Манбаларда ҳар бири 100 тилладан маош олган 12 та бек тилга олинади. Бекларбеги асосан қорақалпоқлар ва бошқа кўчманчи чорвадор халқларнинг оқсақолларига бериладиган фахрий унвондир. Унинг вазифасига ўз уруғларидан йиғиладиган ҳаражатларнинг тўғрилигини текшириб туриш ва уларни хазинага топширилиши устидан назорат олиб бориш юклатилган. 1873 йиллари Қорақолпоқларни иккита бекларбеги бирлаштириб турган. Уларнинг бири Қўнғирот уруғига, иккинчиси манғитларга бошлиқ эди. Қорақолпоқдаги барча оталик ва бийлар шуларга итоат этган. Бекларга қўшин саркардаси бўлиб, унинг юзбошилари бўлган. Бекларбеги хоннинг ёнидан жой олмаган. Юқорида номлари зикр этилган мансабларнинг барчаси хон томнидан тайиланиб, уларга давлат хазинасидан маош тўлаб келинган. Лавозимлар насилдан-насилга мерос бўлиб ўтган. Бу лавозимлар ва уларни тайнланиши тартиби билан бекор қилинади. Хива хонлигида хоннинг энг яқин маслаҳатчилари меҳтар, қўшбеги ва девонбеги ҳисобланган

Тахтга хон номзодини кўрсатишда меҳтар, қушбеги ва ясовулбоши катта роль ўйнаганлар. Меҳтар бош вазир бўлиб, у хонликда молявий, солиқ ишлари, ирригация иншоатлари қурилиши, амалдорларни тайинлаш, ташқи давлатлар билан алоқа боғлаш вазифаларини бажарган. Уруш даврида меҳтар қўшинга бошлиқ бўлган. Сайёҳ Н.Н. Муравьёв меҳтарнинг вазифаси ҳақида шундай ёзади: .. Хон хазинаси меҳтарнинг ихтиёрида бўлиб, даромад-буромадни ҳисобга олиб боради, ажнабий элчиларни қабул қилиш ва уларни боқиш ҳам унинг ихтиёрида, хон Хивадан сафар қилган маҳалда хонликни бошқаришни унга таништириб кетади, баъзан эса ўз ҳокимиятини ҳам ишониб топшириб қўяди. 14 Н.Н. Муравьёв қўшбеги ҳақида шундай ёзади: “Иккинчи вазир бўлган қўшбеги ҳам кенгаш аъзосидир. У, хон сингари, қиёт-қунғирот уруғидандир. У, даъвода жанжал ишларида ўз қабиладошларининг вакили ҳисобланади, уни ҳамма ҳурмат қилади.... Унинг вазифаси ҳар жиҳатдан биринчи вазир вазифасига ўхшаш, том маъноси билан олганда, у биринчи вазир ёрдамчиси ҳисобланади. Хоннинг катта амалдорларидан учинчиси хўжаш маҳром, деб аталади.... Бу уч шахс (меҳтар, қушбеги ва хўжаш махром? Хон ҳузурида алоҳида ишончга эгадирлар ва улар хонликда муҳим ўринларни ишғол этадилар. Уларнинг ёнида биттадан мирзалар ва бир неча девонбеглари бўлади. Девонбегиларнинг мансаби паст даражада бўлиб, улардан югурдаклик ўрнида фойдаланилади ва ажнабий элчиларга миршаб қилиб қўйилади. 15 Хивада қуйидаги шахслар меҳтар бўлганлар: 1. Муҳаммад Ёқуббой меҳтар Юсуф меҳтарнинг ўғли (1839- 1840, 1856-1857 йй). 2. Муҳаммад Раҳимбой (1857-1866 йй). 3. Бобо мингбоши меҳтар (1866-1868 йй). 14 Йўлдашев Й.М. Кўрсатилган асар, 259-бет. 15 Ўша бетда. 259-бет.

4. Муҳаммад Раҳим меҳтар. (1867-1868 йй). Хива хонлигида божбон лавозимидаги шахс савдогарларда ва бозорда сотиладиган моллардан закот тўплаган. Ясовулбоши эса қалъа соқчилари бошлиғи ҳамда қазув ишларини назорат қилиб турган. Мироблар эса ирригация қурилишларига бевосита раҳбарлик қилган. Масалан, Мунис ва Огоҳийлар бош мироб вазифасида фаолият кўрсатган бўлиб, хоннинг яқин маслаҳатчиларидан ҳисобланган. Мирзабоши эса саройда давлат ҳужжатларини расмийлаштириш билан шуғулланган. Бу вазифада шоир ва бастакор Муҳаммад Паҳлавонниёз (Комил Хоразмий) узоқ йиллар хизмат қилган. Унинг вафотидан сўнг ўғли Муҳаммад Расул Мирзабоши бўлган. Хон саройида разветка ишлари билан махсус маҳкама “бухрилар” шуғулланган. Бухрилар савдогар, дарвеш ва элчилар либосида чет давлатларда бўлиб, хонга зарур маълумотларни етказиб турган. Қўқон хонлигидаги мансаб ва лавозимлар кўп жиҳатдан Бухоро ва Хива хонлигидагиларга жуда ўхшаш эди.

II БОБ Ўрта Осиё хонликларида ер эгалиги муносабатлари. Солиқ ва мажбуриятлар. 1.1. Бухоро ва Қўқон хонлигида ер эгалиги муносабатларининг ўзига хос хусусиятлари Ўрта Осиё хонликларида ер эгалигини муносабатлари ижтимоий - сиёсий муносабатларнинг асосий негизи ҳисобланган. Бу давлатларда сиёсий, ижтимоий-иктисодий ва маънавий ҳаётининг моҳиятини чуқур тушиниб етиш учун, аввало улардаги ер эгалиги муносабатларини аниқлаб олиш зарур. Ер ва сув барча бойликнинг манбасидир. Ер эгалигининг муносабатлари турли тарихий даврларда турлича шаклда намоён бўлиб келган.Ҳар бир давлат ва сулолалар ўз ҳукмронлиги йилларида турли ер эгалиги муносабатларини жорий этиб келганлар. Масалан, давлатга, хусусий шахслар, диний муассасаларга қарашли ер эгалиги шакллари ҳукмрон тузум мазмунига қараб ўзгариб борган. Қадимги даврда жамоа ерлар таъсири кучли бўлса, илк ўрта асрларда саркор, деҳқонларга қарашли ерлар кўпайиб борган. Бу даврда диний ташкилотларга қарашли ерлар вағинзе деб юритилса, араблар истилосидан сўнг вақф деб юритилган. Тарихий тарақиётнинг баъзи даврларида ҳукмрон сулола ва давлат ерлари асосий ер эгалиги шаклида эътироф этилса, бошқа бир даврда хусусий ерларнинг таъсири кўпчиллик ҳудудини эгаллаб борган. Ўрта Осиё хонликларида ер эгалигининг қуйидаги шакллари: 1. Давлатга қарашли ёки хонга қарашли ерлар: 2. Хусусий кишиларга қарашли ерлар ёки мулк ер эгалиги: 3.Диний муассасаларга қарашли вақф ерлари манбаларда эътироф этилади. Бухоро, Хива ва Қўқон хонликларида ер эгалиги кўп жиҳатдан бир-бирига ўхшаш бўлиб келган. Мулкчиликнинг асосини ташкил этган ер- сув хонликларда олий ҳукмдор ҳисобланмиш амир ва хоннинг измида бўлган.

XIX аср ўрталарида Амударёнинг чап соҳили яъни Хива хонлигида ҳудудида 1 млн. 966 минг танобдан ортиқ экинзор бўлган. Таноб Ўрта Осиёда ер ўлчови бўлиб, турли районларда турли миқдорда юритилган. Манбаларда қайд этилишича таноб бу ҳар тамони 60 газга баравар бўлган тўрт бурчакли ердир. 16 Хива хонлигида жами ерларнинг 85 минг таноби давлатга қарашли бўлган. 165-170 минг таноби вақф ерлари, 1,2 минг таноб серҳосил ерлар йирик мулкдорларга қарашли эди. Бухоро амирлигида давлат ерларининг сувсиз, дашт,туқайзор қисми кўчманчи жамоаларга бўлиб берилган. Улар бу ерлардан фойдаланганликлари учун давлатга хирож тўлаганлар. Бундай ерлар сотилмаган ва айирбошланмаган. Давлат ерларининг бошқа бир қисми йирик ер эгаларига, ҳукмрон сулола аъзоларига, йирик давлат мансабдорларига, лашкарбошларига давлат олдидаги хизматлари эвазига суюрғол шаклида инъом этилган эди. Бухоро ва Қўқон хонлигида сиёсий тарқоқлик туфайли, марказий ҳокимиятининг заифлашганлигидан фойдаланиб, йирик ер эгалари мустақиллиги кучайиб, улар марказий ҳокимиятига бўйсунмай қуйди. Бухоро амирлигида янгича ер эгалиги, яъни, “танҳо” деб номланган шакли мавжуд эди. Бу турдаги ерлар асосан ҳарбий хизматда бўлган кишиларга инъом этилган. Танҳодорлар фақат ернинг ўзига эмас, мазкур ерлардан олинадиган даромадларнинг ҳам эгаси ҳисобланган. XIXасрнинг биринчи ярмида танҳодорларнинг сони 12 мингдан 36 минг нафарга етган. Энг кичик танҳо ери 3-5 гектарни ташкил этган. Амир ва хонга қарашли ерлар бевосита давлатга, хонга қарашли бўлиб, авлоддан-авлодга мерос бўлиб ўтган. Ҳукмдорларга қарашли ерларга суғориладиган экинбон ерлар билан бирга, партов ва адирлар, қумлик ва яйловлар, кўл ва тўқайзорлар ҳам қараган. Бу каби ерлар истилочилик урушлари, мулқдорларнинг ерларнинг ўзлаштирилиши 16 Йўлдашев Й.М. Кўрсатилган асар. 76-бет.

ҳисобига кенгайиб борган. Хонга қарашли ерлар олинган ҳосилнинг 40-50 фоизига давлатга натура ёки пул ҳисобида солиқ шаклида тўлаганлар. Амлок ерлари давлат хазинасининг асосий даромад манбаи бўлди. Амир ва хонлар вақти-вақти билан ўзларига яқин кишилар, яъни амалдорлар, қариндошларига, навкарларига ҳамда дин пешворига подшолик ерларидан инъом тариқасида ҳадия қилиб турарлар. Кўпчилик ҳолатларда улар солиқдан озод этилган. Давлат ерларидан деҳқонларга ижарага берилган қисмидан хазинага кўп миқдорда солиқ тушган. Хусусий ер мулклари кўпинча хоннинг шахсан ўзига, унинг яқин қариндошларига, йирик бойларга, сарой амалдорларига ва бошқа мулкдорларга қарашли бўлган. Амирлик ва хонликларнинг марказий туманларидаги унумдор, серҳосил экинзорлар ва боғлар мана шу мулк эгалари ихтиёрида бўлиб келган. Масалан, Хива хонлигида сайёҳатда бўлган рус географи Данилевский 1840 йилда мулк эгаларига қарашли ерлар хонликдаги жами суғориладиган майдоннинг ярмидан кўпроғини ташкил этганлиги таъкидлаб ўтади. Баъзи мулкдорлар қўлида икки-уч минг таноб ва ҳатто ундан ҳам зиёд ерлари бўлган. Хусусан, Питнак, Ҳозорасп ва Шўрахон шаҳарлари ва уларга туташ бутун қишлоқлар билан амирулуморага тегишли эди. Муҳаммад Амин ўғли Абдулла тўрага 20 минг танобдан ортиқ экин ерлари тортиқ қилинган. Сайид Муҳаммад Раҳимхоннинг ишончли амалдори Муҳаммад Мурод девонбегининг ер мулки 50 минг танобга яқин эди. Йирик ер эгалари ўзларига қарашли ерлардан жуда катта миқдорда даромад олганлар. Хусусий мулк ерлари иккига, яъни, “атойи мулк”, ва “ёрлиқли мулк” тарзда гуруҳларга ажратилади. Отадан болага мерос қолган ерлар “атойи мулк” деб аталади. Хон томонидан инъом қилинган ерлар “ёрлиқ мулк” деб аталади. Иккинчи турдаги мулк ерлари солиқ туловларидан озод қилинади.

1845-1846 йиллари Қиличбой мавзуидаги хоннинг ерларидан унган хосилдан қуйидагиларни топширган: 140 ботмон буғдой, 1000 ботмон шоли, 400 ботмон жўхори, 100 ботмон мош, 25 ботмон зиғир, 20 ботмон ғўза жами бўлиб 2900 ботмон. Хоннинг кун чиқиш томондаги ерларидан 1400 ботмон буғдой, 700 ботмон жўхори, 70 ботмон мош, 30 ботмон кунжут, 25 ботмон ғўза жами бўлиб 2225 ботмон дон-дун топширилган. 1849-1850 йилларида Муҳаммад Алимхон саройи омборига туманлардан қуйидаги миқдорда ғалла топширилган. 17 Хива хони омборига туманлардан келтирилган ғалла Жадвал 1. № Т у м а н л а р Топширилган ғалла 1 Найман тумани 4160 ботмон 2 Хонобод 5350 ботмон 3 Шобоз Вали 10.625 ботмон 4 Шўрахон 1088 ботмон 5 Гандумак 1500 ботмон 6 Қизил тақир 18.310 ботмон 7 Қилич Ниёзбой 4690 ботмон 8 Уйғур 5550 ботмон 9 Манғит 23.200 ботмон 10 Оқ қум 972 ботмон 11 Қўнғирот 4000 ботмон 12 Қўҳна Урганч 855 ботмон 13 Хасса 18.902 ботмон 14 Жами 102557 ботмон. Сайёҳ Н.Н. Муравьёв хон ва унинг аъёнларига қарашли ерларни шундай тасвирлайди: “Бу хонликнинг экинзор ерлари ажойиб манзарани ташкил қилади: ҳаммаёқда қўм-кўк далалар, серҳосил ғаллалар, ариқларнинг бўйларида токзор ва мевазор боғлар яшнаб туради, бу 17 Йўлдошев Й. Кўрсатилган асари. 154 - бет.

ерларнинг эгалари мулчиликда яшайди. Хонликда ундириладиган турли- туман дон-дуннинг миқдори халқнинг (яъни юқори табақанинг) эҳтиёжидан анча ошиқдир. Уларнинг қўшниси бўлган кўчманчи қабилалар: Болқон, Манғишлоқ халқлари, қирғиз ва туркманларнинг бир қисми, ота ва така уруғлари ғаллани улардан улгуржи сотиб оладилар. Хиваликлар асосан буғдой экадилар, чунки уларнинг мамлакатида ғалла ҳосили жуда яхши бўлади ва кўп қисми бозорга чиқарилиб сотилади.” 1857-1858 йиллари Сайид Муҳаммад томонидан амалдорларга ва қариндошларига қуйидаги ерларни инъом этилган: Жуманиёз эшонга 200 таноб, Меҳтар Оғога 500 таноб, Раҳматулло ясовулбошига 200 таноб, Иноят маҳрамга 100 таноб, Насрулло маҳрамга 50 таноб каби. Юқорида қайд этилган йилларда хон жами 10 минг таноб ерни тортиқ қилган. Жумладан, Меҳтар биринчи марта 500 таноб, иккинчи марта 300 таноб, қушбеги 300 таноб, ясавулбоши 200 таноб ҳисобидан ер олганлар. Бухоро амирлигида хусусий ерларнинг бир қисми хусусий шахсларнинг ерлари бўлиб, уларнинг бу ерларга эгалик қилишлари давлат хизмати билан боғлиқ бўлмаган. Бундай ерлар асосан арабларга қарашли ерлар бўлган. Бундай ерлар солиқдан озод қилинган, аммо улар даромаднинг 1/10 қисми миқдорида ўлпон тўлаганлар. Мулк ерларининг иккинчи қисми, мулки ҳур ёки мулки ҳурри холис деб номланиб давлат хизмати билан боғлиқ кишилар, урушларда жасорат кўрсатган ёки ҳукмдорнинг алоҳида топшириқларини бажаришда намуна кўрсатган шахсларга бериш натижасида вужудга келган. Бу каби ер эгаларига махсус ёрлиқлар берилиб, улар барча солиқлардан озод этилган. XIX асрда ҳам ўрта асрлардан бери давом этган вақф мулки маориф ва маданиятини ривожлантиришда асосий моддий таянч ҳисобланган.Бу мулк шакли хонликларда бир хил мақсадларда, яъни масжидлар, мадрасалар, корхоналар сарф-ҳаражатларини қоплашда фойдаланилган. Вақф мулки ҳаражати ва даромати тақсимоти мутавалилар

қўлида эди. Хайр-эҳсон қилинган моддий бойлик ва ашёлар, ер-сув ҳисобига даромад кўпайиб борган. Мадраса талабаларига ҳам вақф мулклари ҳисобидан моддий ёрдам берилган. Бухоро амирлигида Шоҳмурод ҳукмронлиги йилларида вақф мулкларининг миқдори кўпайган. Амир Шоҳмурод дарвишлик сулуки ташвиқотчиларидан бир эди. Шунинг учун халқ унга ҳурмат билан “амир маъсум” (бегуноҳ амир) унвонини берган. Самарқанднинг ҳар бир мадрасасига имом, муаззим, мударрисларни ўзи тайинлаган. Талабалар ва мударрисларнинг маоши учун вақф ерлари ва мулклар ажратган. Амир Шоҳмурод вақф мулки даромадлари ҳисобидан Ғузор туманида мадраса ва масжид қурдирган. Бухоронинг Жаъфархожа маҳалласида мадраса бунёд этган. Фақат амир Насрулло даврида вақф мулк ерларининг катта қисми мусодора қилинади. Бухорода бу даврда 103 та мадраса, 360 масжид мавжуд эди. Хиав хонлигида эса XIX аср ўрталарида 136 та масжид, 164 та ғарибхона, 74 та қабристон, 10 та даҳма, 71 та авлиёлар-муқаддас жойлар, 100 дан ортиқ мадраса ва бошқа диний муассасалар фаолият кўрсатган. Уларга қарашли бўлган вақф ерларнинг умумий ҳажми 170-175 минг танобни ташкил этган. Жумладан, Муҳамад Раҳимхон мадрасасига 29,161 таноб, Муҳаммад Амин иноқ мадрасасига 35,325 таноб ер вақф тарзда берилган. Масжитлар ва уларга қарашли вақф ерларнинг кўпчилиги масжидларга XIX асрда мулк қилиб берилган. Масжидларга қарашли ерлар жами 152000 танобни ташкил этган. Ҳар бир масжид қавми яшайдиган ерда тахминан 10 таноб ерни масжидга вақф қилиб бериш одатга айланган. Ўша даврдаги айрим саховатпеша, халқпарвар, миллатпарвар ва ватанпарвар бой кишилар, бадавлат амалдорлар илм-маданий ривожига муносиб ҳисса қўшганлар. Вақф ерларига катта инъомлар қилганлар.

Хонлик ва амирликда қадимги даврлардан буён қисман қишлоқ жамоа ерлари ҳам сақланиб қолган. Бундай ерларнинг ҳаражати ва даромади қишлоқ оқсақолларининг қаттиқ назоратида бўлган эди. Ўрта Осиё хонликларида қишлоқ хўжалигидаги асосий ишлаб чиқарувчи куч – ерсиз ишлаб чиқарувчи; ижарадор, батрақ – деҳқон ва қуллар эди. Ижарадор хўжаликларининг умумий сони тахминан мулкодорлар хўжалигининг сонига тенг эди. Шунинг учун ишлаб чиқаришда тўтган ўрни жиҳатидан ижарадорлар мулкдорларга баравар келар эди. Ижарага олган ернинг турига қараб бутун ижарадорлар уч категорияга бўлинган: Давлат ерини ижарага олувчилар, улар Хивада “беватан” номи билан аталган, Хусусий ерларни ижарага олувчилар – коранда, вақф ерларни ижарага олувчилар – вақфкор деб аталган. Ижара ҳақидан ташқари бутун ижарадорлар мулкдорлар билан бир қаторда ер солиғи тўлаганлар ва бошқа мажбуриятларни ҳам бажарганлар. Корандалар эса ўз ерлари билан бирга уйларини ҳам сотиб, яна турар жой учун ҳам ҳак тўлашга мажбур бўлганлар. Хусусий мулк ва вақф ерларининг кўпчиллиги батрак - деҳқон томонидан ишлатилган. Ҳуқуқий тамондан батрак-деҳқон шахсан озод бўлган. Демак, “Беватанлар”, коранда, вақфкорлар кам ерли ва ерсиз, от- уловсиз табақа ҳисобланган. “Беватан” атамаси Хива хонлиги архивларида кўп учрайди. XIX асрда бу номнинг икки хил маъноси бор эди; 1 “Беватаннинг луғавий маъноси, яъни “ерсиз”, 2. Махсус маъноси – давлат ерларини наслий ижарага олувчилар. Манбаларда “беватан” ҳақида шундай ёзилади: “Подшолик ерларидаги деҳқон ер эгаси бўлмасдан, балки ердан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган кишидир. Шу сабабдан у ўзи ишлатиб турган ерни ҳеч бир йўл билан сотишга ҳаққи йўқдир. Башарти ўлса, ердан фойдаланиш ҳуқуқи унинг бола-чақаларига ўтади. Подшолик ерларига эгалик ҳуқуқини давлат ерларини

абадий ижарага олиш ҳуқуқи билан тенглаштириш мумкин. Подшолик ерларининг эгалари ер эгалигига ҳеч қандай ҳуқуқлари бўлмай, балки бутун ҳосилга ва шунингдек, ўзлари қўрган иморатларга тўла эгалик қилардилар”. Ернинг яхши – ёмонлиги ва бошқа шароитларга қараб ҳосилнинг 1/3 дан тортиб ½ гача ижара ҳақи тўлашдан ташқари, беватан 5 танобга бир тилла ҳисобидан масжидга ўндан бир солиқ, яъни ушр тўлаганлар ва турли – туман мажбурий ишларни бажарган. Масжид ва мадрасаларда ишлаш қийни бўлган ёмон ерлар ижарадор-вақфдорларга берилган. Уларга 5 танобдан ер ажратиб берилган. Агар беватанлар ҳосилнинг фақат бир қисмини солиқ сифатида тўласа, вақфкор ва корандалар ҳосилнинг миқдорига қараб эмас, балки ҳар бир таноб ер учун қатъий белгиланган пул ёки ғалла тўлар эдилар. Н.В. Кисляковнинг фикрига кўра, деҳқонлар ёки мулкдорларга тегишли бўлишидан қатъи назар барча хусусий ерлар мулк деган умумий ном билан аталиб, улар амлок ҳисобланган. 18 Вақф ерлари барча бекликларда мавжуд бўлиб, Шарқий Бухорода уларнинг миқдори Ғарбий Бухородагига нисбатан анча кам бўлган. Бунинг асосий сабаблари ҳусусида тўхталадиган бўлсак, биринчидан, маҳаллий хокимият билан аҳоли ўртасида узоқ вақт (XIXасрнинг охирларига қадар) давом этган зиддиятли қарама-қаршилар дин пишволари қўлида ерларнинг кўпроқ миқдорида тўпланишига имкон бермади. Иккинчидан эса ҳукумат Бухоро ва унинг атрофдаги ерларга катта эътибор бериб, марказдан узоқ ҳудудларга кам эътибор қаратган 19 . XIX-XX аср бошларига келиб ҳам маҳаллий аҳолининг қишлоқ хўжалигидаги асосий машғулоти деҳқончилик ва чорвачиликдан иборат бўлган. Деҳқончилик воҳанинг тоғ ва тоғ олди ҳамда текислик қисмларида яхши ривожланиб, деҳқончиликда буғдой, арпа, жўхори, тариқ, нўхат, шоли, пахта; ёғли ўсимликлардан зиғир, кунжут, кунгабоқар; озиқ-овқат 18 Кисляков Н.В. Патриархально-феодальные отнашения Бу х арского ханства в конце XIX -нач. ХХв. – М. Л.:Изд-во АН СССР, 1962. – С. 80; 19 Маджлисов А. Аграрные отношения в восточной Буҳаре в XIX -нач. ХХ века. – Душанбе-Алма-Ата: ИрфонЮ 1967. – С. 125.

экинларидан картошка, пиёз, сабзи, турп, лавлаги; полиз маҳсулотлардан, қовун, тарвуз, бодринг, помидор ва бошқалар етиштирилган. Деҳқончилик оби (суғорма) ҳамда лалимикор турларга бўлинган. Суғориладиган ерларда асосан буғдой, арпа, шоли, жўхори, пахта, дуккакли ва сабзавот экинлари экилган. Экинлар ичида майдони кўплиги жиҳатидан ғалла биринчи ўринда турган. Ҳосилдорлик яхши бўлган йиллари ҳар десятина (1 десятина – 1,09 гектарга тенг) ердан 60 пудгача (бир пуд – 16 кг) ҳосил олинган. Экин турлари ичида жўхоридан энг юқори – уч юз пудгача ҳосил олинган. Бухоро амирлиги бўйича лалми ерлар майдони 600 десятинадан ошиқ бўлиб, бунинг 60 фоизига буғдой, 25 фоизига арпа, қолган қисмига эса бошқа экинлар экилган. Буғдой арпадан ташқари тариқ ҳам лалми ерларга экиладиган асосий экин тури ҳисобланган. Сурхондарё, Сурхон ва Вахш воҳаларида 15 минг гектардан ошиқ майдонларга тариқ экилган. Тариқдан хўжаликда кенг фойдаланиб, ун сифатида ҳам истеъмол қилинган. XIX аср охири – ХХ аср бошларига келиб амирлик бўйича деҳқончилик қилинадиган умумий ер майдони 2700 минг десятинани ташкил қилган. Бу даврда ҳам суғориладиган ерлар аҳолининг эҳтиёжини тўла қондира олмасди. Аҳоли жон бошига суғориладиган ерлар шарқий туманларда 0,3 десятина, марказий туманларда 0,4 десятина, шимолий туманларда 0,5 десятина, ғарбий туманларда 0,8 десятина, жанубий туманларда 0,5 десятинадан тўғри келган. Маълумотларга кўра, Амударёнинг юқори ва ўрта оқимида жойлашган Файзобод, Кофриниҳон, Денов, Бойсун ва Шеробод ҳудудларида экин майдонлари экин турига кўра қуйидагича тақсимланган: 130 минг га, шоли – 34 минг га, арпа – 24 минг га, кунжут – 20 минг га, пахта – 500 минг га, узумзор ва боғлар – 3400 га, полиз ва томорқа экинлари – 6500 га. 20 Манбаларнинг таҳлили XIX асрда воҳада деҳқончилик жадал ривожланганлигидан далолат беради. Айниқса, аоҳанинг шимолий 20 Искандаров Б.И. Восточная Бу х ара и Памир ва второй половине XIX в. Ч. II . – Душанбе: АН ТаджССР, 1963. – С. 184.

ҳудудлардаги ерлардан деҳқонлар унумли фойдаланганлиги, қишлоқларда қаровсиз қолган ерларни йўқлиги таъкидланади. Шунингдек, қишлоқлар атрофида яшилликка бурканган боғларнинг кўплиги кишини ҳайртга солиши эътироф этилади. Воҳа аҳолисининг қисмини, яъни 85 фоизини деҳқонлар ташкил қилиши доимий суратда ер майдонлари тақчиллиги муаммосини келтириб чиқарган. Натижада кам ерли ва ерсиз деҳқонлар бойларнинг ерларини ижарага олишга мажбур бўлишган. Аҳолининг бой қатлами нафақат хусусий ерларни, балки жамоа ерларни ҳам ижарага олишга мажбур бўлишган. Аҳолининг бой қатлами нафақат хусусий ерларни, балки жамоа ерларни ҳам ижарага берган. Ҳам лалмикор ва обикор ерлар бек ҳамда маҳаллий бойлар қўлида бўлиб, жамиятда уларнинг таъсири анча юқори бўлган. Масалан, Шеробод беклигидаги 5 та амлокликда 7347 та хўжалик бўлиб, шундан 500 таси ерсиз, 900 та хўжалик эса кам ерли оилаларни ташкил қилган. Бу хўжаликлар бой деҳқонларнинг ерларини ижарага олиб ишлатишга мажбур бўлган. Йирик ер эгалари деҳқонларга ерларини ўз ҳоҳишлари билан ижарага беришган. Беклик ва амлокликларда ерни ижарага бериш шарти бир хил бўлмаган. Баъзи амлокларда ижрадорлар ижарага берган ердан ташқари уруғни ҳам бериб, бунинг эвазига ҳосилнинг ½ қисмини олган. Ижарачи олган ерида ёлланма ишчиларни ишлатиш лозим бўлса, ҳақини ўз ҳисобидан тўлаш шарт эди. Баъзи ҳолларда мулкдор (ер эгаси) ижрачига уруғ, от ёки ҳукуз бермаган. Ижрачи ерга ўзининг меҳнат қуроли билан ишлов берган. Ижрачи ариқларни ёлланма ишчилар ёрдамида тозалаган ҳолларда ҳосилнинг 1/3 қисмини олган, лекин бундай ижарачилар анча кам бўлиб, бутун бекликда уларнинг сони 50 тачага етиши мумкин эди. Ижарачилар кўп ҳолларда олган ерларига ўзлари тўла ишлов бермасдан, уни маълум шартлар асосида майда ижрачиларга беришга мажбур бўлишган. Бухоронинг баъзи бекликлари буғдой ва арпа етиштиришда бошқа бекликларга нисбатан олдинги ўринда турган. Беклик бўйича бир

мавсумда 40 мингдан 70 минг ботмонгача (XIX асрда Бухорода бир ботмон – 8 пуд, яъни 131,044 кг га тенг бўлган) буғдой ва арпа ҳосили олинган. Шеробод шаҳри ва унинг атрофидаги далаларга ғалла, тариқ, жўхори, арпа ва пахта экилган. Деҳқончиликда ғалла экини етакчи тармоқ ҳисобланган. Пошхурт ва Кўхитанг тоғи оралиғида жойлашган қишлоқлар Шеробод бозорларидан ғалла сотиб олишмаган. Улар ғаллани кўп миқдорида экишган ва ҳосил йиғими пайтида ортиқчасини Ғарбий Бухородан келувчи савдогарларга сотишган. Бухоро атрофида боғдорчилик ва полизчилик ишлари яхши йўлга қўйилган эди. Бу ер аҳолиси бошқа жойларга нисбатан полиз маҳсулотларини етиштиришда, айниқса, катта тажрибага эга бўлишган. Масалан, Шеробод ўзининг қовунлари ва қовун қоқилари билан машҳур булган. Улар Бухородан ташқари бошқа хонликларга, ҳатто Россияга ҳам олиб кетилган. XIX асрнинг бошларида воҳада деҳқончиликка мўлжалланган ерларнинг миқдори бу даврга оид мнбаларда аниқ келтирилмган. XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб деҳқончиликда ҳосилдорликнинг ошиб бориши билан бирга экин майдонлари ҳам кенгайиб борган ва уларнинг миқдори аниқланиб, тўлов ва солиқлар шунга қараб олинган. 21 Воҳа бекликларида деҳкончиликка мўлжалланган ер майдонига қараб фарқ қилган. Маълумотларга кўра, ХХ аср бошларига келиб Шеробод ва унинг атрофларида деҳқончилик қилиш учун яроқли ер майдонлари 15876 десятинани ташкил қилган. Улардан 65,9 фоизини лалми, 34,1 фоизини обикор ерлар ташкил қилган. Бу ерларнинг асосий қисмига донли экинлар экилган, қолган 5,3 фоизини шоли, 13,5 фоизини пахта, 3 фоизини эса бошқа ўсимликлар ташкил этган. Бухоро бекликларида тоғ ёнбағирлари, қир ва адирларда лалмикор деҳқончилик анча яхши ривожланган. Маълумотларга кўра, Бойсун амлоклигида бир йилда (мавсумда) 7 минг, Яумчи амлоклигида 2 минг ботмон буғдой ва арпа етиштирилган. Бухоронинг катта қисми тоғ ва 21 Маджлисов А. Аграрные отношения в восточной Бу х аре в XIX – нач. ХХ века. – Душанбе-Алм-Ата: Ирфон, 1967. – С. 153.

қирлардан иборат бўлганлиги боис деҳқончиликда ерларнинг асосий қисмини лалими ерлар ташкил этган. Воҳанинг бошқа ҳудудларига қараганда суғориладиган ерлар танқисироқ бўлиб, қишлоқ хўжалигининг асосий экин турларидан ҳисобланган пахта ва шоли ҳозирги Қумқўрғон ва Жарқўрғон ҳудудларида, Сурхондарё соҳилидаги ерларда кўпроқ экилган. Хуллас, Ўрта Осиё хонликларида ер эгалигининг ўзига хос шакллари мавжуд бўлиб, Бухоро ва Хивада улар кўп жиҳатдан бир-бирига ўхшаш эди. Ерларнинг қуйидаги шакллари: давлат, хусусий ва вақф мулки ерлари тарзда мавжуд бўлиб келган. 2.2. Хонликларда солиқ тизимининг аҳволи ва мажбуриятлар Бизга тарихдан маълумки, бир давлат ўз ҳудудида яшаётган аҳолидан турли солиқлар йиғиб олган. Солиқ сиёсати албатта ҳар бир давлатнинг ўз ҳалқига нисбатан қандай жабҳада турганлигининг ўлчов мезони дейишимиз мумкин. Ва шу ўлчов мезони орқали биз, мазкур давлат, унинг ҳукмдори ва бошқарув тизими фаолиятига баҳо бериш мумкин. Давлатда солиқ тизими адолат мезонларга, қонун-қоидаларга амал қилиниб олиб борилса, албатта бу давлатни равнақи,келгуси тараққиёти таъминланган бўлади. Агар солиқ сиёсати мамлакатда нотўғри олиб борилса, ҳар қандай давлатнинг ҳам таназзулга учраши, аммо ушбу сиёсат халқ манфаати йўлида оқлона амалга оширилса, истиқболнинг кенг ва ишончли қўлларини таъминлашишида ижтимоий кафолат бўлади. XIX аср ўрталаридаги учала хонликларда амал қилинган солиқ турлари ва миқдорининг қандайлигини шариат қонунларда белгиланган тарзда амалга оширсада, лекин ҳар бир хонликнинг солиқ сиёсатда ўзига хос томонлари ва жиҳатлари бор эди. Масалан, биз Бухоро хонлигидаги солиқ

сиёсатини ва у ердаги сиёсатни амалга ошириш жараёнини кўришимиз мумкин. Бухоро амирлигида солиқ тизими икки хил тартибда олинган. Бу биринчи солиқни маҳсулот шаклида олиш, яъни бу деҳқончилик ҳудудларида уни амалга ошириш ўрим-йиғим, хирмон кўтариш пайтига тўғри келган. Иккинчи солиқни пул шаклида олганлар. Пул шаклида олиш албатта, кўпроқ шаҳарлик аҳолига қўлланилар эди. Амирликда ҳосилдан олинадиган солиқ ҳирож деб аталган. Солиқ йиғадиган кишилар амин ва қишлоқ оқсоқоли биргаликда деҳқонларнинг ер майдонини ва ҳосил миқдорини аниқлаганлар. Шундан кейин деҳқон қанча ҳажимда солиқ тўлаши кераклиги ҳақида ҳужжат расмийлаштирилган. Бу ҳужжатни расийлаштирганларидан сўнггина деҳқонларга ҳосилни йиғиштириб олиш ҳуқуқи берилар эди. Солиқ йиғувчининг ҳақи ҳам шу солиқ миқдорига киритилган. Ҳирож йўли билан олинган солиқ хон хазинасининг даромади манбаи ҳисобланган. Хонликлар ўртасидаги ўзаро уруш ва низолар учала хонлик аҳолиси учун ҳам қашшоқлик манбаи бўлган. Бундай янги-янги солиқлар ўйлаб топилар эди. Тана бона ва алаф пули деган солиқ турлари мавжуд бўлиб, булар асосан боғлар ва бедазорлар, полиз экинлари учун олинар эди. Асосий солиқлардан яна бири бу закот солиғидир. Закот солиғи асосан, савдогар моллари умумий миқдорининг қирқдан бирини ташкил этган. Чорвадорлардан ҳам закот солиғи олинар эди. Бундан ташқари хонликда жой ҳақи-яъни бозорларда маҳсулотларни сотганлик учун, уй ҳайвонлари учун ҳам солиқлар жорий этилган. Хива хонлигида ҳам XIX асрда Бухоро хонлигидаги солиқларга ўҳшаш, лекин бироз фарқ қилувчи солиқлар мавжуд эди. Хонликда илгари маҳсулот билан йиғиб олинадиган солиқ – ҳирож ўрнига пул солиғи – салғут жорий этилган. Бу янги солиқ салғут пул солиғига ўтиш деҳқонларда ҳам, мулкдорларда норозилик тўғдирди.

Аҳолининг турмуш даражаси паст бўлиб, ерга эгалик қилиш шакли юз йиллар давомида ўзгармай келганлиги, солиқ ва туловларнинг ҳаддан ташқари кўплиги мамлакатда ҳунармандчилик, савдо-сотиқ ва бошқа соҳаларнинг ривожланишига тўсқинлик қиларди. 22 Мамлакатнинг ҳимоясиз оддий фуқоралари давлат солиқлари ва амалдорларнинг доимий зулми остида бўлган. Бу аҳолининг эркинроқ яшаши ва турмуш даражаси яхшиланишига имкон бермасди. Аҳолининг бадавлат қатлами ва ўзига тўқ деҳқонлар ўз ерларини кенгайтириш ва кўпроқ фойда олиш мақсадида ерларига ишлов беришга курби етмаган ночор оилалар ва етим есирларнинг ерларини арзон нархларда сотиб олиб, уларнинг ҳақ-ҳуқуқларини поймол қилишарди. Бундай ҳодисаларга кўплаб далиллар келтириш мумкин. Масалан, 1870 йилда Бойсун беклигида яшаган мулла Исҳоқхўжа оддий деҳқон Бердиқулнинг вояга етмаган ўғилларидан бир чорак ерни ноқонуний йўл билан нисбатан анча арзон нархда, 12 тангага сотиб олган. 23 Йирик ер эгалари ўз ерларига ишлов беришга қурби етмаган деҳқонларга фоиз ҳисобига, қайтариш шарти билан маълум миқторда пул ёки бошқа маҳсулотлар бериш ҳоллари ҳам кузатилади. Баъзан уларнинг ерларини ижарага олиб деҳқонларга баришган ва йиғим-терим пайтида ҳосилнинг 1/5 қисмини ўзларига олишган. Қаризни тўлашга қурби етмаган деҳқонларнинг ерлари шу йўл билан олиб қўйилган. Барча бекларда деҳқонларнинг ерларини тортиб олиш ва гаровга қарз бериш ҳоллари тез-тез учраб турган. Сариосиё амлоклигида яшовчи деҳқон Муҳаммад Муқумбой Султонбой оқсақолдан қарз олади. Унинг эвазига Газарак қишлоғидаги бир таноб ерни Султонбойга гаровга беради. 1892 йилда Муқумбой Сариосиё қозисига шариат асосида бир таноб (юза ўлчов бирлиги, бир таноб 60 х 60 кв. м. га тенг) ерни қайтариб олиб беришни сўраб мурожжат қилади, лекин қози Султонббойдан олган 11500 тангани тўламагунча унинг ерга даъво қилишга 22 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1 - китоб. Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида. – Т.: Шарқ, 2000. – Б. 45. 23 Маджлисов А. Аграрные отнашения в восточной Бу х аре в XIX -нач. ХХ века. – Душанбе-Алма-Ата: Ирфон, 1967. – С. 216.

ҳаққи йўқлигини айтади. Денов беклигида Ғиёс ўғли Илёс Қобилбойдан бир таноб боғни ижарага олади , бунинг эвазига йилига 170 танга ижара ҳақи тўлаши керак эди. Лекин у белгиланган вақтида ижара ҳақини тўлай олмайди. Уч йил ичида ижара ҳақи 500 тангага етади. Натижада Қобилбой ижарачининг уй жойини тортиб олади ва унга яна 6 ой муҳлат беради. Шу вақт ичида кўрсатилган пул тўланмаса, уй-жойдан воз кечиш шарти қўйилади. Шариат уламолари ҳам ўз манфаатларини кўзлаб, мансабларини суиистеъмол қилиб, маҳаллий аҳолини ўзлари ўйлаб топган ҳийла-найрангларга ишонтириб келишган. Улар пул бор жойда шариат қонунларидан кўз юмиб, конунга зид ишларга кўл уришган. Жумладан, Денов қозиси Мирраҳмон Худойберди Тоғоймуродовнинг вояга етмаган 12 ёшли етим қизини ёши ўтиб қолган Маҳкамбой мулло Мир Аҳмадга 15 тангага мажбуран никоҳлаб беради. 24 Баъзи ҳолларда шариат уламолари ўз манфаатлари йўлида ҳар қандай пасткашликлардан ҳам қайтишмаган. Масалан, Бойсун беклигида яшовчи Юнусбойнинг ўғли Ҳамроқулбой Усмонбойнинг қизи Одинабиби билан ажрашиш учун қозига 400 танга пора берган. Денов беклигида эса Ҳожиниёзбой ўз хотини билан ажрашиш учун қозига 1500 танга берган. Бу маълумотлардан шу нарса равшан бўладики, ўзига тўқ бойлар кўнгилларига сиққан ишларни қилиб, бу йўлда шариат пешволарини сотиб олишдан ҳам тоймаганлар. XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бошларида Бухоро ҳукуматининг ўлкада олиб борган солиқ сиёсатига қарши аҳолининг норозилик кайфияти кучайди. Биргина хирож солиғи бу даврга келиб 40 фоизга кўтарилди. 25 1871 йилида Қарши ва Ғузорда маҳаллий аҳолий томонидан норозилик чиқишлари уюштирилиб, у йирик кўзғолонига айланиб кетади. Қўзғолон иштирокчилари сони 10 мингдан ошиб, қўзғоланчилар бозорни ва бек қалъасини ўраб олишади ва у ерларни вайрон қилади. 1874 йилда 24 Гафуров Б., Прохоров Н.Н. Падения Буҳарского эмирата. – Сталинабад: Госиздат Тадж., 1940. – С. 14. 25 Хакимова К.З. Крестьянство Бу х арского эмирата в конце XIX -начале ХХ вв. – Т.: Фан, 1991. – С. 28.

Балжувонда, 1885 йилда Кулоб вилоятининг Мўминобод қишлоғида 26 , 1886 йилда Ҳирос ва Балжувонда, 1889 йили Қоратоғ ва Калифда маҳаллий бошқарув тизими ва солиқ йиғувчиларга қарши қўзғолонлар бўлиб ўтади. Бу қўзғолонларнинг барчаси бирдек натижа бермаса-да аҳолига ён беришга мажбур қилади. Бухоро амирлигида 50 га яқин солиқ ва тўловлар жорий этилган бўлиб, аҳоли буларни тўлашга мажбур эди. Бу солиқ ва тўловлар Шеробод, Денов, Бойсун сингари Шарқий Бухоро бекликларидан ҳам йиғиб олинган. Аҳолидан йиғиб олинадиган асосий солиқ турлари жуда кўп бўлганлиги қуйидаги рўйхатдан яққол кўзга ташланди: 1. Хирож – экин ерларидан олинадиган солиқ, бунга ушр ҳам қўшилган. 2. Бож – божхонага тўланадиган солиқ. 3. Алаф пули – беда экилган ер ва чорва емишидан олинган. 4. Боғ пули – узумзорлардан олинадиган солиқ. 5. Чорбоғ – мевали боғлардан олинадиган солиқ. 6. Ажнос пули – полизғ ва сабзовот экинларидан олинган. 7. Қовун пули – қовун ва тарвузлардан олинган солиқ. 8. Ускуна пули – кўчатлар ўтказиш ва дарахт пайвандлари олинадиган солиқ. 9. Санжит пули – санжит дарахтларидан олинадиган тўлов. 10. Чўп пули – қурилиш ашёлари ва ўтиндан олинидиган солиқ. 11. Барг пули – ипакчиликдан олинадиган солиқ. 12. Қуш пули – жуфт қўш хўкизларидан олинадиган тўлов. 13. Яксара пули – битта ҳайдов ҳўкизидан олинадиган тўлов. 14. Закот чакана – чорвадан олинадиган солиқ. 15. Аминона – сувдан фойдаланганлик учун ва бозорда сотиладиган маҳсулотлардан олинадиган солиқ. 26 Мусхинова К.З. Документы о крестьянских движениях в Буҳарском ханстве в 80-е г. XIX в . // История Средней Азиию – С. 5-23.

16. Тагжой пули – бозордаги сотувчилардан олинган. 17. Чуил- ҳарбий солиқ тури. 18. Боқиа пули – суғориш иншоотлар тўлов. 19. Шох ва мих пули – қурилиш ашёлари (қамиш, хашак) дан олинган. 20. Лобаки пули – ариқларни тозалаш учун олинадиган тўлов. 21. Жўйга пули – бош ариқдан ўз ерига оладиган сувга тўланадиган солиқ. 22. Чиғир пули - сувни кўтариб берувчи мослама учун олинган. 23. Осиё пули – тегирмонлардан олинадиган тўлов. 24. Обжувоз пули – шоли тозаловчи тегирмонлардан олинган. 25. Қайиқ пули – дарёларда қайиқ билан юргани учун олинган. 26. Фарсах пули – йўл пулим. 27 27. Жозия пули (жузъя) – яҳудилардан олинадиган солиқ 28. Араб пули – араблардан олинадиган солиқ. 29. Мерган пули – овчилардан олинадиган солиқ. 30. Авризот – фавкулодда олинадиган солиқ. 31. Қорачилик – қўримқчи ва миршаблар ҳаражатлари учун олинадиган солиқ. 32. Мактаб пули – илм олганлиги учун солиқ. 33. Закот – савдодан олинадиган солиқ. 34. Сув пули – сувда ташилган юклардан олинадиган тўлов. 35. Котиббона – котиб фойдасига олинадиган солиқ. 36. Қудуқ пули – қудуқ сувидан фойдаланилганлиги учун олинганэ. 37. Ҳовли пули – ҳовлилардан олинадиган солиқ. 38. Ҳашар пули – ҳашарда иштирок этмаганлардан олинган. 39. Никоҳ-хона – никоҳ уқиганлиги учун олинадиган солиқ. 40. Уловгир – от-арава ва улов эгаларидан олинган. 27 Маджлисов А. Аграрные отнашения в восточной Буҳаре в XIX – в нач. ХХ века. – Душанбе – Алма – Ата: Ирфон, 1967. С. 197.

Закот йиғивчининг ҳисобига кўра, Бухоро амирлигида бир йилда беклардан қуйидаги миқдорда: Ҳисор беклигидан 270 минг; Кўлоб беклигидан 70 минг; Ғузордан 140 минг; Деновдан 75 мингЮ Каркидан 38 минг, Шаҳрисабздан 135 минг, Шерободдан100 минг, Сайробдан 165 минг танга закот йиғиб олинган. 1904 йилга қадар Шарқий Бухорода закотнинг миқдори тартибга солинмаган эди. 1904 йилга келиб закотнинг миқдори қуйидагича қилиб белгиланди: 5 та юк ташувчи туя ҳисобидан 1 та қўй, 40 қўй ёки эчкидан 1та қўй ёки эчки. Қўй ёки эчкининг сони 100 тагача бўлса закотнинг миқдори ўзгармаган. 101 тадан 201 тагача бўлган қўй ёки эчкидан 2 бош, ундан кўп бўлса ҳар 100 тасидан 1 бош қўй ёки эчки олинган. Бундан ташқари, чорванинг иккинчи йилги кўпайиши ҳам ҳисобга олинган ва қўшимча закот олинган. Закотни савдогарлар ва чорвадорлар тўлашган. Амирликда ташқаридан олиб кирилаётган ёки чиқарилаётган, бир бекликдан бошқа бекликка олиб ўтилаётган маҳсулот миқдорига қараб у 2,5 % миқдорида белгиланган. Шарқий Бухорода эса бозорга киришда ва чиқишда, Ҳисорда эса ерни ва мулкни сотиш ва сотиб олишда ҳам закот солиғи олинган. Солиқ йиғувчилар кўпинча мансабларни суиистеъмол қилиб, ўзларининг даромадларини ошириш учун белгиланганидан кўп ёки янги солиқ жорий қилиб пул йиғиб олишган. Масалан, Шеробод вилоятида амалдорлар белгиланган 4 ман ғалла ўрнига 8 ман (ман оғирлик ўлчови бўлиб, у ботмонга тенг бўлган, бир ман Бухорода 8 пудга, Шеробод ва Бойсунда 9 пудга, Қабодиён ва Қўрғонтепада 16 пудга, Кўлобда 17 пудга тенг бўлган) ғалла олишган. Шундан келиб чиққан хирож 40% ни ташкил этган. Деновда XIX асрнинг 80-йилларида эски удумга кўра ҳар бир қўш ердан (43 танобга тенг ер) қўш пули – 22 танга солиқ олинган, миробона солиғи 1ман ғалла, хирож эса 6 ман ғалла миқдорида, яъни ҳосилнинг 1/6 қисми кўринишида олинган. 28 28 Маджлисов А. Аграрные отношения в восточной Бу х аре в XIX – нач. ХХ века. – Душанбе – Алм-Ата: Ирфон, 1967. – С. 198.

Шу йилларда Шеробод вилояти фуқораларидан қоида бўйича баҳорги экинидан ҳосилнинг 1/5 қисм, кузги экинларидан ¼ қисм хирож солиғи, боғлардан 13 танга, беда экинидан 6 танга, сабзавотлардан эса 12 танга таноб солиғи олинган. 29 Хирож билан бир вақтда солиқ йиғувчилар фойдасига бир қанча солиқлар олинган: кафсан, доруға, мушрифона, сағубордори, котибона, муҳроно, сомон пули ва бошқалар. Шеробод вилоятида XIX асрнинг 90 йилларида солиқ йиғувчилар 5 ғалвир (1 пудга яқин ғаллани сиғдирувчи идиш) ғалла миқдорида кафсан солиғини тўлашни талаб қилганлар. Бу вилоятда анъанага кўра кафсан солиғи тўлаш керак эмас эди. Бундан кўриниб турибдики, солиқ йиғувчилар уни йиғиб, мансабларини суиистеъмол қилганлар. Амирликда тўланиши шарт бўлган умумий солиқлардан ташқари ҳар бир бекликда қўшимча тўловлар ҳам жорий қилинган. Ҳар бир бек қўшимча солиқларни ўз билганича белгилаган. Солиқ йиғувчиларэса Бухоро ҳукумати томонидан жорий этилмаган тўлов ва мажбуриятларни ҳам аҳолидан талаб қилишган. Мансабдор шахслар кўпинча бойлик орттириш мақсадида мансабларидан фойдаланиб, белгиланган миқдордан икки баробар кўп солиқ йиғиб олишган. Маълумотларга кўра, Денов, Шеробод, Бойсун, Ҳисор, Қабодиён ва бошқа бекликларда бундай воқеаларни кўплаб учратиш мумкин эди. Масалан, Шеробод беклигида анъанага кўра кафсан солиғи жорий этилмаган эди. Лекин шунга қарамай уни йиғиб олишган. 30 Юқоридаги маълумотларга асосланиб фикр юритадиган бўлсак, мамлакатдаги барча оғирликлар оддий меҳнаткаш омманинг зиммасига юкланган эди. Баъзи адолатли дин пешволари оддий халқни бундай ўзбошимчаликлардан ҳимоя қилишга уринишган. Жумладан, Денов қозиси мулла Мир Имомиддин солиқ йиғувчилар ўрнатилган анъанани бузиб солиқ олаётганлигини Бухоро амирига маълум қилиб, уларнинг 29 Хакимова К.З., Крвец Л.Н. Социально–экономические отн о шения и классовая борьба в доревалюцинном Узбекистане. – Т.: Фан, 1980. – С. 99. 30 Мухсинова К.З. И стория выступления Бу х арских крестьян против налогового гнета в конце XIX в. // Проблемы востоковедения. – Т., 1959. – С.99.

ўзбошимчаликларини тартибга солишни сўраб амирга шикоят хати йўллайди. Бундан ташқари, воҳада яшовчи аҳоли томонидан ҳам Бухоро амирига кўплаб норозилик ва шикоят хатлари ёзилган. Мисол тариқасида Шеробод беклигида яшовчи деҳқонларнинг Шеробод раиси мулла Мансурбек устидан амирга ёзган шикоятини келтириш мумкин. Унда Шеробод раиси ҳунармандлардан кунига бир танга ортиқча солиқ олаётгани, олди-сотди ҳужжатларини расийлаштириш ҳамда муҳр учун қози қанча сўраса, у ҳам шунча сўраётгани, мактаб пулини олишда эса белгиланганидан кўпроқ – ойига 20 танга олаётгани маълум қилинади. Аммо бундай шикоятлар деярли натижасиз қоларди. Шу боисдан деҳқонлар ўз ораларидан энг ишончли вакилларни амир ҳузурига юборишган. 1885 йилнинг 10 октябрида Шерободдан бир неча вакил белгиланганидан кўп солиқ олаётганлиги учун амлокдорлар устидан шикоят қилиб амир ҳузурига боришган. Лекин бу ҳам ҳеч натижа бермайди. Амир айбдорларни жазолаш ўрнига Шеробод бегига шикоят қилиб келганларга жазо беришни буюрган. Қази мулла Абдураҳим ва Шеробод ҳукмдори Содиқбой томонидан амирга ёзилган жавоб хатида шикоятчилардан учтаси ҳибисга олинганлиги, қолган учтаси қочиб кетганлиги ва улар қидирувда эканлиги маълум қилинган. Олдинги шикоятлардан натижа бўлмагач, 1885 йил 31 октябрида деҳқонлар яна ўз ишончли вакилларини нажот излаб амир ҳузурига солиқ тизимини тартибга солишни сўраб юборишган, лекин бу сафар ҳам амир шикоятчиларга ёрдам кўрсатиш ўрнига уларни Қарши шаҳридаги зиндонга ташлашни буюради. Юқоридаги маълумотлардан ҳам кўриниб турибдики, амирликда меҳнаткаш аҳолининг оғир турмушини енгиллаштирувчи бирор куч йўқ эди. Деҳқонлар энди шикоят қилиш билан ҳеч нарсага эришиб бўлмаслигини, норозилик ёки исён йўли билангина бирор натижага эришиш мумкинлигини англай бошладилар

Оқибатда 1885-1886 йилларда Шеробод беклиги аҳолиси солиқ тўлашдан бош тортиб исён кўтарган. Тоғли Дахпаракент қишлоғида бўлиб ўтган ғалаёнлар жиддий тус олиб, халқ солиқ йиғувчиларни калтаклаб ҳайдайди. 31 Маҳаллий ҳокимиятнинг қуйи қатламлари ҳам ғалаённи қўллаб- қувватлайдилар. Шеробод беклигидаги ушбу норозилик чиқишлари Бухоро амирини анча чўчитиб қўйди ва у бироз бўлса-да, деҳқонларга ён беришга мажбур бўлди. Ғалаён натижасида Бухоро амири Шеробод беклигида янги тўлов тартибини жорий қилишга мажбур бўлди, лекин бу янги тўлов ҳам деҳқонларди қониқтирмайди. Шундан кейин ҳам улар 30-40 кун давомида солиқ тўлашдан буйин товлашган. Бу гал Бухоро амири шикоятни ўз жойида ўрганиш учун Бобожон жевачини Шерободга жўнатган. 32 Бобожон жевачининг Шерободга келиши ҳам деҳқонлар учун ҳеч нарсани ўзгартирмайди. Икки марта қилинган шикоят натижасиз қолганидан сўнг, шерободлик деҳқонлар Бухоро амирига учинчи бор шикоят қилишган. Эндиликда кичик қишлоқ амалдорлари ҳамда бой деҳқонлар ҳам маҳаллий аҳолини қўллаб-қувватлаб солиқ йиғувчиларнинг хатти- ҳаракатларидан норози эканликларини билдирдилар. Ариза ва норозиликлар кўпайиб кетганлигидан чўчиган амир шикоятларини ўрганиш учун Бухородан мулла Шароф мирохўрни Шерободга юборган ва ундан тафтиш ўтказишни талаб қилган. Ўтказилган тафтиш натижасида солиқ йиғувчилар ва амлоқдорлар томонидан шариат қонунлари кўпол равишда бузилганлиги аниқланган. Солиқ йиғувчилар аҳолидан белгиланган миқдордан 10 фоиз кўп солиқ олганлари маълум бўлди. Мулла Шароф аҳолини тинчлантириш мақсадида маҳаллий амлоқдорлардан солиқларни белгиланган меъёрдан оширмасликни талаб қилиб уларни огоҳлантирган. Бухоро ҳукуматида юқори лавозимдаги амалдорлар бирор жойга шикоятни ўрганиш ёки бошқа муаммоларни ҳал қилиш учун юборилса, унга албатта бек томонидан фарсаҳ пули берилган. Бу ҳам оддий 31 Хакимова К.З., Кравец Л.Н. Социально-экономические отношения и классовая борьба в дорев о люционным Узбекистане. – Т.: Ф ан, 1980. – С.144. 32 Ўша жойда.

халқнинг ҳисобидан олинган. Деҳқонларнинг шикоятини ўрганиш учун Шерободга келган мулла Шароф ҳам бекдан 250 танга фарсах пули (йўл пули), адрас ва ипакдан тайёрланган тўн ва яктаклар ундириб Бухорога қайтган. Маҳаллий ҳукмдорларнинг адолатсизликларидан амир ҳузурига нажот излаб борган халқ вакиллари ҳар доимо ҳам қониқарли жавоб ололмас, аксинча, улар жазога маҳкум қилинарди. Бунинг оқибатида турли солиқ ва тўловлардан толиққан Шеробод аҳолисининг ўз жойларини ташлаб, Афғонистон ва бошқа жойларга кўчиб кетиши ҳоллари тез-тез учраб турган. XIX асрнинг 70-80 – йилларига кели, Денов беклигидан ҳам солиқ миқдорининг кўплиги ва маҳаллий ҳукмдорларнинг ўзбошимчаликларига қарши бир гуруҳ исёнчилар солиқ йиғувчилар устидан арз қилиб амир ҳузурига боришган ва бекликдаги тартибсизликларни йўлга солишни қаттиқ талаб қилишган. Шундан сўнг амир шикоятни ўрганиш учун Деновга Саид Назарбек қоровулбегини юборган. У Денов қозиси билан биргаликда шикоятни ўрганиб чиққан. Тафтиш давомида амалдорлар солиқларни ҳақиқатан ҳам белгиланганидан кўп миқдорда йиққанликлари маълум бўлган. Саид Назарбек вазиятни ҳар томонлама ўрганиб чиқиб, Денов беклигида солиқ тўлашнинг янги тартибини жорий қилган ва шу йўл билан деҳқонларни тинчлантирган. Денов амлокдори Олмосбой ўз вазифасидан четлаштирилган. Эски солиқ тизимига қайтилиши ва амлокларнинг алмаштирилиши деҳқонларнинг ғалабаси эди, аммо амлокдорларнинг алмаштирилиши, солиқлар тартибининг ўзгартирилиши оддий аҳолининг турмушини ўзгартириб, уларнинг яхши яшашаини таъминлай олмас эди. Янги тайинланган амлокдорлар ҳам бироз вақт ўтгач, шариат қонунларини қўпол равишда бўзиб, солиқларни ўз билганича йиға бошладилар. XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб аҳолининг норозилик кайфиятлари шиддатли тус ола бошлади, қўзғолонлар муқаррор бўлиб қолди. Шундай қўзғолонлардан бирига деновлик Эрназар Полвон бошчилик қилади.

Бу қўзғолонга Денов беклигидаги бир неча қишлоқ аҳолиси қўшилган. 33 Қўзғолон кучайиб кетгач, Денов беги Абдураҳмон бунга қарши ўзининг қуролланган гуруҳини жўнатади. Қўзғолончилар ва бек навкарлари ўртасида бўлиб ўтган жангда бек навкарлари мағлубиятга учрайди. Қўзғолончилар Эрназар Полвон бошчилигида Денов қалъасини эгаллашган ва бир ярим ой давомида уни ўз қўлларида ушлаб туришган. Бу воқеадан хабар топган Бухоро амири ўзининг кўп сонли қуролланган навкарларини Деновга юборган. Улар қалъани қамал қилиб, қўзғолончиларни мағлубиятга учратишган. Натижада қўзғолон қатнашчиларидан 48 таси қўлга олиниб, Дарбанд дарасида дорга осилган. 34 Денов беклигида ҳам бир неча маротаба ғалаён кўтарилиб, шулардан иккитаси маҳаллий ҳокимларни ташвишга солган ва уларни халқ билан ҳисоблашишга мажбур қилган. Биринчисида ғалаёнчилар ғалаба қозонган бўлса, иккинчиси деҳқонларнинг мағлубият билан якунланади. Ғалаёнчилар қатл этилади, аммо энди ғалаёнчиларни қатл этиш билан аҳолини қўрқитиб бўлмас, аксинча бундай ғалаёнлар беклик ва амирликнинг бошқа жойларида ҳам авж олиб борарди. Россия империяси ўзининг мустамлакачилик сиёсатини давом эттириб, 1890 йилдан бошлаб Бухоро амирлиги ҳудудида ҳарбий-стратегик ва топографик текширувлар олиб борди. 35 Бундай текширув ишлари Бойсун ва Денов бекликларида ҳам амалга оширилди. 1898 йилда К.А. Кирхгофь ва Полянский бошчилигидаги экспедиция Денов беклигида текширув ишларини олиб борди. Маҳаллий аҳоли бундай текширувларга қарши чиқди. Қаршиликлар 1898 йилнинг 18 майида Чўт-чоғлиқ қишлоғида бошланган. Тош, таёқ, кетмон ва белкурак билан қуролланган бир неча эркак ва аёллар русларни ишлаб турган жойларидан ҳайдаб юборишган. Бу воқиядан хабар топган аҳоли Денов беклигининг бошқа қишлоқларида ҳам шундай 33 Шониёзов К.Ш. Узбеки – Карлуки. – Т.: Наука, 1964. – С. 136. 34 Хакимова К.З., Кравец Л.Н. Социально-экономические отношения и классовая борьба в доревалюционном Узбекистане. – Т.: Фан, 1980. – С. 151. 35 Ражабов З.Ш. Из истории общественно-политической мысли таджикского народа во второй половине XIX и начала ХХ в.в. – Душанбе, 1958. – С. 98.

қилишган. Масалан, 20 май куни Шайтон қишлоғи, 21 май куни эса Толли қишлоғи аҳолиси рус ҳарбий тадқиқотчиларини ишлаб турган жойларидан калтаклаб ҳайдашган. Жумладан, Бухоро ҳукуматининг Жарқўрғондаги сув иншоотлари қурилишни кузатиб юрган вакили Х.Х. Мирбадалев, муҳандис Кельстер ва “Шеробод” жамиятининг 6 та аъзоси мингдан ортиқ маҳаллий аҳоли қуршовида қолиб кетишган. Ғалаёнчилар қўлларидаги таёқ, белкурак ва бошқа қуроллар билан уларга ҳужум қилишган. Ғалаён 4 соатча давом этган. Бундай чиқишлар натижасида халқ сувдан фойдаланишда баъзи чекловларни олиб ташлашга эришган. Норозиликларнинг оммавий тус олиб, ғалаёнга айланиб кетишиб оқибатида Паттакесардан рус ҳарбий отряд чақирилиб, ғалаён бостирилган. Ғалаён қатнашчиларни ўлимга хукм қилинган. Россия хукумати ўз вақтида тўқнашувнинг олдини олмаганлиги учун Денов бегини айбдор деб топган ва Бухоро хукуматидан тафтиш ўтказишни талаб қилган. XIX аср охирларида ҳам маҳаллий аҳоли подшо Россия маъмурларининг ҳийла – найрангларига чидашга мажбур эди. Янги Термизга рус фуқораларинигкўчиб келиши натижасида маҳаллий аҳоли билан улар ўртасида тез-тез келишмовчиликлар юз бириб турди. Шундай келишмовчиликлардан бири 1898 йилнинг 20 августида бўлган. Паттакесар аҳолиси рус аскарларидан уч кишини Султон Ниёзнинг қизига тажовуз қилишида айблаб ҳибисга олган.Аммо руслар шариат қонун-қоидаларини писанд қилмай, куч ишлатиб ўз аскарларини озод қилишган. 36 Ушбу воқия юзасидан рус ва Бухоро хукумати ўртасида олиб борилган музокоралар натижасида рус аскарлари эмас, балки маҳаллий аҳоли айбдор деб топилган. Бу иш юзасидан ноҳак ҳукм чиқарилиб, қишлоқ оқсоқоли Аллаберди беш ойга, тўқнашувда фаол иштирок этган яна беш киши уч ойга Шеробод зиндонига ташланган. Термизда Россия хукуматининг сиёсий таъсири кучли бўлиб, Бухоро ҳукумати европаликларнинг сўзларини ерда қолдира олмасди. 36 Жалолиддин М. Термиз тарихи. - Т.: Шарқ, 2001. – Б. 86.

Шунинг учун ҳам рус фуқоралари ва аскарлари маҳаллий аҳолини менсимасдан, кўнгиллари тусаган ишларни қилишган. Бухоро амирлигида аҳолининг турмуш тарзи оғирлигидан Шеробод беклигида яшовчи баъзи маҳаллий фуқоралар Россия фуқоралигини қабул қилишган. Бунинг сабаби шунда эдики, ҳукумат томонидан руслар учун барча шароитлар яратиб, маҳаллий аҳолига нисбатан уларга катта имтиёзлар берилган эди. Бухоро амирлиги аҳолисининг турмуш тарзи эса оғир бўлиб, улар ҳеч қандай имтиёзга эга эмасдилар. Маҳаллий фуқоралар рус фуқоралигини қабул қилишса, уларга ҳам русларга берилган имтиёзлар жорий этиларди. Масалан, Термиз яқинидаги Таллимарон қишлоғидаги 68 та хўжаликда яшовчи аҳолидан жами 215 киши ўз хоҳши билан рус фуқоралигини қабул қилган. 1902 йилда Денов атрофида катта ғалаён бўлиб ўтган. Ғалаён ҳақидаги шов-шувлар Деновдан Тошкент ва ҳатто Петербурггача етиб борди. Бу воқия Россия империяси ҳукумати маъмурларини ҳам хавотирга солиб қўяди. Подшо Россия ҳукумати Бухоро амирлигидан Деновдаги ғалаён ҳақида Тошкент ва Петербургга маълумот беришни талаб қилган. Мамлакатдаги ғалаёнлар эндиликда нафақат Бухоро амирлигини, балки Россия ҳукуматини ҳам эътиборсиз қолдирмайди. Бу эса деҳқонларга қисман бўлса-да енгиллик берди ҳамда маҳаллий амалдорлар аҳоли билан муроса қилишга мажбур бўлдилар. Айни пайда, Бухоро амири томонидан Шеробод ва Бойсун ҳудудларидан маҳаллий аҳолига тегишли катта ер майдонларининг рус тадбиркорларига ижарага бериб юборилиши маҳаллий аҳоли учун катта қийинчиликлар туғдирган. Уларнинг ерлари мусодара қилинган ва сувдан фойдаланиш ҳуқуқлари чеклаб қўйилган. Бундай бебошликлардан сабр косаси тўлган деҳқонлар 1916 йилнинг 23 мартида Жарқурғондаги “Шеробод” жамияти аъзоларига қарши ғалаён кўтарган. 1916 йили Бойсун беги Абулҳофиз бой Бухоро қўшбегиси номига йўллаган тақдимномасида Подшо Россия ҳукумати Сурхон дарёсига

тўғон қуриши натижасида маҳаллий аҳоли ерларини келишилган нархларда сотиб олишни билдирган эди. Лекин маҳаллий аҳоли бу шартномага рози бўлмайди. Шунга қарамай, чор ҳукумати вакиллари бек ва унинг ёрдамчиларига билдирмасдан ҳужжатни махфий равишда имзолаганлар. Бундан ҳабар топган Какайди амлоклари аҳолиси амир ҳузурига бориб, ўз ерларини қайтариб беришни сўраган. Лекин амирдан бундай ишларни ҳал қилишни сўрашнинг фойдаси йўқ эди. Чунки Бухоро амири бундай ишларни чор ҳукуматининг рухсатисиз ўзи мустақил ҳал қила олмасди. Шунинг учун ҳам аҳолининг шикояти амалий натижа бермаган. Бухоро амирлигида беклар ҳукуматдан ҳеч қандай маош олмаганлар. Улар аҳолидан йиғиб олинадиган ҳамда амир хазинасига жўнатиладиган солиқ ва тўловлар ўртасидаги фарқ ҳисобига кун кечирганлар. Амлокдорлар эса бекдан унча катта бўлмаган хизмат ҳақи олишган. Масалан, Шеробод беклигида амлокдорлар йилига 50 рубл пул ва 400 пуд (оғирлик ўлчови бирлиги, бир пуд-16 кг.) шоли, буғдой ва бошқа қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари олганлар. Маҳаллий ҳисоб-китобларга кўра, маҳсулотлар билан қўшиб ҳисоблаганда бу 220 рубилни ташкил этган. Бундан ташқари, амлокдорлар бекнинг ҳимматига қараб совға ёки қўшимча ҳақ ҳам олганлар. Баъзи вақтларда амир жазо тариқасида у ёки бу бекни закот йиғиш ҳуқуқидан маҳрум этиб, уни бошқа бир бекка инъом этган. Аҳолининг доимий ғалаёнлари натижасида XIX асрнинг 80- йилларига келиб, воҳада яшовчи деҳқонлар солиқ миқдорини Бухоро амиридан ёзма равишда тасдиқлатиб олишга эришдилар ва ягона солиқ тизими жорий этилди. Бу эса вақтинча бўлса ҳам солиқ йиғувчиларнинг ўзбошимчаликларига чек қўйди. Эндиликда Бухоро ҳукумати маҳаллий аҳоли билан ҳисоблашишга мажбур бўлди. Бу деҳқонлар эришган асосий ютуқлардан бири эди.

Хулоса Ўрта Осиё хонликларида давлат бошқаруви ва ер эгалиги муносабатлари, солиқ ва мажбуриятлар тарихини ўрганиш натижасида қуйидаги якуний хулосалар қўлга киритилди: 1. Ўрта Осиё хонликларидаги давлат тузилиши ва ер эгалиги муносабатлари кўпчиллик соҳа ходимларини ўзига жалб этиб келган. Бу соҳа тарихи архив ҳужжатлари, сайёҳлар кундалиги ва бошқа манбалардан фойдаланилган ҳолда ўрганилмоқда. Ўзбекистон тарихида Ўрта Осиё хонликлари даври ўзига хос тарзда ўрганилиб, тарих саҳифалари янги маълумотлар билан бойитилмоқда. 2. Асрлар давомида бир бутун бўлиб килган мамлакат учга бўлинди ва уларнинг ҳар бири маълум ҳудуд ўртасидаги ҳудуд учун тухтовсиз урушлар, низолар мамлакатнинг хонавайрон бўлишига олиб келди. Учала хонликдаги бошқарув тузими кўп жиҳатдан бир-бирига ўхшасада, бироқ уларнинг фарқ қиладиган томонлари ҳам мавжуд эди. Хонликлар ҳудуди бекликларга бўлиниб бошқарилган. Бек ва хонлар ўз ҳудуди ва уруғ-қабила хусусиятларидан келиб чиқиб турли ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга эди. Хонликлардаги тарқоқлик гуруҳбозликни келтириб чиқариб, қабилаларнинг этник аралашувига, бир бутун халқ бўлиб қовушишига тусқинлик қилди. Давлат даражасида ҳам, вилоятлар даражасида ҳам ягона халқ , ягона ватан тушинчасининг қадри англаб олинмади. 3. Ўрта Осиё хонликларининг ҳар бирида ниҳоятда хилма-хил мансаб ва лавозимлар бўлиб, уларнинг вазифаси қатъий қилиб белгиланган ва уларнинг аксариятига давлат хазинасидан маош тўланган. Лавозимлар икки йўналишда мавжуд бўлиб, булар дунёвий ва динний мансаблардир. Ўрта Осиё хонликларида баъзи давлат лавозимлари бир хил ҳарактерга эга бўлган, аммо уларга тўланадиган маош турлича эди. 4.Ўрта Осиё хонликларида сиёсий вазиятнинг нотинчлиги давлат бошқарув ишларига ҳам ўз таъсирини кўрсатиб келди. Маҳаллий ҳокимият раҳбарлари

марказий ҳокимиятга бўйсунишни ҳоҳламадалар. Умуман учала хонликда ҳам бошқарув тизими инқирозга юз тутган эди. Бунинг оқибатида маҳаллий бошқарувда зўравонлик, аҳолига зулм кўсатиш, ўз мансабларини суиистеъмол қилиш каби ҳоллар кучайиб борган. 5. Ўрта Осиё хонликларида маъмурий тузилиши, мазкур ҳудудда яшаган халқнинг менталетидан келиб чиқиб ўзига хос унвон ва лавозимлар мавжуд бўлди. Баъзи лавозимлар ҳар учала хонликда ҳам мавжуд бўлган бўлса, бошқалар фақат биргина хонликда учрайди. Бухоро амирлиги давлат муассасалари маъмурий, молия, қозилик, миршаблик ва ҳарбий идораларининг ўз амалдорлари бўлган. 6. Хонликларининг сиёсий-манавий ҳаётида дин пешволарининг ўрни ва таъсири ниҳоятда кучли бўлиб, энг юқори лавозимда шайхулислом тўрган. Шайхулислом амир ва хондан кейинги даражадаги мавқеига эга эди. Шайхулислом хонликлардаги дунёвий ва диний ишларга фаол қатнашиб, улар мамлакатда шариат қоидаларига қай даражада амал қилинаётганлигини назорат қилиб турган. Улар давлатдаги адлия тизимини бошқарувчи қозикалон бўйсунган. 7. Ўрта Осиё хонликларида ер эгалиги муносабатлари бир хил характерда бўлиб, улар кўп жиҳатдан бир-бирига ўхшаш бўлган. Мулкчиликнинг асосини ташкил этган ер-сув хонликларда олий ҳукмдор ҳисобланмиш амир ва хоннинг измида бўлди. Учала хонликда ҳам ерлар асосан давлат, хусусий ва вақф ерларига бўлинди. Аҳолининг турмуш даражаси паст бўлиб, ерга эгалик қилиш шакли юз йиллар давомида ўзгармай келганлиги, солиқ ва туловларнинг ҳаддан ташқари кўплиги мамлакатда ҳунармандчилик, савдо- сотиқ ва бошқа соҳаларнинг ривожланишига тўсқинлик қилди. 8. Ўрта Осиё хонликларида ҳокимият вакилларининг аҳолига бўлган муносабати кўп асрлар давомида ўзгаришсиз қолиб келди. Давлатлар маъмурий жиҳатдан бекликларга бўлиниб, тарқоқ ҳолда яшаш давом этди. Ишлаб чиқарувчи кучлар ривожига тўсқинлик қилувчи омиллар ҳали ҳам мавжуд бўлиб, унинг асосий оғирлиги оддий халқнинг елкасига тушди. Ўрта

Осиё хонликлари ҳукуматининг юқори лавозимидаги мутасадилар меҳнаткаш халқнинг аҳволи оғир эканлигини кўра-била туриб, мамлакатда бирор марта ҳам иқтисодий ислҳотлар ўтказишга, халқнинг аҳволини яхшилашга уринмади. 9.Мажбуриятлар – давлатдаги энг оғир жисмоний меҳнатлар шаклида намоён бўлди. Ариқ тозалаш, канал қозиш ва бошқа шу каби ишлар мажбуриятлар тарзда амалга оширилган. Марказий ҳокимиятдаги амалдорлар жойларда шароит оғирлигини билсалар-да, маҳаллий бошқарув тизимидаги тартибсизлик ва ўзбошимчаликларни назорат қилишни истамасди. Мамлакатда солиқ турларининг ҳаддан ташқари кўплиги оддий меҳнаткаш омманинг хўжалигини издан чиқариб, уларнинг жиддий норозиликларига сабаб бўлди. Айниқса, XIX асрнинг иккинчи ярми – ХХ асрнинг бошларига келганда халқнинг норозилиги кучайиб, бу ҳатто қонли тўқнашувларга ҳам олиб келди. 10.Хонликларда амал қилинган солиқ турлари ва миқдорининг қандайлигини шариат қонунларда белгиланган тарзда амалга оширсада, лекин ҳар бир хонликнинг солиқ сиёсатда ўзига хос томонлари ва жиҳатлари бор эди. Масалан, биз Бухоро хонлигидаги солиқ сиёсатини ва у ердаги сиёсатни амалга ошириш жараёнини кўришимиз мумкин. Мамлакатнинг ҳимоясиз оддий фуқоралари давлат солиқлари ва амалдорларнинг доимий зулми остида бўлган. Бу аҳолининг эркинроқ яшаши ва турмуш даражаси яхшиланишига имкон бермади. 11.Ўрта Осиё хонликлари даврида маҳаллий аҳолининг қишлоқ хўжалигидаги асосий машғулоти деҳқончилик ва чорвачиликдан иборат бўлди. Деҳқончилик воҳанинг тоғ ва тоғ олди ҳамда текислик қисмларида яхши ривожланиб, деҳқончиликда буғдой, арпа, жўхори, тариқ, нўхат, шоли, пахта; ёғли ўсимликлардан зиғир, кунжут, кунгабоқар; озиқ-овқат экинларидан картошка, пиёз, сабзи, турп, лавлаги; полиз маҳсулотлардан, қовун, тарвуз, бодринг, помидор ва бошқалар етиштирилди.

12.Хонликларда солиқ тизими икки хил тартибда олинган. Бу биринчи солиқни маҳсулот шаклида олиш, яъни бу деҳқончилик ҳудудларида уни амалга ошириш ўрим-йиғим, хирмон кўтариш пайтига тўғри келган. Иккинчи солиқни пул шаклида олган. Пул шаклида олиш кўпроқ шаҳарлик аҳолисига нисбатан қўлланилган.

Т А К Л И Ф Л А Р 1. Бухоро амирлиги даврида Қарши беклигида бошқарув тартиби, ер эгалиги муносабатларини ўрганиш юзасидан магистрлик диссертациясини тайёрлаш. 2.Ўрта Осиё хонликларининг жойлашган геосиёсий ўрни ва унинг ижобий ҳамда салбий жиҳатларини ўрганиш ҳамда ўқув қўлланма шаклда нашр эттириш. 3.Бухоро амирлиги ҳукмронлиги йилларида Қарши тарихини рус сайёҳлари эсдаликлари ва бошқа манбалар ёрдамида ўрганиш.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. .Абдулазим Сомий. Тарихи салотини манғитий: 1993;Б.87. 2. Абдураимов М.А. Бухоро хонлигида аграр муносабатлар тарихидан лавҳалар. Т. Фан, 1968; Б.324. 3 . Амир Саид Олимхон Бухоро хонлигининг ҳасрати тарихи. Т. Фан, 1991;Б.25. 4 . Аъзамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Т. Шарқ, 2000; Б.312. 5 . Баёний Ю.М. Шажарий хоразимшоҳий. Т. Фан,1991.Б 56. 6 .Бобобеков Ҳ.Н. Қўқон тарихи. Т. Фан, 1996; Б.257. 10. Гафуров Б., Прохоров Н.Н. Падения Бу х арского эмирата. – Сталинабад: Госиздат Тадж., 1940. С. 14. 11. Жалолиддин М. Термиз тарихи. - Т.: Шарқ, 2001. Б. 86. 12.Ибрат. Фарғона тарихи.Т. Меҳнат, 1991; 13. Искандаров Б.И. Восточная Бу х ара и Памир ва второй половине XIX в. Ч. II . – Душанбе: АН ТаджССР, 1963. С. 184. 14.Йўлдошев М.Й. Хива хонлигида ер эгалиги ва давлат тузилиши, Т, 1959; Б.278. 15. Кисляков Н.В. Патриархально-феодальные отнашения Бу х арского ханства в конце XIX -нач. ХХв. – М. Л.:Изд-во АН СССР, 1962. С. 80; 16. Маджлисов А. Аграрные отношения в восточной Бу х аре в XIX – нач. ХХ века. – Душанбе-Алм а -Ата: Ирфон, 1967. С. 153. 17. Мирзо Олим Мушриф. Қўқон хонлиги тарихи. Т. Меҳнат,1995; Б. 167. 18. Мухсинова К.З. И стория выступления Бу х арских крестьян против налогового гнета в конце XIX в. // Проблемы востоковедения. – Т., 1959. – С.99. 19.Мусхинова К.З. Документы о крестьянских движениях в Буҳарском ханстве в 80-е г. XIX в . // История Средней Азиию – С. 5-23. 20. Равшанов П. Қашқадарё тарихи, Т. Фан, 1995; Б.543. 21. Ражабов З.Ш. Из истории общественно-политической мысли таджикского народа во второй половине XIX и начала ХХ в.в. – Душанбе, 1958. С. 98.

22. Саъдуллаев А. ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи; давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия 2000; Б.217. 23. Хакимова К.З., Крвец Л.Н. Социально–экономические отн о шения и классовая борьба в доревалюцинном Узбекистане. – Т.: Фан, 1980. С. 99. 24. Хакимова К.З. Крестьянство Бу х арского эмирата в конце XIX -начале ХХ вв. – Т.: Фан, 1991. С. 28. 25. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1 - китоб, Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000;Б.389. 26.Ўзбекистон халқлар тарихи. Т Фан, 1993; Б.279. 27.Ўзбекистон тарихи. 1 қисм. Қ. Усмонов, Содиқов М, ,Обломурадов Н., Т.Фан, 2002; Б.210. 28.Ўзбекистон тарихининг долзарб муаммоларига янги чизгилар. Т. Ўқитувчи,1999; Б.109. 29.Ўзбекистон Республикаси Энциклопедияси. Т. 1997; Б.635. 30.Шониёзов К.Ш. Узбеки – Карлуки. – Т.: Наука, 1964. С. 136.

М У Н Д А Р И Ж А Кириш....................................................................................................3-5 I БОБ. Ўрта Осиё хонликларида давлат тузилиши ва маъмурий бошқарув....................................................................................................5-20 1.1. Ўрта Осиё хонликларининг геосиёсий ўрни ва давлат бошқаруви......................................................................................................5-11 2.2. Давлат бошқарувида лавозим ва мансабларнинг ўрни.......11-20 II БОБ. Ўрта Осиё хонликларида ер эгалиги муносабатлари. Солиқ ва мажбуриятлар..........................................................................................21-47 1.1. Бухоро, Хива, Қўқон хонлигида ер эгалиги муносабатларининг ўзига хос хусусиятлари.....................................................21-32 2.2. Хонликларда солиқ тизимининг аҳволи ва мажбуриятлар...33-48 Хулоса........................................................................................................48-52 Фойдаланилган манба ва адабиётлар рўйхати................................52-53

Похожие

Хива хонлигининг давлат тузуми ва ҳуқуқ манбалари

Сомонийлар давлатининг ички ва ташқи сиёсати

Хива хонлиги Оллоқулихон даврида” 1825-1842 йиллар («Риёз уд-давла» қўлёзма асари асосида)

Ўзбекистон ва Корея муносабатлари (2000- 2018)

Бухоро амирлигининг ташкил топиши ва давлат тузуми