Хива хонлиги Оллоқулихон даврида” 1825-1842 йиллар («Риёз уд-давла» қўлёзма асари асосида) - История - Дипломные работы

Хива хонлиги Оллоқулихон даврида” 1825-1842 йиллар («Риёз уд-давла» қўлёзма асари асосида)

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

200.4248046875 KB

Хива хонлиги оллоқулихон даврида” 1825-1842 йиллар («Риёз уд-давла» қўлёзма асари асосида) М У Н Д А Р И Ж А Кириш - 3 бет I БОБ. Хива хонлиги ХVI-XIX аср биринчи чорагида 1.1. Хива хонлигининг ташкил топиши - 13 бет 1.2. Оллоқулихоннинг давлат тепасига келиши - 16 бет II БОБ. Оллоқулихон даврида хонликнинг ички аҳволи: 2.1. Хонликнинг сиёсий бошқарув тизими - 24 бет 2.2. Деҳқончилик ва суғориш тармоқлари - 56 бет 2.3. Маданий ҳаёт - 67 бет III БОБ. Оллоқулихоннинг ташқи сиёсати: - 90 бет 3.1. Хива ва Россия муносабатлари - 91 бет 3.2. Хиванинг Бухоро амирлиги ва ғўқон хонлиги билан алоқалари - 119 бет 3.3. Хиванинг Ҳирот ва Эрон билан муносабатлари - 133 бет ХУЛОСА - 137 бет Манбалар ва адабиётлар - 140 бет

К И Р И Ш Мавзунинг долзарблиги . Мустабидлик даврида ўзбек халқининг тарихи атайлаб бузиб кўрсатилди. Уни тадқиқ ва таҳлил этиш фақат ҳукмрон тузум манфаатларидан келиб чиққан ҳолда амалга оширилиб, жаҳон маданияти тараққиёти ривожига салмоқли ҳисса қўшган миллат салоҳияти ҳар томонлама камситилди. Собиқ шўролар мафкураси ҳар қандай масалага синфий ва киши билмас тарзда империалистик нуқтаи-назардан ёндошиб, ўзига қарам миллатларнинг, айниқса тарихий шахслар фаолиятини бир томонлама салбий тарзда бўрттириб кўрсатар, уларнинг ижтимоий-сиёсий ҳаёт, фан ва маданият ривожидаги ўрнини кўрмаслика, аниқроғи кўрсатмасликка ҳаракат қиларди. ХХ аср 30-50-йилларида ҳозирги Ўзбекистоннинг чин тарихини яратишга уринган кўплаб зиёлилар "миллатчи" деган тамға билан қатағонга учрадилар. Ўзбекистон Республикаси 1991 йилнинг 31 августида мустақил давлат деб эълон қилинганидан сўнг Президент Ислом Каримов ва республика ҳукумати давлатнинг келажакдаги тараққиёти учун барча жабҳаларда, айниқса, миллий мафкура асоси саналган аждодлар меросини ўрганиш ва миллий қадриятларни тиклашга алоҳида эътибор қаратди. Юртбоши таъкидлаб ўтганидек, биз учун "мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ аждодларимиз томонидан кўп асрлар мобайнида яратилиб келинган Ғоят улкан, бебаҳо маънавий ва маданий меросни тиклаш давлат сиёсати даражасига кўтарилган ниҳоятда муҳим вазифа бўлиб қолди. 1998 йилнинг 26 июль куни бир гуруҳ тарихчи олимлар билан бўлган учрашувда Президент ўзбек халқи ва давлатчилиги тарихининг ёзилишида ҳануз асосан ўарб адабиёти манбаларидан фойдаланилаётганлиги, бунинг натижасида эса тарихнинг холисона ёритилмаётганлиги ҳақида афсус билан гапирди ва улуғ аждодлар битган бебаҳо қўлёзма асарлар ҳали ҳам назардан четда қолаётганлигига алоҳида урғу бериб ўтди.

Ушбу фикр-мулоҳазалардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, бой ўтмишнинг тўла ёритилмаган мўъжаз бир қисми - Хива хонлигида ХIХ аср иккинчи чорагида юз берган сиёсий-ижтимоий, иқтисодий ва маданий воқеаларни илмий холис ўрганиш ва бирламчи ёзма манбалар асосида таҳлил этиш тарихнавислик олдида турган долзарб вазифалар сирасига киради. Мавзунинг зарурлиги ҳам шу билан белгиланади. Мавзунинг ўрганилиш даражаси. Хива хонлигида XIX асрда кечган ижтимоий-сиёсий жараёнларни ўзида акс эттирган манбалар етарли даражада бўлгани ҳолда, афсуски, мазкур давр, хусусан, Оллоқулихон (1825-1842) ҳукмронлик қилган йиллар ҳанузгача махсус ўрганилмай қолмоқда. Ваҳоланки, ўн тўққизинчи юз йилликда хонликда рўй берган кўплаб воқеаларнинг гувоҳи, машҳур тарихчи Муҳаммад Ризо Огаҳий (1809-1874) қаламига мансуб олтита тарихий асар - "Фирдавс ул-иқбол" ("Жаннат иқболи", II қисми), "Риёз уд-давла" ("Бахт-саодат боғлари"), "Зубдат ут-таворих" ("Тарихлар қаймоғи"), "Жомиъ улвоқеоти султоний" ("Султон воқеаларининг йиғиндиси"), "Гулшани давлат" ("Давлат гулшани"), "Шоҳид ул-иқбол" ("Иқбол шоҳиди") Хива хонлигининг 18131873 йиллар тарихини ўз ичига олган муҳим ва ҳалигача ўз қимматини йўқотмай, нафақат мамлакатимизда, балки ўарб ва Шарқда ҳам эътирофга сазовор бирламчи манбалар ҳисобланиб келади. Аммо улар ҳанузгача алоҳида-алоҳида тарихий манба сифатида атрофлича таҳлил этилмаган. Хива хонлиги бўйича кўзга кўринган шарқшунос Ю.Э.Брегель Хоразм тарихи бўйича ёзилган ва фанда "Хива солномалари" номини олган бу нодир қўлёзмалар силсиласига ўз муносабатини билдириб ўтаркан, бу соҳада ҳали мукаммал асар ёзилмаганлиги ва бу ишни амалга ошириш Марказий Осиё тарихчилари олдида турган долзарб илмий муаммолардан бири эканлигини таъкидлаб ўтади. Унингча, Хива хонлигининг тарихи бўйича яратилган кўплаб асарлар Мунис ва Огаҳийнинг қўлёзмаларидан фойдаланилмаганлиги учун ҳам илмий жиҳатидан мукаммал тадқиқотлар қаторига кирмайди 1 . 1 Брегель Ю.Э. Письменные памятники Востока. Историко-филологические исследования, 1969. Ежегодник. -М.: Наука, 1972. 309 с.

Тўғри, Я.ўуломов 2 , М.Йўлдошев 3 , Т.Неъматов 5 , ғ.Муниров 4 , Б.Маннонов 7 каби олимлар Хива хонлиги тарихини, шу жумладан Оллоқулихон даврини ёритишаркан, Огаҳийнинг юқорида санаб ўтилган асарларига мурожаат қилганлар. Лекин, афсуски, замонанинг зайли билан уларнинг имкониятлари чекланган эди. Шўролар даврида бошқа тарихий асарлар каби Огаҳий қўлёзмалари "сарой тарихнавислиги маҳсули" сифатида баҳоланиб, атайлаб назардан четда қолдирилди. Мустақиллик йилларида тарих фанининг бошқа соҳаларида бўлганидек, бирламчи қўлёзма манбаларни ўрганиш, жумладан, Хива солномаларига мутахассислар эътиборини жалб этиш масаласида ҳам маълум тадбирлар амалга оширилди. Хусусан, ғ.Мунировнинг Мунис (1778-1829), Огаҳий, Баёний (18581923) тарихий асарларининг умумий таҳлилига бағишланган монографияси эълон қилинди 8 . Хива хонлиги тарихини ўрганишдаги эндиги вазифа ҳар бир тарихий манбани ҳар томонлама ва махсус тадқиқ этиш билан боғлиқдир. Шу маънода Огаҳийнинг "Риёз уд-давла" асари алоҳида диққатга сазовордир. Зеро, ушбу манба Хива хонлигининг Оллоқулихон бошқарган ўн етти йиллик даврининг энг муҳим воқеалари баёнига бағишлангани ҳолда шу вақтгача илмий муомалага киритилмаган. Диссертациядан мақсад ҳам "Риёз уд-давла" асари асосида ҳамда қўшимча манба ва адабиётларни жалб этган ҳолда тилга олинган йиллар тарихини таҳлил этишдир. Тадқиқотнинг манбавий асослари. Огаҳий "Риёз уд-давла" асарини Оллоқулихон вафотидан тахминан бир ярим йил ўтгандан сўнг, 1844 йилда Муҳаммад Ўқуб меҳтарнинг ҳомийлигида ёзган. Асар шуниси билан қимматлики, у ўн етти йил давомида Хива хонлигида содир бўлган асосий воқеаларни қамраб олади. ғўлёзмадан ўша даврдаги давлат тузуми, ижтимоий-иқтисодий муносабатлар, ташқи сиёсат, қўшни давлатлар билан олиб борилган дипломатик ва савдо алоқалари, маданий қурилишлар, суғориш иншоотлари, ўзбек, қозоқ, туркман, қорақалпоқ халқларининг яшаш тарзи ва ўзаро муносабатлари, ўша даврда халқ орасидан 2 ўуломов Я. Хоразмнинг суІорилиш тарихи. -Т.: ўз ФАН, 1959. 323 б. 3 Йўлдошев М.Й. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. -Т.: ўздавнашр, 1959. 363 б. 5 Неъматов Т. Хива билан Россия ўртасидаги муносабатлар тарихига доир баъзи манбалар. -Т.: ўздавнашр, 1957. - 58 б. 4 Муниров Ј. Мунис, Огаҳий ва Баёнийларнинг тарихий асарлари. -Т.: ўзФА, 1960. -169б. 7 Маннонов Б.С. Тарих сохтакорлари. Т.: ФАН, 1983. -59 б.

чиққан ёрқин сиймолар, табиат ҳодисалари ва географик номлар тўғрисида қимматли маълумотларни билиб олса бўлади. Бу асардан ўз вақтида кўчирилган иккита нусха Ўзбекистон Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти қўлёзмалар жамғармасида (N- 821/II, N-5364/II) ва шунингдек иккита нусха Россия Фанлар академияси Шарқшунослик институтининг Санкт-Петербург бўлимида (N-Е6, Д. (590 ос) сақланмоқда 9 . Мавзуни ўрганишда "Риёз уд-дала"дан ташқари қўшимча материаллар ҳам жалб этилди. Уларни қуйидаги икки гуруҳга бўлиш мақсадга мувофиқ деб топилди: Биринчи гуруҳ манбалари сирасига Мунис ва Огаҳийнинг "Фирдавс улиқбол", Хива шаҳзодаси Саййид Ҳамиджон тўра Комёбнинг (1861-1922) "Тарихи хавонин" ("Хонлар тарихи"), Баёнийнинг "Шажараи Хоразмшоҳий" ("Хоразмшоҳлар шажараси") ва "Хоразм тарихи" асарлари киради. "Фирдавс ул-иқбол" муаллифлари Хоразм тарихининг қадимидан бошлаб то 1825 йилгача содир бўлган бой тарихий воқеаларини юксак маҳорат билан ёзадилар. Бу манбадан Оллоқулихоннинг валиаҳдлик даврида содир бўлган муҳим сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий воқеаларга оид маълумотлар олинди. " Тарихи хавонин" асари муаллифи Комёб Оллоқулихоннинг тахтга ўтирган вақти, унинг даврида хонлик ҳаётида рўй берган сиёсий, ижтимоий, маданий ҳаёт ва ҳорижий мамлакатлар билан бўлган алоқалар тўғрисида маълумот бериб кетади. Мавзуни ёритишда Баёнийнинг "Шажараи Хоразмшоҳий" ва "Хоразм тарихи" асарларида келтирган айрим маълумотлардан фойдаланилди. 8 Муниров Ј Хоразмда тарихнавислик. Т.: 2002. -191 б. 9 Муниров Ј. Мунис, Огаҳий ва Баёнийларнинг тарихий асарлари. -Т.: ўзФА, 1960. -Б.43. Иккинчи гуруҳ - рус манбалари жумласига XIX асрда Хива хонлигига ташриф буюриб ўз таассуротларини ёзиб қолдирган ҳарбийлар, дипломатик миссия вакиллари, сайёҳлар, савдогарларни кўрсатиш мумкин. Булар ўз эсдаликларида Оллоқулихон ва ундан олдинги даврдаги Хива хонлигидаги сиёсий вазият, давлат тизими, ижтимоий- иқтисодий муносабатлар, хусусан, ҳунармандчилик, савдо, шаҳарлар топографияси,

маданий ҳаёт бўйича қимматли маълумотлар қолдирганлар. Н.Муравьев, Г.Данилевский, Абросимов (журналда унинг исми шарифи берилмаган) каби муаллифлар шулар жумласига киради. "Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819-1820 гг." асарининг муаллифи Н.Муравьев Оллоқулихоннинг валиаҳдлик даврида Россиядан Хивага келиб кетади ва ўша даврдаги хонликда ўтказилаётган ислоҳатлар, давлат тизими, халқ хўжалигининг аҳволи тўғрисида қимматли маълумотлар беради 5 . "Описание Хивинского ханства" муаллифи Г.Данилевский 1842 йили Хива хонлигида расмий ташриф билан бўлган. Унинг гуруҳи олдига қўйилган масалалардан бири яқин орада босиб олиниши керак бўлган Хоразм диёрининг ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий таркиби, табиати тўғрисида тўла ва аниқ маълумотлар тўплаш эди. Ушбу гуруҳ таркибида бўлган табиатшунос Ф.И.Базинер ва ака-ука топограф Зеленинлар ҳеч бир нарсани назардан четда қолдирмай ёзиб оладилар. Улар мамлакат ичидаги шаҳар, қалъа, қўрғонларнинг стратегик жойлашиши, қайси аҳоли мавзейида ҳафтанинг қайси куни бозор савдосининг ташкил этилиши ва уларнинг умумий аҳволи, карвон йўлларидаги қудуқлар, мадраса ва мактаблар сони, шунингдек хон ва саройдаги ҳар бир амалдор тўғрисида имкон қадар тўлиқ маълумот бериб ўтадилар 6 . "Рассказь торговца Абросимова о поездке его въ Хиву" номли йўл хотираларининг муаллифи Абросимов деган рус савдогари Оренбург губерниясидан Хивага савдо ишлари билан келиб кетади ва ўз эсдаликларини Санкт-Петербургда Россия ФА "Ежегодник" журналида эълон қилади. У Оллоқулихон, сарой аъёнлари, оддий халқ вакилларининг ҳаёти, турмуш тарзи, урф-одатлари, табиат ҳодисалари тўғрисида бошқа манбаларда учрамайдиган маълумотларни келтиради. У бошқа рус муаллифларидан фарқли ўлароқ тарихий шахсларга, ўзи гувоҳ бўлган воқеа ва ходисаларга холисона баҳо бериб кетади 7 . Фойдаланилган илмий адабиётларни уч гуруҳга бўлиб ўрганиш мақсадга мувофиқ деб топилди. Биринчи гуруҳ - Оллоқулихон ўлимидан то 1917 йилгача ёзилган ва чоп этилган асарлар. 5 Муравьев Н.Н. Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819-1820г. -М.: Б.И., 1822. -132 с. 6 Данилевский Г.И. Описание Хивинского ханства // Записки русского географического общества. -М.: 1851. -Кн. V. -С. 124-325. 7 Абросимов. Расcказь торговца Абросимова о поездке его въ Хиву. СПб. Ежегодник, 1873. 238 с.

С.В.Жуковскийнинг "Сношение России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие" 8 , Н.И.Веселовскийнинг "Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве" 14 , П.И.Небольсиннинг "Очерки торговли России со Средней Азией - Хивой, Бухарой и Кокандом" 9 каби асарлар шулар жумласидандир. Иккинчи гуруҳ - шўролар даврида чоп этилган асарлар бўлиб, улар сирасига, жумладан, Я.ўуломовнинг "Хоразмнинг суғорилиш тарихи" 10 ва "Памятники города Хивы" 11 , Ю.Э.Брегелнинг "Хорезмские туркмены в XIX веке" 12 ва "К изучению земельных отношений в Хивинском ханстве" 13 , ғ.Мунировнинг "Мунис, Огаҳий ва Баёнийларнинг тарихий асарлари" 14 , М.И.Йўлдошевнинг "Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши" 15 , Т.Неъматовнинг "Хива билан Россия ўртасидаги муносабатлар тарихига доир баъзи манбалар" 22 , П.П.Ивановнинг "Архив Хивинских ханов ХIX в." 16 каби асарлари киради. Учинчи гуруҳ Мустақиллик даврида чоп этилган асарлардан иборатдир. ғ.Мунировнинг "Хоразмда тарихнавислик" 17 , "Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида" 25 , "История Узбекистана" (ХVI - первая половина ХIХ века 18 ) 19 , А.Сагдуллаев, Б.Аминов, У.Мавлонов, Н.Норқуловларнинг "Ўзбекистон тарихи: Давлат ва жамият тараққиёти" 20 каби тадқиқотлар шулар жумласидандир. Юқорида зикр этилган уч гуруҳ илмий адабиётларнинг барчасидан диссертация учун танланган даврни тўлалигича ёритиш мақсадида фойдаланилди. Табиийки, турли даврларда турли сабаб ва 8 Жуковский С.В. Сношение России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. -Пг.: Б.И., 1915. 215 с. 14 Веселовский Н.И. Очерк историко-географической сведений о Хивинском ханстве с древнейших времен до настоящего. Спб.: Б.И., 1877. -114 с. 9 Небольсин П.И. Очерки торговли России со Средней Азией - Хивой, Бухарой и Кокандом (со стороны Оренбургской линии)//ЗИРГО. Х. -Спб.: 1855. - С.446. 10 ўуломов Я. Хоразмнинг суІорилиш тарихи. -Т.: ўзФАН, 1959. 323 б. 11 Гулямов Я.Г. Памятники города Хивы. -Т.: Госиздат, 1941. -45 с. 12 Брегель Ю.Э. Хорезмские туркмены в XIX веке. -М.: Наука, 1961. -249 с. 13 Брегель Ю.Э. К изучению земельных отношений в Хивинском ханстве. Ежегодник. -М.: Наука, 1972. -309 с. 14 Муниров Ј. Мунис, Огаҳий ва Баёнийларнинг тарихий асарлари. -Т.: ўзФА, 1960. -Б.43. 15 Йўлдошев М.Й. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. -Т.: ўздавнашр, -1959. -363 б. 22 Неъматов Т. Хива билан Россия ўртасидаги муносабатлар тарихига доир баъзи манбалар. -Т.: ўздавнашр, 1957. - 58 б. 16 Иванов П.П. Архив Хивинских ханов ХIX в. Л.: Публ. Б-ка. 1940. -290 с. 17 . .: 2002. -191 . 18 ўзбекистоннинг янги тарихи. 1 китоб. Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида. -Т.: Шарқ, 2000. - 464 б. 19 "История Узбекистана" (ХVI - первая половина ХIХ века). Т., Узбекистан, 1999, 215с. 20 Сагдуллаев А., Аминов Б., .Мавлонов ў., Норқулов Н.ўзбекистон тарихи: Давлат ва жамият тараққиёти. Т.: Академия, 2000. - 271 б.

мақсадларда, турли савиядаги муаллифлар томонидан ёзилганлиги туфайли ҳам бу асарларда ифода этилган фикрлар, ёндошувлар ранг-барангдир. Айни вақтда, улардаги илмий-амалий асосланган муштарак баҳолар диссертант учун таянч вазифасини ўтади. Тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари. Тадқиқотнинг асосий мақсади Хива хонлигининг Оллоқулихон бошқарган даврини бирламчи ёзма манба - "Риёз уд- давла" асосида таҳлил қилиш ҳамда унинг ўзига хос хусусиятлари ва қирраларини тадқиқ этишдан иборат. Ушбу мақсадни амалга ошириш учун қуйидаги вазифалар белгиланди: - "Риёз уд-давла" асарида хонликнинг ўрганилаётган даврдаги давлат қурилиши ва бошқаруви масалалари, унинг ўзбек давлатчилиги анъаналаридаги ўрни ҳамда ўзига хос томонларини ёритилишининг аҳамиятини кўрсатиш; - хонликнинг суғориш тизими ва ер-деҳқончилик масалаларини таҳлил қилиш; - хонликдаги маданий ва илмий ҳаёт, ҳунармандчилик, амалга оширилган қурилишлар, ўқув юртлари - мадрасаларнинг умумий аҳволи ва фаолияти, давлат арбоблари, фан, адабиёт ва санъат аҳлларининг маданият ривожига қўшган ҳиссалари ҳақидаги маълумотларни аниқлаш ва илмий муомалага киритиш; - хонликнинг минтақа доирасидаги ҳамда хорижий давлатлар билан ўзаро сиёсий-дипломатик, савдо-иқтисодий ҳамда маданий алоқаларини акс эттириш. Тадқиқотнинг назарий асослари ва методи . Танланган мавзуни ўрганишда ва диссертацияни ёзишда тарихийлик, объективлик, тараққиётда умуминсоний ва миллий бирлик каби методологик асосларга суянилди. Тадқиқотнинг назарий манбалари этиб Ўзбекистон Республикасининг Президенти И.А.Каримовнинг асарлари, уч жилдлик "Ўзбекистоннинг янги тарихи" китоби, миллий тарихимизни тиклашда асос бўладиган асарлар ҳамда танланган мавзу тарихига оид илмий тадқиқотлар олинди. Тарихий адабиётларда мавзу учун танланган давр ҳақида келтирилаётган маълумотларнинг қиёсий ўрганилиши ва олимларнинг ҳозирги кундаги тадқиқотларига

суяниш Хива хонлигининг Оллоқулихон ҳукмронлиги давридаги сиёсий, ижтимоий ва маданий ҳаётга оид воқеа-ҳодисаларга объектив баҳо беришда асосий омил бўлди. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилар билан белгиланади: - "Риёз уд-давла" асосида ҳамда қўшимча манбалар ва адабиётларни жалб этган ҳолда Хива хонлигининг Оллоқулихон ҳукмронлиги давридаги ижтимоийсиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёти илк бор атрофлича таҳлил қилиб берилди; - Хива хонлигини Оллоқулихон бошқарган даврдаги бошқарув тизими таҳлил этилиб, давлат институтлари вазифа ва фаолиятига оид маълумотлар илмий муомалага киритилди; - Оллоқулихон даврида хонликда амалга оширилган иқтисодий- ижтимоий тадбирлар, хусусан суғориш иншоотларининг барпо этилиши, шаҳарсозлик масалалари, янги ерларнинг ўзлаштирилиши, маданий ҳаётда юз берган ўзгаришлар ҳақида янги маълумотлар жамланди; - Оллоқулихон ҳукмронлиги йилларида Хива хонлиги юргизган ташқи сиёсат ва бу борадаги тадбирлардаги унинг ўрни тўғрисида янги маълумотлар тўпланди; - Оллоқулихон даврида яшаб фаолият кўрсатиб ўтган давлат арбоблари, фан, адабиёт ва санъат аҳлларининг хонликнинг маданий ҳаёти ривожига қўшган ҳиссалари ҳақида янги маълумотлар илмий муомалага киритилди. Тадқиқотнинг илмий ва амалий аҳамияти. Диссертацияда тўпланган ва ўрганилган материаллар ҳамда улар юзасидан чиқарилган хулосалар ўзбек давлатчилиги тарихининг ХIХ аср биринчи ярми даврини ўрганишда асос сифатида хизмат қилиши мумкин. Диссертацияда келтирилган маълумотлардан Ватан тарихи бўйича яратилаётган дарсликларда, олий ўқув юртларида махсус курслар тайёрлашда фойдаланиш мумкин. Тадқиқотнинг тадбиқи. Мавзу бўйича "Фан ва турмуш", "Мозийдан садо", "Шарқ юлдузи", "Имом Бухорий сабоқлари", "Сирли олам", "Ҳидоят" журналларида саккизта мақола эълон қилинди. Республика радиоси орқали 10 дан ортиқ эшиттиришлар ташкил этилди. Диссертация ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти ихтисослашган кенгаши қошидаги илмий-назарий семинар (11.09.2002) да, шу

институтнинг "Марказий Осиё ҳамда Яқин ва Ўрта Шарқ халқлари алоқалари" бўлимининг кенгайтирилган мажлисида ҳамда шу институтдаги манбашунослик ва умумий тарих семинарларининг қўшма мажлиси (24.01.2003) да, ЎзР ФА Тарих институти "Ўзбек давлатчилиги тарихи" бўлими базасида ташкил этилган илмий-назарий семинар (18.10.2002) да, Тошкент Давлат Шарқшунослик институти Ихтисослашган кенгаши қошидаги илмий-назарий семинар (12.09.2002) да, Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети қошидаги тарихга ихтисослашган Илмий семинар (02.12.2002) да муҳокама қилинган. Тадқиқотнинг тузилиши. Диссертация кириш, учта боб, хулоса ҳамда манбалар ва адабиётлар рўйхатидан иборат. I БОБ Хива хонлиги ХVI-XIX аср биринчи чорагида 1.1. Хива хонлигининг ташкил топиши Беркасултон ўғли Элбарс 1511 йили Хива хонлигига асос солади ва Хоразм воҳасида марказлашган давлат барпо бўлади. Хонлик дастлаб Кўҳна Урганчда ташкил этилиб, тахминан 1557-58 йилларда Дўстхон Бўчғахон ўғли пойтахтни Хивага кўчирди. ХVI-ХVП асрларда хонлик сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳаёти барқарор ривожланиб борган. Лекин XVIII асрга келиб воҳада яна ҳар томонлама таҳликали давр бошланади. 1740 йили Эрон ҳукмдори Нодиршоҳ (1736-1747) Хивани босиб олиб, мамлакатни хонавайрон қилди. Элбарс П (1728 йилда тахтга ўтирган) йигирмата аёнлари билан халқи кўз олдида қатл этилди. Нодиршоҳ томонидан хон деб эълон қилинган Вали

Муҳаммадхон ўғли Тоҳир (у Бухоро ҳукмдорининг жияни эди) аҳоли бошига кўп кулфатлар келтирди, норози бўлган оломон уни тутиб ўлдирди. Унинг ўрнига эса Кичик Жуз хони Абулхайрхон ўғли Нурали (1740-42 йиллар) хон қилиб кўтарилди ва у сиёсий тушунмовчиликлардан чўчиб тахтдан воз кечди 21 . Ўз ўрнида Петр I дан бошлаб Хоразмга нисбатан босқинчилик сиёсатини юргизиб келган Россия давлати, вазиятдан фойдаланиб, Нодиршоҳга таъсирини ўтказиб, рус фуқаролигини қабул қилган Кичик Жуза хони Абулхайрхонни (Нуралихоннинг отаси) Хива хонлигига ўтказмоқчи бўлди. Бу ҳақда С.В.Жуковский ёзади: “...Рус ҳукуматининг вакиллари Абулхайрхон билан бирга Хивага келишлари керак эди. Шунда Муравин тезлик билан Хонқа шаҳрининг остонасида жойлашган Нодирнинг қароргоҳига қуйидаги мазмундаги мактуб билан жўнатилди: “у, Нодиршоҳ Буюк Россия Императорининг илтимосига биноан, Хива хонлигини рус фуқароси бўлмишга бериши мақсадга мувофиқ бўлади”. Россияга нисбатан доимо ҳурмат кўзи билан қараган Нодир элчининг шартини қабул қилди, аммо шу билан бирга Абулхайрхон шахсан у билан учрашиши лозимлигини билдирди. Лекин Абулхайрхон Шоҳнинг ғазабидан қўрқиб қочиб қолди” 22 . 1736 йилда Эрон тахтига ўтирган Нодиршоҳнинг ички ва ташқи сиёсати фақат кучга, зўравонликка таянган эди. У қисқа вақт ичида Афғонистон, Ҳиндистон, Араб ерлари, Бухоро амирлиги, Хива хонлиги, Кавказ ва Кавказорти мамлакатларининг кўп қисмини босиб олди, Усмонли Туркия билан уруш ҳолатида эди 23 . Ўн атрофдаги барча мамлакатлар билан душманона вазиятда бўлган Нодиршоҳ баъзи масалаларда борган сари кучайиб, қўшни мамлакатларни босиб олаётган Чор Россияси билан ҳисоблашмаса бўлмасди. Хоразм масаласидаги юқоридаги “келишув” ана шунинг натижаси ўлароқ вужудга келган эди. Аммо ундан кутилган натижа чиқмади. Хонларнинг тез-тез алмашинуви, сиёсий беқарорлик, қўшни давлат ва кўчманчиларнинг узлуксиз ҳужумлари, унинг устига ўзаро уруш жанжаллар халқ хўжалигини издан чиқариб юборди. Воҳада қаҳатчилик ҳукм суриб, халқ ночорчиликда ҳаёт кечирарди. 21 Жуковский. С.В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. -Пг.: Б.И., 1915.-С.80. 22 Жуковский. С.В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. -Пг.: Б.И., 1915.-С.80. 23 Арунова М.Р. и Ашрафян К.З. Государство Надир-Шаха Афшара. -М.: ИВЛ,1958, С.23.

Мунис Хоразмий ва Огаҳийларнинг шоҳидлик беришларича, аҳолининг яроқли қисми қўшни мамлакатларга кетишга мажбур бўлдилар. ғолганлари бола чақаларини қозоқ ва қорақалпоққа сотиб жон сақладилар, туркман ёвмутларига таландилар. “ғалъалар ва шаҳарлар хароб бўлиб, экин экиладиган ерлар чангалзорга айланган эди. Хиванинг иморатлари хароб бўлиб ўрнига сўксук ва юлғун кўкарди... Душманлар шаҳарнинг атрофида турар эрдилар. ғаҳат ул ғоятда кучайдиким....ит ва эшак гўшти оммаи халойиқға ҳалол бўлди ва баъзи ерда одамни ҳам ебдурлар” 24 . Шундай оғир ва чигал замонда ўзбекнинг қўнғирот уруғи улуғларидан Муҳаммад Амин иноқ (1729-1790) ташаббусни ўз қўлига олишга мажбур бўлиб, сиёсат майдонида яққол кўзга кўрина бошлади. Кенг халқ оммаси уни қўллади, у Иброҳим иноқ бошлиқ мухолифларини маҳв этди (1762-1763) ва шу тариқа амалда Хива хонлигидаги ҳокимият қўнғирот сулоласи қўлига ўтган. Муҳаммад Амин иноқ 1790 йил, яъни вафот этгунича ўндан ортиқ “сохта” хон номидан ҳукмронлик қилди. Тез вақтда халқ турмуши яхшилана бошланди, маданий ва маърифий ишлар бирмунча жонланди. Муҳаммад Амин ўғли Авазбий иноқ (1790-1804) отаси бошлаган ишнинг давомчиси бўлди. Авазбий иноқ ўғли Элтузар эса 1804 йили “сохта” хон Абдулғози V ни ағдариб ўзи тахтни эгаллади ва шундай қилиб хонликнинг қўнғиротлар сулоласига расман асос солди. У оз вақт ичида (1804-1806) давлат бошқариш тизимига янгиликлар киритишга улгурди. Солиқ тўловларини такомиллаштирди, хусусан солиқларни мол билан эмас пул тўлаш йўли билан амалга оширилишини жорий этди. Мунисга Хоразм тарихини битиш, замона адибларига бошқа тиллардан бадиий ва тарихий асарларни таржима этиш вазифаларини топширди. Элтузар мамлакатнинг энг олис чекка ҳудудларини ўз кўзи билан кўриб, чегараларни мустаҳкамлаш чора тадбирларини кўрди. У ўта шижоатли бўлиб, ватан учун бўлган жангу жадалларда навкарларга шахсий ўрнак бўларди. Бухоро билан бўлган жангда душманнинг қўли баланд келиб чекинишда Амударёдан ўтар чоғи кема дарғаси хавфсизлик нуқтаи назаридан кўп одам олмаслигини айтади. Лекин хон ҳар бир одам у учун азизлигини билдириб, иложи борича кўпчиликни олишлигини буюради, натижада кема ғарқ бўлиб, у 37 ёшида ҳалок бўлади 25 . 24 Мунис ва Огаҳий. Фирдавсул иқбол. Шарқшунослик институти қўлёзмалар фонди. Инв 5364/I. 47 б-варақ. 25 Мунис ва Огаҳий. Фирдавсул иқбол. 64 б-варақ.

Элтузарнинг иниси Муҳаммад Раҳим I (1806-1825) даврида Хоразм хонлиги бошқарув жиҳатдан анча мустаҳкамланди. Олий девони таъсис этилиб, янги солиқ ислоҳоти ўтказилди, божхона ва зарбхона ташкил этилди, натижада давлат даромади кўпайди. Майда бекликлар, Орол атрофидаги қабилалар Хоразм хонлиги таркибига қўшиб олинди. Бу даврда хонлик мустаҳкамланди, мамлакатнинг ички аҳволи анча яхшиланди. Хива, Янги Урганч, Ҳазорасп, Хўжайли, Тошҳовуз, Гурлан, Хонқа ва бошқа шаҳарларда қурилишлар бўлди, турли хунармандчиликлар ривожланди. Улар савдо марказларига айланди. ғўшни мамлакатлар билан дипломатик ва савдо алоқалари мунтазам равишда амалга оширилиб турилди. 1820 йилда Хивага келиб хонликни ҳар томонлама пухта ўрганган рус тадқиқотчиси Н.Н.Муравьев “У (Муҳаммад Раҳимхон) бутунлай янги давлат барпо қилди дейиш мумкин. Эндиликда бу давлат Осиёдаги энг кучли хонликлар жумласига киради” 26 , - деб ёзган эди. Хонликда маданий-маърифий ишлар жонланди. Хоразм тарихи ёзилди. Мунис каби ижодкорлар адабиётнинг турли соҳасида баракали ижод қилишди. Огаҳий “Риёз уд-давла” асарида ёзишича Муҳаммад Раҳим I йигирма йил ҳукм суриб 50 ёшида “...тарихи ҳижрий 1240да, товуқ йилининг авойили рамазони ол муборак ойининг ўн тўққизинчи оқшомида (1825 йилнинг 7 майи) иродайи азалий .... қазо ҳукмига ризо бўлди” 27 ва унинг ўрнига тўнғич ўғли Оллоқули хон кўтарилди. 1.2. Оллоқулихоннинг давлат тепасига келиши Хива архив ҳужжатларида, шунингдек Огаҳийнинг “Риёз уд-давла” асарида исми шарифи “Абул Музаффар ва ал-Мансур Абул ўозий Оллоқули Муҳаммад Баҳодурхон” 35 деб юритилган хoн Оллоқулихон номи билан танилган. У ўзбекнинг қўнғирот уруғидан бўлиб, шажараси Муҳаммад Раҳим I, Авазбий иноқ, Муҳаммад Амин иноқ, Эшмуҳаммад (1740 йили Нодиршоҳ қатл этган)дан иборатдир. "Риёз уд-давла"да Оллоқулихоннинг тахтга ўтиришига бағишланган саҳифалёар давлатчилик тарихида бундай воқеъликнинг асрлар мобайнида таркиб топган 26 Муравьев Н.Н. Путешествие в Туркмению и Хиву. II ч.-М.: Б.И., 1822. -С.44. 27 Огаҳий. Риёз уд-давла. ў Р ФА Шарқшунослик ин-ти қўлёзмалар фонди. Инв N 5364/II 259 б- варақ. 35 ўша асар. 252 а-варақ.

анъаналарга риоя қилинган ҳолда амалга оширилиб келганлиги тўғрисида қимматли, бошқа манбаларда учрамайдиган маълумотлар берилади. "Муҳаммад Раҳимхон I тақдир тақозосига тан бериб ул кеча қазоси етгач, - дейилади қўлёзмада, - Хоразм мамлакатининг жами донишманд улуғ ва катталари, машҳур ва меҳрибон шаҳзодалари, қудратли ва олийжаноб давлат арбоблари жам бўлишиб кенгашдиларким, бу тартибга келтириб қўйилган салтанатни, яъни динудавлат низоми, мулк ва миллат мақоми кимга муносибдир. Кенгаш аҳли

маслаҳатлашиб олгандан сўнг, барча улуғлар иттифоқ билан ҳазрат соҳибқироннинг (Оллоқулининг) азиз бошини хонлик тожини кийишга лойиқ деб топдилар ва унинг қобилиятини ҳукмронлик қилишга мувофиқ кўриб, ул ҳазратнинг хизматига астойдил бел боғлаганликларини изҳор этдилар" 28 . Аммо қадимдан ўрнатилган таомилга мувофиқ валиаҳд, гарчанд кенгаш унинг тож ворислигини бир оғиздан тасдиқлаган бўлса ҳам хонлик тахтига чиқишга шошилмаслиги, бу масалада маълум одоб қонун-қоидасига риоя қилиши лозим бўлган. Шунга кўра, Огаҳийнинг таъкидлашича, Оллоқулихон бу таклифга дастлаб рад жавобини беради. "Шаҳзода, - деб ёзади Огаҳий, - ўткинчи дунё салтанатига рағбати йўқлигидан, одоб доирасидан чиқмаган ҳолда рад жавобини берди. Шунда улуғлар илтимос ва илтижо қилдиларки, агарчи фоний дунёда инсон савоб ишлар қилмаса, боқий дунё саодатига эришмайди. Подшоҳ адолат билан ҳукмронлик қилса, икки жаҳон мамлакати унинг тахти фармонига киргусидир. Ҳадисда айтилганидек, “Бир соатлик адолат бир йиллик ибодатдан афзал. Энди Тангри таолонинг ризоси ва мажлис аҳлининг тақозосини риоя қилиб, нафақат бир мамлакат халқи, балки башарият аҳли кўнглини шод этиб хонлик тахтига ўтирсангиз, чунки халқнинг осойишталиги ва давлатнинг равнақ топиши сизга боғлиқ, дедилар. Кўпчиликнинг юзидан ўта олмай ул олий зот, яъни Оллоқулихон ёши ўттизга етганда ҳижрийнинг 1240-товуқ йилининг бошида, Рамазон ойининг 19 да соат кечки бешдан ўтиб олтига яқинлашганда (милодий 1825 йилнинг 7 май, шанба куни) тахтга ўтирди" 37 . Бундан маълум бўладики, Хива хонлигида қадимий давлатчилик анъанасига кўра тахт ворислари олдиндан тайин бўлсада, унинг тахтга чиқиши масаласи давлат арбоблари ва юрт улуғлари кенгашида яна бир карра муҳокамадан ўтган ва унда шаҳзоданинг давлат, миллат ва дин манфаатларини муҳофаза эта билиш лаёқати хусусида фикрлар баён этилган. Эҳтимол бундай кенгаш бу вақтга келиб ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлмай қолган бўлиши ҳам мумкин. Лекин шунга қарамасдан унинг мамлакат сиёсий 28 Огаҳий. Риёз уд-давла. ўР ФА Шарқшунослик ин-ти қўлёзмалар фонди. Инв. N5364/II 257а-варақ.

37 ҳаётида - янги хон тайинланишида маълум тарзда катта маънавий аҳамиятга эга бўлганлигига шубҳа қолмайди. Бу ерда ўзбек давлатчилиги удумларидан яна бири - ҳукмдор вафоти халққа эълон қилинмасдан олдин унинг валиаҳди расман хон кўтарилиб, унга давлатни бошқаришдаги барча ваколатлар топширилгач, ҳар иккала ҳодиса бир вақтнинг ўзида эълон қилиниши масаласига ҳам қатъий риоя қилинганлиги кўзга ташланади ва бу ҳол бирламчи манбалар маълумотлари билан тасдиқланади. Баёний "Хоразм тарихи"да бу ҳақда шундай ёзади: "1240 (1825) йили рамазон ойининг 19-си шанба куни Муҳаммад Раҳимхон вафот қилди. Хоннинг ўлимини халққа билдиришдан олдин, унинг ўғли Оллоқули хон қилиб кўтарилди" 29 . Демак, халққа хоннинг ўлимини билдиришдан олдин янги хон кўтарилиб қўйилган. Шу тарзда мамлакатда юз бериши мумкин бўлган фитналар ва турли тарздаги ҳар хил норозиликлар ҳамда сиёсий тортишувларнинг олди олинган. Асардан маълум бўладики, Хива хонлигида тахт ворислари олдиндан тайин бўлсада, унинг тахтга чиқиши давлат арбоблари кенг жамоатчилик фикрини инобатга олиб, давлат, миллат ва дин тақдирини ўйлаган ҳолда, кимни шу ўринга лойиқ кўрилса ўшани тахтга ўтказишга ҳаракат қилишган. Оллоқулихонинг тахтга ўтириш тантаналарини “Риёз уд-давла”да қуйидагича таърифланади: “Жаҳонни ёритувчи қуёш фалакдан мустаҳкам жой олганидек, Оллоқулихон юқори мартабага эришиб, бошига тож кийиб бутун оламни ёритиб юборди. Унинг хонлик даври бошланишини улкан ноғоралар чалиб билдирдилар. Замонасининг санъаткорлари куйга солиб қўшиқ қилдилар. Бутун мамлакат аҳли, энг олий давлат арбобларидан тортиб, энг чеккадаги оддий фуқароларгача воқиф бўлдилар. Ул ҳазрат (Оллоқулихон) салтанат узугини бармоғига тақди ва мамлакат бошқарувини ўз ихтиёрига олди. Замонасининг фузалолари ва даврон сурган 29 Баёний. Хоразм тарихи. Б.251-252.

шоирлари, жумладан Мунис Хоразмий ҳам мазкур воқеага бағишлаб ажойиб қасидалар ва етук назмий тарихлар битдилар” 30 . Демак, шаҳзода Оллоқулихоннинг тахтга ўтириши халқ томонидан ижобий қабул қилинган ва бунга сабаб у отаси ҳаётлик давридаёқ давлат ва жамоат ишларида фаол иштирок этиб кенг халқ орасида катта обрў ортира олган. “Риёз уд-давла” Оллоқулихоннинг туғилиш тарихини шундай бошлайди: “Фаросат аҳлига маълум бўлсинким, ул ҳазратнинг туғилиши Чингизия хонадонидин Абул ўозийхон ибн Ўдгорхон айёми салтанатида (Абулғозийхон V) ва буваси Авазбий иноқ даврида санаи 1209да (1794-1795 йил), барс йили вуқуъ топди...” 31 . Тарихдан маълумки, “Турон заминда, хусусан Хоразм мамлакатида Чингиз авлодлари салтанат ишларини юргизар эдилар. Ул ҳазратнинг туғилиш даврида амакиси Элтузар Муҳаммад Баҳодирхон ва отаси Муҳаммад Раҳим Баҳодирхоннинг давлат ва бойликларининг офтоби порлоқ бўлиб, кун-кундин ва йил-йилдин бахтлари кулиб, қўллари баланд бўлди. Чингизия султонларининг чироғи шавкати шамъи давлати ул офтоб тоблашидин бенур ва бефараҳ бўлиб Хоразм мамлакати ҳукмронлигини ул жамоанинг қўлидан куч билан тортиб олдилар. Куни-кундин мамлакат тарақий топиб, уларнинг соясида эл хотиржамлик топди” 32 . Шундай қилиб: “Ул ҳазрат яратганнинг чексиз марҳамати ва ҳидояти билан йигитлик чоғига етиб олам офтобидек чароғон бўлди” 33 . “Илму фазл чўққисига сайъ ва шитоб кўргузуб, оз фурсатда умум ақли ва нақшиға маҳорати тамом ҳосил қилди. Хусусан таворихвонлиғ ва шеършунослиғ ва латифагўйлик уқувининг ҳайлида диққат тирноғин андоғ ишлатур эрдиким, фузалойи замонға ҳайрат бармоғин тишлатур эрди” 43 , дейилишидан Оллоқулихон илму фазл чўққисига эришиб, оз фурсатда илм соҳасида камолатга етишди, айниқса тарихшунослик, шоирлик ва латифагўйликни ўзлаштиришда унга тенг келадигани бўлмай, ўз замонасининг олиму фузалоларини ҳайратда қолдирган. 30 Огаҳий. Риёз уд-давла. 260 б-варақ. 31 ўша асар. 256 а-варақ. 32 Огаҳий. Риёз уд-давла. 256 а-варақ. 33 ўша жойда.

“Таворихвонлиғ” хусусида, Бухоро, ғўқон ва Хива хонликлари муаррихлари орасида хиваликлар илғор эдилар. Хоразм тарихнавислигида эски 43 ўзбек тилида ёзилган ва бизгача етиб келган дастлабки асар 1550 йилда ёзилган “Тарихи Дўст Султон” ёки “Чингизнома” деб аталган ушбу битик Ўтамиш Ҳожи қаламига мансубдир 34 . Хоразм хони, тарихчи Абулғозихон ибн Араб Муҳаммадхон (1643-1663 йиллар хон бўлган) дунё тарихчилигида из қолдирган “Шажараи турк” ва “Шажараи тарокима” номли асарларини ёзиб (ХVII асрнинг ўзидаёқ бир неча ғарбий оврўпа тилларига таржима қилинган) Хоразм тарихчилик мактаби довруғини тарихчилик илмида машҳур қилган эди. Айрим маълумотларга қараганда, Шерғозихон (1714-1727) даврида Мавлоно Саййид Муҳаммад Охунд деган мударрис Хива ўтмишига оид “Гулшани иқбол” деган ажойиб тарихий асар яратган. Аммо у бизгача етиб келмаган 45 . Тақдирнинг тақозоси билан ушбу мактабни бошқариш Амир Авазбий ўғли Шермуҳаммад - Мунисдек (1778-1829) буюк адиб, тарихчи ва таржимон зиммасига тушди ва Оллоқулихон албатта унинг энг қобилиятли ва зукко шогирдларидан бири бўлиб қолди. Ўз ўрнида Оллоқулихон ўзидан олдин ўтган хонлар каби (Элтузар ва Муҳаммад Раҳим) Мунисга Абулғозийдан сўнгги даврдан бошлаб Хива тарихини битишни топширади ва “Фирдавс ул-иқбол” асари ёзилиб қолади (мазкур китобни Муниснинг ўлими туфайли Огаҳий поёнига етказиб қўйган). Бундан ташқари тарихга оид қатор китобларни форс ва араб тилларидан таржима қилдирган. Шулар жумласидан, Мунис Ҳумомиддин Мирхонд бин Ховандшоҳнинг форс тилида ёзилган умумий тарихга оид машҳур “Равзат ус-сафо” асарини 1818-1819 йиллар ўзбек тилига ўгирган. Бу йиллар шаҳзода Оллоқулининг талабалик 34 Маннонов Б. Хоразм тарихнавислигида Хива хонлиги ташқи сиёсати// Шарқшунослик. -1997.- N8.-144. 45 Маннонов Б. Хоразм тарихнавислигида Хива хонлиги ташқи сиёсати// Шарқшунослик. -1997.-N8.-144.

йилларига тўғри келиб, ушбу хайрли ишда унинг ҳиссаси (хамкорлиги) ҳам моддий, ҳам маънавий томонидан катта бўлган. Шеършунослиғ хусусида, Огаҳийдек забардаст адибнинг Оллақулихонни “шеършунос” деб аташи унинг учун улкан баҳодир. ХIХ асрнинг бошида шеършунос бўлиш учун албатта араб (аруз қоидалари), форс ва туркий тилларни мукаммал билиш лозим бўлган. Демак, Оллоқулихон нозик таъб, бир неча тилларни ўзлаштирган ижодкор бўлган. У назм ва насрда қалам тебратган бўлиб, буни келажакда тадқиқотчи олимлар тасдиқласалар ажаб эмас. Асар Оллоқулихоннинг ёшлик тафсилотларини ёритишда давом этар экан, ҳаётининг янги қирраларини очиб беради: “Али ал-давоми давлат бўстони ва cахийлик айвонида табиатан саховат эгаси бўлганлигидан зиёфатлар ташкил этиб, улуғ мартабали уламо-ю, фузалолар ва шоирлар билан ҳамсуҳбат бўлиб, гоҳо ҳал этилиши лозим бўлган илмий масалалар, гоҳо тарих фанининг ечилмай қолган саҳифалари устида гап борганда барча фузалодан аввал ақл-идрок била ҳал қилур эрди” 35 - дейди, ва мажлис аҳлига айни ғамхўрликлар кўрсатиб, ...ул жамоанинг оғирларини енгил этиб, ....кўнгилларига шодликлар етказар эрди. Асарда шаҳзода Оллоқули йигитлик мутақазоси билан сипоҳийлик хизматида бўлганлиги, бу даврда давлат мулозимларига илтифотлар кўрсатиб ҳадялар бериб, мамлакат ҳудуди чегараларини шахсан назорат қилиб, шу баҳона кўнгил чигалини ёзиш мақсадида шикорлар ташкил этиб, бу йўл билан саҳройи кўчманчиларнинг арзу додларини эшитиб, золимларнинг жазосини бериб фуқаро бошларига “адолат соясин” 36 солганлигини таърифлайди. Шунингдек, асардан шаҳзода Оллоқули давлат ишларини юргизишда отасининг энг яқин ёрдамчиси бўлганлиги маълум бўлади: “Гоҳо отаси Муҳаммад Раҳимхоннинг кўрсатмасига биноан ён атрофдаги ёмонликни касб этган давлат ва миллат душманларини тартибга келтириб қўйиш учун қўшинни бошқариб борар, ҳукумат бошқарувини ўзлаштиришда катта муваффақиятларга эришар эди” 37 . 35 Огаҳий. Риёз уд-давла. 257 б-варақ. 36 ўша асар. 258 а-варақ. 37 ўша жойда.

Шаҳзоданинг адолатпарвар бўлганлигини Огаҳий қуйидагича тавсифлайди: “Чун девонда халқнинг арзу-ҳолини тинглаб ўтирганида, бутун ақлу-ҳушини жамлаб, гўё охират кунидек адолат ўрнатишга ҳаракат қилар эди. Ташқи кўринишдан чиройли сиёсат олиб бориб, мазмунан адолат кўзи билан подшолик интизомига риоя қилиб, фуқаролар бошига адолат соясин солиб, халқнинг осойишталигин мустаҳкамлаб, мамлакат тинчлигини сақлар эди” 49 . Демак, шаҳзода Оллоқулихон ўта зукко, замонасининг барча фанларидан бохабар, хушсурат, жисмонан бақувват, серҳаракат, Ватан сарҳадларини бир неча 49 марта айланиб чиққан, қуш овини севувчи, олиму-фузалоларнинг суҳбатига ўч, ижодкор, саҳоватпеша, давлат ишларида фаол ва адолатли шахс бўлиб етишган. Албатта, “Риёз уд-давла”да Оллоқулихоннинг ёшлик йиллари, унга хос бўлган яхши хислатлар маълум даражада бўрттириб таърифланган бўлиши мумкин. Бу ҳол нафақат шарқ, балки бутун жаҳонда мавжуд бўлган ва ҳукмдорларга бағишланган тарихий асарларнинг кўпчилигига хос бўлган услубдир. Аммо бу ерда шуни ҳам таъкидлаш лозимки, Оллоқулихонннинг ёшлик даврига оид ушбу тарихий маълумотлар бизга бўлажак давлат арбобларнинг ўтмишда қандай хусусиятларга эга бўлишлари талаб этилганлиги ва шаҳзодавалиаҳдларни ўзбек давлатчилигига хос анъаналар руҳида тарбиялашга қаттиқ риоя қилинганлиги ҳақидаги фикрлашни янги қирралар билан тўлдиради, бу борадаги кўпгина масалаларга ойдинлик киритади. Шу билан бирга муаррих томонидан бўлажак ҳукмдорнинг ёшлигидаги феъл-атвори ва фаолиятига берилган барча ижобий баҳоларнинг унинг мамлакат ҳукмдорлиги йилларидаги фаолиятида тўла равишда намоён бўлганлигини кўрамиз.

II БОБ Оллоқулихон даврида хонликнинг ички аҳволи 2.1. Хонликнинг сиёсий бошқарув тизими Оллоқулихон даврида Хива хонлигининг ҳудуди шимолдан Тенгиз каноригача (Каспий денгизининг шарқий-жанубий қирғоғи), Уст-Юрт пасттекисликлари-ю, Сирдарёнинг қуйи қисми, жанубдан Ҳафти реги Хоразм, яъни чексиз ғорақум чўлларидан ўтиб Хуросонгача бўлган ерларни ўз ичига қамраб олган эди. Хонлик ўша даврдаги Эрон, Россия (ғозоғистон ерларининг анча қисми Россия тасарруфида эди), ғўқон хонлиги, Бухоро амирлиги, Афғонистон билан чегарадош бўлган. Оренбург чегара комиссиясининг раиси Г.Ф.Генснинг қайд дафтаридаги 1833 йил 1 декабрига оид варағида шундай ёзув қайд этилган: “ғозоқларнинг чиклин уруғи вакиллари ҳикоя қилишларича, хиваликлар Сирдарё бўйларида қалъа бунёд этишдан ташқари, шарққа томон ҳарбий қўриқчиларни қўйиб чиққанлар ва улар қўқонликларнинг ҳудди шундай тартибда Оқмасжид қаъласидан ғарбга қараб қўйиб чиқилган ҳарбий чегарачилари билан туташадилар ва бу икки ҳукумат карвонларни бож олмасдан ўтказмасликка келишиб олганлар” 38 . Хива хонлиги бир неча вилоятга бўлинган. Хонлик архивини ўрганган академик М.Йўлдошев ёзадики, “ХIХ асрда Хива хонлиги территориясида Ҳазорасп, Тошҳовуз, Шоббоз, Хонқа, Гурлан, Манғит, ғипчоқ, ғилич Ниёз бой, Хива, Анбар, Маноқда маъмурий вилоятлар бўлган. Ундан ташқари, гарчи архив дафтарларида кўрсатилмаса ҳам бизга маълум бўлишича Янги Урганч, Илонли, ўазовот, Хўжайли, Хитойда ҳам вилоятлар бор эди. Хивада, юқорида айтилганича, 15 та вилоят бор эди” 39 . Лекин олим негадир Мунис, Огаҳий ва Баёнийларнинг тарихий асарларида қайд этилган Марв, Сарахс, Оҳал, Дашти қипчоқ каби вилоятлар ҳусусида ҳеч нарса 38 Записки императорскаго Русскаго географическаго общества. кн. Х. -СПБ. 1855.- С.108. 39 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. -Т., 1959. Б.193-194.

демайди. Балки бу вилоятлар турли тарихий даврларда айрим сабабларга кўра Эрон ёки Бухоро тассаруфида бўлгандир, аммо “Риёз уд-давла” асарида ёзилишича, бу юртлар Оллоқулихон даврида Хива хонлиги таркибида бўлганлиги аниқ. Бу фикримизнинг тасдиғини мазкур асарнинг қуйидаги сатрларидан топамиз: “Соатқули сардорким, ...Муҳаммад Раҳим жаннат маконнинг марҳамати подшоҳонасидин Марв ҳукумати мансабига етмиш эрди... Ўғлитўпа мавзесида Сарахс улусининг хонлариким, бири Одина ғурт ва бири Ҳолназар отлиғ эрди...” 40 ; ”Шаҳзода Раҳмонқулихон Марв сарҳадидан то Оҳалгача, қайси ерда арбоби мол бўлса хизматчилар юбориб, оз чоғда ул элнинг закотини йиғдириб олди” 41 ; “Марв вилоятининг ҳокими Ниёз Муҳаммад бой Оқаниёз сардорни Ҳирот ҳокими Шоҳ Камрон қошига юборди” 42 ; “Ниёз Муҳаммад бойким, ҳазрат султоний фирдавс маконнинг илтифоти фаровани била Марв вилоятининг волийи ҳукмрони эрди“ 43 ; “Дашти ғипчоқ мамлакатининг хони, чингизия хонадонининг подишоҳи Султон Темурхон ўз хирож гадоларидин эрди.... 56 ; “Ул манзилда Дашти ғипчоқ мамлакатининг хони ва барча қозоқ улусининг ҳукмрони, азаматнишон Шерғозийхонким, даргоҳи олампаноҳ мулозимларининг ионати воситаси била ул ҳазратнинг хотири хотириға мақбул ва инояти подишохонаға машмул бўлғон улуснинг ҳокими фармон равоси эрди” 44 . 1842 йилда Хивага ташриф буюрган Г.И.Данилевский эса бундай деб ёзади: “...мамлакатнинг жанубида туркманларнинг така, сориқ, ерсари, панжи, арбачи ва хожас деган уруғлари асосан Марв, Йўлатан ва Панжи атрофларида яшашади. 40 Огаҳий. Риёз уд-давла. 261 а-варақ. 41 ўша асар. 265 а-варақ. 42 ўша асар. 335 в-варақ. 43 ўша асар. 341 б-варақ. 56 ўша асар. 259 а- варақ. 44 ўша асар. 267 б-варақ.

Уларга раҳбар этиб Хива хони томонидан тайинланган ва маркази Марв бўлган Ниёз Муҳаммад бой (меҳтарнинг қариндоши) ва унинг ёрдамчиси Йўлатанда яшовчи, хивалик юзбоши Муҳаммад Амин томонидан амалга оширилади. Жанубиғарбда, Сарахс атрофдагилар, икки оқсоқол Ҳожа Шукурхон ва Ўрозхон бошчилигидагилар ҳам Марв ҳокими Ниёз Муҳаммад бой томонидан бошқарилади” 45 . Огаҳийнинг шоҳидлик беришича, Оллоқулихон ўз фаолиятининг дастлабки онлариданоқ давлат ва салтанат ишларини юргизишда адолатга суянган ҳолда иш юргиза бошлаган. Жумладан, “Риёз уд-давла” асарининг “Баъзи воқеаи зикриким, ҳазрати аъло ҳоқоннинг хилофат тожиға жилус қилғоч, кечаси ул ҳазратдин вуқуъ топибдурур” 46 деб номланган бўлимида ўзбек давлатчилигини ўрганишда муҳим бўлган қуйидаги фактларни кўрамиз. Оллоқулихон салтанат юргизиш интизомига риоя қилган ҳолда ва мамлакат ишлари низомининг маслаҳати учун давлат арбобларининг саралари ва замонасининг улуғ қонуншуносларини тўплаб машварат қилди ва бунда девон бошқаруви таркибини кўриб чиқиб, қуйидаги тадбирларни амалга оширди: Муҳаммад Раҳимхондан олдинроқ вафот этган амакиси амири кабир ғутлуғ Мурод иноқ ўрнига ҳаммаслакдоши Муҳаммад Назарга иноқлик мансаби берилди 47 . Хонлик таркибидаги энг катта вилоятлардан бири бўлган Ҳазараспга Раҳмонқули иноқ ҳоким этиб тайинланди. Катта дастурхон устида вилоят истиқболига тегишли кечиктириб бўлмайдиган қатор масалалар кўриб чиқилди. Жумладан, вилоят аҳолисидан тушган солиқлар жойида қолдирилиб, хўжалик ишларини тиклаш ва маданий-маърифий тадбирларни амалга ошириш мақсадида хонликдан қўшимча маблағ ажратилди. Марказий девонда фаолият кўрсатиб келаётган баъзи тажрибали ходимлғъарни вилоятга доимий ишлаш учун сафарбар этилди ва барчаларини шу кечасиёқ йўлга кузатиб қўйилди 48 . 45 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. -Т., 1959. Б.94. 46 Огаҳий. Риёз уд-давла. 257 а-варақ. 47 ўша жойда. 48 . 257-а варақ

“Вазири аъзам Муҳаммад Юсуф меҳтар ва Муҳаммад Ризо қушбеги бошлиғ барча амалдор ва хизматчилар Муҳаммад Раҳим Баҳодирхон салтанатида

мансабдор ва ҳукумат шиор эрдилар, уларнинг ҳар бири ўз амали ва мансабида қолдирилди” 49 . Тоғай миробга ўхшаш замонасининг вазифадор фарзандларининг обрўсини хизматларига яраша ошириб қўйилди 50 . Шу тарзда янги хон тахтга ўтирган куниёқ давлатни бошқаришда асосий мавқеъларни эгаллаб турган шахсларни назардан ўтказади, лозим топганларини ўз лавозимида қолдириб, айрим ўринларга ишончли одамларини тайинлайди. Бу, албатта, ғоят муҳим тадбир эди. У дастлаб мамлакатда юз бериши мумкин бўлган одатдаги норозилик кайфиятини бартараф этиш, йирик лавозим эгаларининг хон алмашинуви давридан фойдаланиб, давлатни заифлаштириш мақсадида ўз ғараз мақсадларини амалга оширишлари йўлига ғов ташлашга қаратилганди. Ва шундан сўнг “шафқат қилиш Оллоҳдандир” деган нақлга амал қилган ҳолда кенг халқ оммаси, фуқаро бошига шафқат ва адолат соясин солиб подшоҳлик қоидаларига амал қилган ҳолда ўз ҳукмронлигини бошлади 51 . Орадан ўн кун ўтгандан сўнг, пайшанба куни Рамазон ҳайити нишонланди. “Оллоқулихон Ҳазрати аъло ҳоқоннинг ийди намози адоси учун ҳазрат Паҳлавон Маҳмуд қудсийнинг хонақосига келиб рўза аҳлининг кўнгиллларини ниҳоятда шод этди. Замонасининг машҳур амирлари, юқори мартабали улуғлару давлат арбоблари шу ерда ҳозир бўлдилар. Ул ҳазрат масжидда ўтириб қуръон тиловатини таъсирланиб тинглади ва шундан сўнг намозга шуру қилди. Намоз адосидан сўнг барча уламойи изъом ва машойихи киром бошлиғ намозгоҳ аҳли ул ҳазрат умрининг давоматли ва давлатининг барқарор бўлишлиги учун холис ният билан ихлос қўлин кўтариб дуолар қилдилар” 52 . 49 ўша жойда. 50 ўша асар. 258 б-варақ. 51 ўша жойда. 52 . 259 а-варақ Огаҳий. Риёз уд-давла .

Сўнг Оллоқулихон “Ким авлиёларнинг қабрларини зиёрат қилса, уларнинг ўзларини зиёрат қилибди”, деган нақл мазмуни далолати билан ҳазрат Паҳлавон Маҳмуд қуддуснинг мақбараси зиёратига мушарраф бўлди. Хатми калом ва ейилган таъом савобидан ул ҳазратнинг руҳи покларига бахшида қилиб фотиҳалар қилди ва шундан сўнг арк томон юрди” 53 . Ислом дини ҳукмрон бўлган хонликда Оллоқулихон томонидан амалга оширилган ушбу зиёратларнинг ғоявий аҳамияти катта бўлиб, янги ҳукмдор бу билан халқ наздида ўзини ҳам тақводор ва ҳам ислом ҳомийси сифатида намоён этарди. Атрофдаги қалъа ва шаҳар ҳокимларидан Муҳаммад Раҳимхон вафоти ва Оллоқулихоннинг тахтга ўтириши муносабати билан эзгу тилаклар билдирилган мактублар келиши ҳануз давом этар эди. Барчасига жавоб мактуби йўлламоқ учун салтанат хизматида бўлган амалдор ва зобитлардан вакиллар танланди. Жумладан, Мулла Мурод Али юзбоши Дашти ғипчоқ вилоятига, Ҳасан Мурод маҳрамни Ҳирот вилояти подшоҳи Шоҳ Камронга, Рожиеъ Муҳаммад Солиҳ шайхни Марв вилоятига, Ниёз ғилич сардорни Оҳалга, Муҳаммад Раҳим паҳлавонни эса Тажюдан билан Сарахс юртига юборилди 54 . Бу воқеалар ҳақида хабар берар экан “Тез орада - деб таъкидлайди Огаҳий, - Оллоқулининг тахтга ўтирганлигининг хабари атрофдаги мамлакатларга ёйилди” 55 . Шўролар даврида Хива хонлигида, шу жумладан Бухоро ва ғўқонда ҳам хоннинг айтгани айтган, унинг учун ҳеч қандай қонун ёки қоида йўқ деган ғоя илгари сурилар эди. Аслида қандай бўлган. Оллоқулихон даврини ўрганиш жараёнида тарихчи Мунис, Огаҳий, Баёний, Г.И.Данилевский, Н.Муравьев, Абросимов ва шунга ўхшаш қатор муаллифлар асарларидан шу нарса маълум бўладики, хон улкан шахс бўлган, лекин у ҳам Низому қоидаларга амал қилган ҳолда фаолият кўрсатиб ўтган. Масалан, юқорида айтиб ўтилганидек, Оллоқулихон ўз ҳукмронлигининг биринчи кечасиёқ салтанат юргизиш интизомига риоя қилган ҳолда ва мамлакат 53 ўша жойда. 54 ўша жойда. 55 . 260 а-варақ

ишларининг Низоми маслаҳати учун, давлат арбобларининг саралари ва замонасининг кўзга кўринган қонуншуносларни тўплаб машварат қилди ва бунда девон бошқаруви таркибини кўриб чиқиб, қатор тадбирларни амалга оширди 56 , дейилишидан аниқ бўладики, ўз даврида Давлат бошқаруви низоми амалда бўлган. XIX аcрнинг 1819-1820 йиллари давомида Хивада бўлган Н.Муравьев ёзишича Муҳаммад Раҳимхон даврида Олий кенгаш вужудга келган. Бу кенгашга турли даъво ва жиноий ишларни кўриш ва қарор чиқариш ҳуқуқи берилган ва бунда хоннинг ихтиёри чекланган бўлган 57 . Ушбу Олий кенгаш Оллоқулихон даврида ҳам фаолият кўрсатган ва унинг таркибига меҳтар, қушбеги, нақиб, шайҳулислом, мутавалли, мироб, қози, фармончи, дарға, шиғовул, дастурхончи, арбоб, мирохур, тўшакчи, оқо-оғо ва ҳакозо мансаб ва унвон эгалари кирганлар. Оллоқулихон бирор муҳим қарор чиқаришдан олдин, доим кенгаш чақирган. Кенгашга меҳтар, қушбеги, нақиб, шайҳулислом, девонбеги каби нуфузли кишилар қатнашган. Бу тор доирадаги яширин кенгашнинг қарори хоннинг қароридек кўрсатилса-да, лекин амалда бу кенгаш юқори қонун чиқарувчи, маъмурий ва суд ҳокимияти эди. Кенгаш ана шу кишилар иштирокида хонликнинг ички ишларига оид масалаларда қарор қабул қиларди 58 ва хонликнинг бошқа давлатлар билан бўлган ташқи муносабатларига доир масалаларни ҳал этарди. Буни ўша даврда Хивага келган ажнабий элчиларнинг ёзиб қолдирган кўпгина хотиралари тасдиқлайди. Бу элчиларнинг ҳаммасини хон, қоида бўйича, юқорида айтилган шахслар иштирокида расмий равишда қабул қиларди. Олий кенгаш расмий давлат ишлари билан ҳам шуғулланарди. Илгари иноқ ва оталиқлар бошлиқ бўлган уруғ оқсоқоллари кенгаши ўрнига, Муҳаммад Раҳимхон даврида Олий кенгаш вужудга келди. Бу тўғрисида Н.Муравьев қуйидагича ёзади: “Муҳаммад Раҳимхон ўз ҳокимиятини мустаҳкамлаш учун Олий кенгаш таъсис этди. Бу кенгашга турли даъво ва жиноий ишларни кўриш ва қарор чиқариш ҳуқуқини берди, тўғрироғи амр қилди” 59 ва тарихий ҳужжатларнинг гувоҳлик 56 ўша жойда. 57 Муравьев Н. Путешествие в Туркмению и Хиву., Гл. II. -С.61. 58 ўзФА Шарқшунослик институти, фонд 33, п.2. -Б.80. 59 Муравьев Н.Путешествие в Теркмению и Хиву, Гл. II. -С.65.

беришича Олий кенгаш таркибида хоннинг қариндош-уруғларидан ташқари оқсоқоллар ҳам бўлишлиги туфайли унинг ихтиёри чекланган бўлган . Бу кенгаш

ҳар ҳафтада жума куни кўриниш хонада тўпланган. Музокоралар бошланиш олдидан мулозимлар ҳозир бўлганларга ош тортган ва меҳмондорчиликдан кейин маслаҳат бошланган. Юқорида баён этилган Олий кенгаш Хива хонлигида ягона гражданлик ва жиноий ишлар суди ҳисобланади”, 60 - деб ёзади Н.Муравьев бу кенгашнинг фаолияти тўғрисида . Хоннинг маслаҳатчилари бўлган оқсоқоллар саройда ҳар кун тўпланишган. Оқсоқоллар маълум бир фикрга келганларидан кейингина уларнинг қарорини меҳтар хонга билдирган. Кенгаш мажлиси қарорнома тузмаган, мустақил қарорлар чиқармаган. Кенгаш давлатнинг турли-туман ички ва ташқи ишларини муҳокама қилгач, муҳокама қилинган масалалар ва кенгашнинг фикри меҳтар орқали хонга билдирилган. Хон пойтахтга келган маҳалда, ҳозир бўлганлар бомдод намозидан чиққан хонни қутламоқ учун ҳар куни эрталаб саройга йиғилишлари лозим эди. Меҳтар ва қушбеги кун бўйи маҳкамаларида ҳозир бўлиб, ўз тахти идоралари остидаги маҳкамалардан келган ишларни қабул қиладилар, хон томонидан бериладиган барча фармойишлар дарҳол шу жойдан тарқатилади 61 . Хон ҳокимияти ўз фаолиятида, бир томондан кўп сонли ўрта ер эгаларига ва уларнинг вакили бўлган оқоқолларнинг Олий кенгашига суянарди. Хон саройида ўтказиладиган маросимлар ўзининг қатъийлиги ва мустаҳкамлиги билан хонликнинг ҳамма жойида тартиб ҳукм суриши ва ҳамда аёнларнинг мансаб ва даражаларига қараб ҳурмат қилинишини яна бир карра кўрсатади. Ўша замонда саройда мавжуд бўлган маросимлар диққатга сазовордир, чунки улар Хива хонлигидаги идора усулини очиқ-ойдин кўрсатиб берарди. Элчилар қабул қилиш маросимида ёки бошқа муҳим маъракада мансабдор аъёнлар ва унвон эгалари равоқда қуйидаги тартибда жойлашадилар: узун равоқнинг кун юриш томонидаги девор ўртасида хон ўтиради. Хоннинг чап томонида эса аъён васаркардалар: нақиб, амирулумаро, бош иноқ, иккимутаввали, хоннинг сайидларидан бўлган уруғлари, шайҳулислом, тўрт оталиқ, тўрт иноқ, 60 ўша жойда. 61 ўзФА Шарқшунослик институти, фонд 33, п.2. -Б.80.

тўрт бий, тўрт мироб, уч дарға, уч арбоб, икки оқо ва уч савдогар бой ўтиради. Савдогарлардан иккитаси Янги Урганчдан, биттаси Хонқадан. Хоннинг ўнг томонида, девор бўйида тартиб билан уламолар: қози калон, қози аскар, аълам, муфти, сўнгра илгарироқ ёрлиқ олганлар ва ниҳоят мударрислар ўтиради. Ҳозир бўлганлар биринчисидан бешинчисигача, бешинчидан еттинчисигача ёки еттинчисидан ўн учинчисигача тантанали маросимлар вақтида амалига қараб тартиб билан ўтиришга ҳақлидир, булар “ўринишли” деб аталади. Бошқалар бирор фармойиш кутиб, хон рўпарасида узоқроқда таъзим билан оёққа босиб туради. Хоннинг рўпарасида турувчи ва ўтирадиган тайинлик ўрни бўлмаган шахсларни умуман “ўриндор оқсоқоллар” деб айтилади 62 . Мансабдор, уламо, шунингдек, саркарда ҳамда турли аъёнларни хон атрофида маълум тартиб билан ўтирғизиш жуда қадимдан давом этиб келган. В.В.Бартольд ўзининг “XVII асрда ўзбек хонлари маросимлари” деган китобида шундай баён қилади: “Маросимлар вақтида сарой амалдорлари ҳар қайсиси ўзининг унвон ва мартабасига қараб маълум жойни эгаллаб ўтирарди. Тахтнинг сўл томонидаги ўрин фахрийроқ ҳисобланарди. “Чунки ўзбек халқида юрак чап томонда, деган гап бор”, шу сабабдан сўл томонга ўнг томондан кўпроқ аҳамият берилган. Сўл томонда биринчи бўлиб нақиб ўтирар, сўнгра эса тартиб билан уруғ вакиллари, уруғ оталиқлар ва ҳоказолар ўтиришарди. Ўнг томонда эса биринчи фахрий ўринда шайҳулислом, сўнгра қози калон, қози аскар ва ҳоказолар ўтиришади” 63 . XIX асрда турли мансаб ва унвон эгаларини, уларнинг жамиятда тутган мавқеига қараб, жой-жойига ўтирғизиш маросими В.В.Бартольд тасвир қилган XVII аср маросимига қараганда бирмунча бошқачароқдир. Маълум бўлишича тарихий шароитда бу маросимга янги воқеъликлар пайдо бўлиши, сиёсат майдонида кучлар нисбатининг ўзгариши натижасида вақт ўтиши билан ўзгаришлар киритилиб турган. Биринчидан, Хива хонидан бошпана излаб келган қозоқ хони ёки ажнабий шаҳзодалар хон ёнидан жой оладиган бўлдилар. 62 ўзФА Шарқшунослик институти, фонд 33, п.2. -Б.7. 63 Бартольд В.В. Церемония узбекских ханов в XVII веке. -С-ПБ, 19017 -С.301-303.

Иккинчидан, “ўтмиш даврда, - деб ёзади В.В.Бартольд, - ўқимишли ва умуман граждан кишининг роли ҳарбий табақа ҳамда уламоларга қараганда шу қадар паст эдики, тантанали маросимларда бош аъёнлар, вазир (кейинроқ меҳтар деб аталган) ва қушбегилар оёқда тик туришлари лозим бўлган, ҳолбуки ҳарбий вазифадагилар ва уламолар ўтирганлар” 64 . XIX асрда эса маъмурий-мансабдор кишиларнинг роли шу қадар ортдики меҳтар, қушбеги, девонбеги, ясовулбоши ва шу каби аъёнлар хонга яқин ердан жой олдилар, лекин улар ўтирмас эдилар. Бироқ уларнинг хон ёнидан жой олишлари жамиятда тутган мавқеларидан эмас, балки хон ҳокимиятининг обрўйи ошганлигидан эди. Бунда шу аъёнларнинг ўзлари ҳам катта роль ўйнаганлар 65 . Хива хонлигининг маъмурий аппарати - молия-солиқ бошқармаси мукаммал бир бошқарма бўлиб, биринчи ўринда туриши бу давлат учун характерли эди. Шу сабабдан бу бошқарма тепасида турувчи амалдорлар ҳам давлатда биринчи ўринда турар эдилар. Молия-солиқ бошқармасига уч киши: меҳтар, қушбеги ва девонбеги бошчилик қилар эди. Тарихий хужжатларнинг гувоҳлик беришича, хонликда меҳтар хондан кейин иккинчи шахс бўлган. Масалан, Н.Муравьев меҳтарнинг вазифасини шундай тушунтиради: “Хон ҳазинаси меҳтарнинг ихтиёрида бўлиб, даромад-буромадни ҳисобга олиб боради, ажнабий элчиларни қабул қилиш ва уларни боқиш ҳам унинг ихтиёрида. Хон Хивадан сафар қилган маҳалида хонликни бошқаришни унга топшириб кетади” 79 . Маълум бўлишича Хива хонлигининг Оллоқулихон даврида Муҳаммад Юсуф (1803-1839) ва Муҳаммад Ўқуб (1839-1856)лар меҳтарлик лавозимида фаолият кўрсатганлар. “Риёз уд-давла” асарида Муҳаммад Юсуф меҳтар 1255 (1839), тўнғиз йили Шаъбон ойининг аввалида, сешанба куни етмиш уч ёшида вафот этди, дейилади. Демак у, 1766 йилда туғилган, 1803 йили 37 ёшида меҳтар лавозимига тайинланган. У узоқ йиллар давомида ана шу юксак лавозимда фаолият кўрсатди. 64 Бартольд В.В. Церемония узбекских ханов в XVII веке. -С-ПБ, 19017 -С.302. 65 Йўлдошев М. Хива хонлигида ер эгалиги ва давлат тузилиши. -Т., 1959. - Б.256-257. 79 Муравьев Н.Н.Путешествие в Туркмению и Хиву. Глава II.-С.60.

Ҳукмронлардан нафақат Авазбий иноқ, балки Элтузар, Муҳаммад Раҳимхон ва Оллоқулихонлар даврида ҳам ана шу вазифани оғишмай адо этиб келди. Огаҳийнинг таърифлашича, Муҳаммад Юсуф меҳтар давлат арконининг умдаси (устуни), вазиру аъзам (бош вазир) низомул-мулк вад-дунё (давлатни тартибга келтирувчи), азми дастури мукаррам, осиф нишон, муалло макон (юксак макон эгаси), садоқат гистар, хизматпарвар (меҳнаткаш), ҳидоят асар (ибратли), визорат паноҳ (давлат арбобларининг таянчи), саодат дастгоҳ (бахт келтирувчи), садорат дастгоҳ, дастур сойиб мутадвир, вазири ҳукумат маоб, дониш интисоб, садоқат асар, вазири равшан замир, вазири Афлотун назир, вазири беназир, сойиб тадбир, жалолат асар бўлган. Демак, Муҳаммад Юсуф меҳтар ҳеч бир муболағасиз замонасининг буюк шахсларидан бири бўлган. У бежиз қўнғирот хонларининг энг улуғлари даврида бош вазирдек ўта масъулиятли мансаб эгаси бўлмаган. У дунёвий ва ухровий илмларнинг билимдони, адабиёт, санъат ва маърифат аҳлининг меҳрибони ва ҳомийси, маданий қурилишларнинг бошида турувчи ижодкор иш юритувчиси, моҳир чавандоз, ватани ва ўз эътиқодини севучи, ҳақиқатпарвар, одил ва оқил сиёсий арбоб бўлган. Инглиз элчиси Абботнинг маълумотига кўра меҳтарнинг мустақил равишда музокора олиб бориш ҳуқуқи ҳам бўлган 66 . Муҳаммад Юсуф меҳтар Оллоқулихонни деярлик барча ҳарбий юришларида кузатиб борган. У ёши ўтиб қолганлигига қарамай ёв билан бўлган олишувларда, оғир ва чигал пайтларда навкарларга ўзи шахсан ўрнак бўла олган. Муҳаммад Ўқуб меҳтар Муҳаммад Юсуф меҳтар ўғли бўлиб, 1255 (1839) йил, Шаъбон ойининг авойилида меҳтарлик лавозимига тайинланган. Огаҳийнинг маълум қилишича, “Риёз уд-давла” асарининг дунёга келишига шу инсон сабабчи бўлган. Китобда келтирилишича, Оллоқулихон ҳар куни беш вақт намоз адоси, салтанат ҳимояси, мамлакатнинг тинчлиги, сипоҳ оройиши ва фуқаро осойиши ишларидан фориғ бўлгандан сўнг, ўтмиш тарихи билан жиддий шуғулланар эди. Илгари ўтган ҳамфикрлардан қолган илмларни мутоалаа қилиб ўта таъсирланар эди. Ул ҳазратнинг ҳаёлига ўзидан олдин битилган тарихлар йўсинида бир комил 66 Аббот. Асарлар. 1-том. -Б. 81.

ажойиб тарих китоби ёзилсаю, ҳар вароғи баҳор гулшанидек, ва ҳар сатри аҳлоқдан дарс берса. ...жаҳон аҳли бу тарихни ўқишдан баҳра олсин. Огаҳийнинг ёзишича, подшоҳнинг лутфи ва чексиз ҳимояти билан унинг кўнглида умид учқуни ҳосил бўлиб, ғайрат билан қалам сурган. Шер Муҳаммад Ўқуб меҳтар, баъзи воқкеаларни ўрганиш жараёнида муаллифга «дастёрлик» ва керакли имкониятларни яратиб берди, натижада “Риёз уд-давла” китоби музаййан бўлди 67 . Муҳаммад Ўқуб меҳтар меъморчилик санъатининг дурдоналаридан бири саналмиш “Тошҳовли” мажмуасининг тархини чизиб берган ва қурилишига бошчилик қилган 68 . Меҳтар хон хазинасининг даромад-буромадини ҳисобга олиб борарди ва пул солиғи тўплашдан ташқари, хонга қарашли ерлардан ва подшолик ерларидан дон солиғи ҳам тўплаган. Меҳтар харажатларни мустақил равишда ёзиб бормаган, у қушбеги билан бирликда дафтар юритган ва хазина омборига ўзи киритган пулларнигина қайд этган. ғушбеги ва меҳтар тўплаган солиқлар махсус дафтарларда қайд этилган 69 . Гарчи меҳтар, қушбеги ва девонбегиларнинг обрўси уларнинг шахсий сифатларига боғлиқ бўлса-да, бироқ меҳтарнинг маъмурий вазифаси ва ҳуқуқи кенгроқ бўлган. “Муҳаммад Ўқуб меҳтар ҳам худди отасидек ,- деб ёзади Н.Залесов - катта мартаба эгаси бўлган. У хонликнинг жанубий қисмига бошлиқ бўлиб, чет эллар билан бўладиган муносабатларга мутасадди эди. Ўқуббой қирқ ёшга кирган киши эди, хон яқинлари орасида бизга кўпроқ ёрдам берган киши ҳам шу эди” 70 . Меҳтардан кейин қушбеги туради. У хонликнинг шимолий қисмига мутасадди эди. 85 . Хивада бўлган инглиз элчиси Аббот ҳам, бош вазир қушбеги эмас, меҳтар деб ёзади 86 . 67 Огаҳий. Риёз уд-давла. 250 а-варақ. 68 ўша асар. 327 а-варақ. 69 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. -Т., 1959. -Б.262. 70 Залесов Н. Посольство в Хиву капитана Никифорова в 1841г., 1865.. - С.65 - 261. 85 ўша жойда.

71 Огаҳий “Риёз уд-давла” асарида меҳтар ва қушбеги давлат ишларини юргизишда доимо бир бирларини тўлдириб турувчи, ниҳоятда одил ва оқил, юқори табақалар ва кенг халқ орасида катта обрў ва эътиборга эга кимсалар бўлганлигини бир неча марта таъкидлаб ўтади. Оллоқулихон даврида қуйидаги шахслар қушбеги вазифасида бўлиб келганлар: Муҳаммад Ризо қушбеги (1837 йилгача); Ота Мурод қушбеги (1837-1847). ғушбеги ҳам худди меҳтар каби юрт равнақи йўлида қатор бунёдкорлик ишларини амалга оширар эди. Буни “Риёз уд-давла” нинг қуйидаги жумлаларидан билсак бўлади: “Ҳамул йил, “Мадрасаи олий”ким Хевақ шаҳрида Карвон сарой билан Паҳлавон дарвозанинг оралиғида воқеъдурур..... Ҳазратнинг фармони билан бино қурилишининг иш юритувчиси Муҳаммад Ризо қушбеги эрди. Ул вафот этгандан сўнг Отамурод қушбеги янги фармон билан иш юритувчи этиб тайинланиб қурилишни охирига етказди” 72 . Ўки ҳудди шу асардан маълум бўладики, Дишан қаъла деворини бунёд этишда хоннинг фармонига асосан Муҳаммад Ўқуб меҳтар ва Отамурод қушбеги бош-қош бўлганлар 88 . Шунингдек “Риёз уд-давла” “...ўрус ҳарбийларининг Чўчқакўл мавзесига келиб, қўрғон солиб, хусумат асбобин қурғони ва ....Отамурод қушбегининг баъзи саркардалар билан ул қаълага бориб, Русия аҳлиға катта талофатлар етказиб қайтгани” 73 тўғрисида ҳам маълумот бериб мазкур қушбегини давлат арбоби, бунёдкор қурувчи бўлишлиги билан бирга лозим пайтларда ҳарбий бошлиқ вазифасини ҳам бажарганлигини билдириб кетади. ғушбегининг нечоғлик Оллоқулихон олдида ҳурматга сазовор бўлганлигини асарнинг қуйидаги жумлаларидан билиб оламиз: “Бовард тўпаси отлиғ мавзе атрофида яшайдиган туркман жамоасидан бир савдогар савдодан фойда кўришни кўзлаб, ўрдуйи аълога (бош штабга) бир неча сурик қўю қўзи келтирган эди. Иттифоқо, ямролия черикидан икки нафар безори 71 ўша жойда. 72 Огаҳий. Риёз уд-давла. 354 б-варақ. 88 ўша жойда. 73 Огаҳий. Риёз уд-давла. 354-б варақ.

бош қўшиб, ул галалардан икки қўйни ўғирлаб олди. ғўй эгаси кўриб, ҳар неча ким "қўй"-деди, қўймадилар. Ложарам, даргоҳи адолатпаноҳ остонасига бош қўйиб, бу можарони бекаму кўст ростлик билан арзга етказдилар. Дарҳол зобит ясовуллар ул ўғриларни ҳукмга асосан тутиб, ибрат бўлсин деб бурунларини тешиб, черикнинг атрофидан айлантириб, таёқ зарби билан бошдан оёғин мажруҳ қилдилар. Ул тийрабахтлар қабиҳ ҳаракатидан хабар топиб, ғазабланган подшоҳ тарафидан шундай фармон бўлдиким: "Ўғриларни улкан тўпларнинг оғзига ўқ мисол солиб, жамъеи аъзосин зарра каби ҳаво нурида сочиб юборсинлар. Токим адолат қоидасига лойиқ ва сиёсат йўлига мувофиқ бўлгай”. Шу ҳолда Муҳаммад Ризо қушбеги ул хазратнинг олдида таъзим қилиб, қаҳрини қайтаргувчи дуойи сўзлар айтиб, юз илтижо билан ўғриларни тилаб олиб, ўлим чангалидан халос қилиб юборди" 74 . Манбалардан олинган маълумотлардан кўринишича учинчи маъмурий шахс - девонбегининг аҳамияти меҳтар ва қушбеги сингари XIX асрнинг бошларида солиқ ва маъмурий ислоҳатлар муносабати билан анча ортган. Баёнийнинг ёзишича, 1221 (1807-08) йилда “Муҳаммад Раҳим хон ўз аммакиваччаси Муҳаммад Мурод бекка бош девонбегилик мансабини, яъни даромад-буромадларни бошқариш вазифасини топширди. Шу билан бирга хон Муҳаммад Муродбекка меҳтар Юсуфни шерик қилиб қўйди. Шу йўсинда улар ҳамжиҳат бўлиб, катта иш олиб бордилар, бу иш шу соҳада яхши натижа берди ва янгилик бўлди” 75 ва бу ҳамкорлик Оллоқулихон даврида ҳам давом этди. Н.Муравьёв ёзадики, “Шу вақтгача саройдаги бош амалдорлар ҳузурида девон ва девонбегилар бўлган " 76 . Ҳар бир девон сингари даромад ва буромад ишларини бошқарувчи бош девонбеги энди вазирлик вазифасини бажаради. Маълум бўлишича, закот ва бозорлардан тушган солиқларни девонбеги Матмурод (ўз маҳкамаси орқали) хон саройи эҳтиёжи ва, шунингдек, ҳарбий ҳаражатлар учун сарфлар эди. 74 ўша асар. 304 а-варақ. 75 Баёний. Хоразм тарихи. -Б.142. 76 Муравьев Н.Н. Путешествие в Туркмению и Хиву. Глава II.-С.63.

"Риёз уд-давла” асаридан маълум бўлишича, Оллоқулихон даврида Бекниёз девонбеги ва Азизқули девонбегилар фаолият кўрсатишган. Муаллиф, Бекниёз девонбегини “маҳрами хосларидан ихлос аҳлидан мумтоз” 77 деб тарифлайди Юқоридагилардан ва ўша даврнинг бошқа ҳужжатларидан маълум бўлишича, бир даврнинг ўзида хонлик марказий бошқарув тизимида ва вилоятлардаги маҳкамаларида бир неча девонбеги бўлиши мумкин бўлган. Хива хонлиги маъмурий тузилишини ўрганган А.Кун ёзадики, “Мамлакатда асосий бож-хирож йиғувчилар девонбегилар, қушбеги ва меҳтар ҳисобланади. Уларнинг ҳар қайси бирида ўз маҳкамаси ва уларда уч-тўрттадан девонлари, улар орасидан бири бошлиқ бўлади. Девонлар кирим ва чиқим дафтарларини юргизадилар” 78 . Хон ҳузурида ҳам махсус девонбеги бўлиб, у хоннинг расмий котиби ҳисобланган. Хива хонлигидаги маъмурий тузилишининг характерли бир томони шундан иборат эдики, молия-солиқ бошқармаси ҳашар ишларини, чунончи ариқ қазиш ишларини ҳам бошқарар эди. Ер солиғи маҳкамаси халқдан табиий солиқларни йиғиш ишига ҳам мутасаддий эди. Меҳтар, қушбеги ва девонбеги давлат ҳамда хонга қарашли ерлардан солиқларни тўплаш ва даромадлар ҳисобини олиб боришдан ташқари, хазина маблағларининг сарфланиши устидан ҳам назорат қилар эдилар. Шу шахслар ариқ қазиш ва тозалаш, тўғонларни мустаҳкамлаш, қаълалар бунёд этиш ва ҳоказо ишларни деҳқонларга ишлатиш устидан ҳам мутасаддилик қилардилар. Хива хонлари қўриқ ерлар ўзлаштириш ва каналлар қазиш билан кенг жамоатчиликни жалб этган ҳолда шахсан ўзлари шуғулланганлар. Тарихий манбалардан маълум бўлишича Хива хонлиги бошқарув таркибида қадимдан мироб деган махсус унвон жорий этилган. Хива хонлигида умумий қурилиш ишлари, ариқ қазиш ишлари устидан, умуман молия- 77 Огаҳий. Риёз уд-давла. 277 б-варақ. 78 Туркестанские ведомости. 1873. -С.33.

солиқ бошқармасининг уч раҳбари мутасаддилик қилишга қарамай, сув ишларига қарайдиган махсус мироблик бошқармаси ҳам бор эди. Агар Ўрта Осиё шароитида суғориш ишларининг хўжалик аҳамияти жуда катта экани назарга олинса, бу тармоққа бошчилик қилувчи мансабдор шахснинг нақадар аҳамиятли ва мартабали экани ўзўзидан равшан бўлиб қолади. Миробларнинг ўриндор оқсоқоллар сафидан жой олиши бежиз эмасдир. Улар аъёнлар сингари хонларнинг расмий саломларида қатнашиб келганлар. Миробларнинг хизмат мансаблари юқори бўлганлиги натижасида улар баъзи бир муҳим юмушларни ҳам бажарганлар ҳамда ўзларининг асосий расмий вазифаларига дахли бўлмаган ҳолда, бошқа мансабдорлар сингари мироблар ҳам хон томонидан топширилган айрим вазифаларни бажариб келганлар. Чунончи, Мунис ва ундан кейин Огаҳий мироблар орасида бўлган. Маълумки, улар сарой тарихчилари ҳисобланганлар. “Риёз уд-давла” асаридан маълум бўлишича, Оллоқулихон даврида Тоғай мироб, Мавлоно Шермуҳаммад Мунис мироб, Муҳаммад Карим мироб (Огаҳийнинг акаси), Эшмурод мироб, Болта мироб, Бекали мироб ва Муҳаммад Ризо мироб Огаҳий ибн Эрниёзбеклар фаолият кўрсатишган. Улар алоҳида хизматлари учун хон томонидан саҳийлик билан мукофатлар олиб турганлар. Мироблар ўз мансаблари билан фаҳрланганлар ва касбларини эъзозлаганлар. Масалан Огаҳий “Риёз уд-давла” асарида амакиси ўрнига мироблик мартабасига тайинланганлигини ғурур ва бир олам қувонч билан қайд этади. “...Мунис мироб ўрнига фақирким, унинг биродарзодаю дастпарвардасидурман, инояти подшоҳонадин мироблик мансаби билан яқин ва қариндошларим орасида мумтоз ила сарафроз қилди” 79 . Мироблар ўз касбу корларига ижодий ёндашганлар. Масалан, Мунис Хоразмий 1819 йилда ўз давридаги суғориш иншоотлари ва ер-сув муносабатларига доир “Арналар” рисоласини ёзган. Мироблар вазифасига каналлар қазиш, уларни доимо таъмирлаб ва тозалаб туриш ишларини бошқариш, йилнинг қайси фаслида қаерга қанча сув керак бўлиши, 79 Огаҳий. Риёз уд-давла. 308 а-варақ.

шунингдек ўз даврида “телба” дарё деб ном олган Жайхун, яъни Амударё ўзанини тез-тез ўзгартириб, талофат ва зиёнлар келтириб турган дарё табиатини ўрганиб халқ хўжалигига бўйсундириш кабилар кирган. Мироблар ичида Тоғай мироб алоҳида ҳурмат-иззатга эга бўлганлиги маълум бўлади. Масалан, Баёний ёзади: “Тоғай махсус хизматлари учун 1237 (1823) йили Муҳаммад Раҳимхон томонидан мироб қилиб тайинланган эди” 80 . Огаҳий эса Оллоқулихон тахтга чиққан биринчи онлариданоқ “Тоғай миробга ўхшаш замонасининг вазифадор фарзандларининг обрўсини хизматларига яраша ошириб қўйилди” 81 - деб таъкидлайди. Шунингдек Тоғай мироб кейинги хонлар даврида ҳам муваффақият билан фаолият кўрсатиб келганлигини кўрамиз. Миробларнинг ўз вазифаларига бевосита алоқаси бўлмаган баъзи бир юмушларни бажаришлари хонликдаги маъмурий бошқармаларни ташкил этишда вазифадорлар фаолиятини кўп ҳам чеклаб қўйилмаганлигини акс эттиради. Шунинг натижасида аксари бошқармаларнинг бошқа соҳаларида ҳам турли-туман вазифаларни бир қўлга жамлаш тажрибаси ҳукм суриб келган. Чунончи, хонликда иккинчи маъмурий шахс бўлган меҳтар молия, солиқ ва ҳашар ишларига мутасаддийлик қилишдан ташқари, бош вазир сифатида давлатнинг ташқи муносабатларига ҳам раҳбарлик қилган. Бу соҳада шиғовул унинг бевосита ёрдамчиси эди. Шиғовул - ажнабий элчиларни қабул қилиш ва уларнинг таъминоти билан шуғулланган. “Риёз уд-давла” дан маълум бўлишича, Оллоқулихон даврида фаолият кўрсатган Иброҳим шиғовул “ўзбакия сипоҳдорларидан ихлоси паноҳ, шижоат дастгоҳ ғорли юзбошининг илтимосига биноан саркарда сифатида бир неча юзбоши, доруға ва оталиқлар иштирокида ғорри қаъласига кўмак учун юборилган” 82 ва у номдор лашкар бошлиқлардан бўлган 99 . Маълум бўлишича, шиғовуллар мустақил равишда дипломатик музокоралар олиб бормаганлар. 80 Баёний. Хоразм тарихи. -Б.245. 81 Огаҳий. Риёз уд-давла. 258 а-варақ. 82 Огаҳий. Риёз уд-давла. 330 б- варақ. 99 ўша асар. 345 а- варақ.

Муҳаммад Раҳимхон I даврида мамлакатда ўтказилган маъмурийтерриториал бошқарма ислоҳоти натижасида хонлик вилоят ва масжидларга бўлинган. Вилоятдаги барча маъмурий ва сиёсий ишлар ҳокимлар ёки ноиблар қўлида бўлган. Кўчманчи чорвачилик хўжалигини сақлаб қолган туркманлар, қозоқлар ва қорақалпоқлар эски “уруғчилик” ташкилотларига мувофиқ равишда идора қилинардилар. “Уруғлар”нинг нуфузли намояндалари одатда, хоннинг расмий тасдиғидан ўтган оталиқ ва бийлар бўлар эди. “Риёз уд-давла” асаридан Оллоқулихон даврида Хива хонлигида қуйидаги оталиқлар ва бийлар фаолият кўрсатиб ўтганлигини билиб олса бўлади: Оталиқлар: - Бобобек оталиқ (найман нозимидан); - Бобо оталиқ (акаси Муҳаммад Сафо ўрнига тайинланган); - Паҳлавон Назар оталиқ (манғит); - Оллобердибек оталиқ; - Холнафас оталиқ (Оҳал ва ғизилработ такасининг акобири); - Шоҳ Ниёз оталиқ (1826 йилда вафот этган); - Юсуф оталиқ (ўзбакия сипоҳларидан); - ғутлуғ Мурод оталиқ; - Паҳлавон Назар оталиқ (манғит, 1829 йили вабодан ўлган); - Тенгизбек оталиқ (солур халқининг кадхудоси); - Тўра Мурод оталиқ. Бийлар: - Авазбек (хўжа элидан, отаси Саидбий ўрнига бийлик мансабига эришган); - Бекмонбий валади Дўсимбий; - Бекпўлатбий (хитой халқининг ҳокими); - Бердибий (қўнғирот, 1829 йили вабодан ўлган); - Давлат Муродбий (қипчоқ акобиридан); - Дўсимбий бобо иноқ; - Дўсимбий (манғит жамоасининг ҳукмрони, ўз иҳтиёри била бийлик мансабин тарк этди, ўрнига ўғли Бечкмонбий тайинланди); - Дўст Назарбий (Орол қорақалпоқиясидан, барча бий ва юзбошиларнинг бошлиғи); - Мулла Давлат Назарбий (ғорақалпоқия тоифасининг алломаси, садоқатнишон, мураббийи манғит); - Мулла Хўрозбий; - Муҳаммад Муродбий валади ғурбонниёз ясовулбоши; - Муҳаммад Назарбий иноқ (1825 йилда иноқ тайинланган. Ойдўстбийни бостириш учун қўшин тортиб борган. Хон сафарга чиққанда Хива шаҳрида ноиб бўлиб қолган эди);

- Муҳаммад Назарбий (Орол қўнғироти улуғларининг сараси, 1829 йили вабодан ўлган); - Муҳаммад Ниёзбий (Карчак лақаби билан машҳур бўлган); - Муҳаммад Саид бий (хўжа элининг устуни); - Ойдўстбий Султон ўғли; - Олошбий (қиёт амирларининг бошлиғи, қўшинга бош бўлиб Марвга жўнатилган); - Полвон Ниёзбий (Орол қўнғиротидан); - Раҳмонберди бий валади Элтузархон; - Саидбий (хўжаэли уруғидан, 1829 йили вабодан ўлган); - Саид Назарбек (1835 йили бийлик мансабига эришган); - Саид Назирбий (Чўчқакўлда рус ҳарбийларига қарши урушган саркардалардан); - Саидназарбий (шохамат аҳлининг улуғларидан); - Суюнбий (қиёт, ўзбакия вакилларидан, 1835 йили вафот этган); - Тангбий (қорақалпоқ улуғларидан, Гадойниёз хизматида бўлган); - Тўрабий (ғорақалпоқия тоифасининг алломаси, мураббийи манғит); - Худоёрбек (отаси Олошбий-қиёт ўрнига бий мансабига минган); - Худоёрбий; - Худоёрбий (кўклон жамоасининг сардори, саркардалардан); - Хўжа Ниёзбий; - Ўрозбий; - ғилич Ниёзбий (Лутфобод қаъласига юборилган); - ғобилбий Чўнгқарабий ўғли (кенагас); - ғодирберганбий (қўнғирот, қорақалпоқ сипаҳдорларининг бошловчиси); - ғуллуқмуродбек (отаси Бердибий ўрнига тайинланган); - ғутлуғ Муродбий (Орол қўнғиротидан); - ғутлуғ Муродбий иноқ (Махон мавзесида қаъла бино қилдирган); - ғўшберганбий (қўнғирот улусининг сарвари). Юқоридагилардан шу нарса маълум бўладики, оталиқ ва бийларнинг хонликда сезиларли даражада ўз ўринлари бўлган ва улардан баъзи бирлари иқтидори ва кўрсатган хизматларига кўра юқори мансабларга ҳам эришганлар. Бундан ташқари, Огаҳий Дўст Назарбий тўғрисида ёзар экан, уни “Орол қорақалпоқиясидан, барча бий ва юзбошиларнинг бошлиғи” 83 дейди. Демак, хонликда бий ва юзбошиларни бирлаштириб турадиган жамоат асосида маслаҳат Кенгаши тузилган бўлиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Хива хонлигида энг кичик маъмурий бирлик масжид ҳисобланарди, архив материалларида ёзилишича, ҳар бир масжидга вақф учун 10 таноб ер ажратилган 84 . 83 Огаҳий. Риёз уд-давла. 348 а-варақ. 84 Жалилов О. XIX-XX аср бошларидаги қорақалпоқлар тарихига оид муҳим ҳужжатлар. -Т.:ФАН. 1977. Б.126.

Маълум бўлишича, хонликда XIX аср ўрталарида тахминан 1183 та масжид мавжуд бўлиб, барча сиёсий, ижтимоий, иқтисодий, маданий ва маърифий ишлар кенг халқ орасида мана шу масжидлар орқали амалга оширилган. Мамлакатда асосан мусулмон фуқаролари истиқомат қилиши ва Давлат ишларининг юргизилишида шариат аҳкомларига амал қилиниши сабабли давлат ишларининг масжидлар қўлида бўлиши мумкин бўлган бир ҳодиса эди. Масжид жамоасида бошқарув оқсоқоллар ёки кадхудолар қўлида бўлган. Йигитларнинг ҳарбий хизматга чақирилиши билан масжид жамоаси шуғулланган. Ўғил болалар асосан 12 ёшидан бошлаб маҳалла ҳудудидаги масжид ҳаёти билан чамбарчас боғлиқ бўлган барча тадбирларда иштирок этганлар. Ўспирин балоғат ёшига етгач, саломатлигига қараб масжид имомининг тавсиясига биноан ҳарбийликка чақирилган 85 . Хонликда шайҳулислом энг юқори мартабали руҳоний киши эди. У диний маросимларнинг аниқ бажарилиши устидан назорат қиларди. “Риёз уд-давла” дан Оллоқулихон ҳукмронлиги даврида ғутбиддин хўжа шайхулислом бўлганлиги ва 1254/1839 йили ҳажга кетиши муносабати билан, ўзининг илтимосига биноан унинг укаси Аваз хўжа ушбу лавозимга ўтирганлиги маълум бўлади 86 . Маълум бўлишича, ғутбиддин ҳожа ҳарбий сафарларда қатнашган, элчилик қилган ва Эрон Ҳиротга ҳужум қилганда қўмондон сифатида ёрдамга борган 104 . Аваз ҳожа ҳам акасидек ҳарбий юришларда иштирок этган. Дин масалаларида хоннинг ўнг қўли ҳисобланган шайҳулислом руҳонийларнинг қозилик ва ободончилик соҳасидаги фаолиятига бошчилик қиларди. Хива ҳокимларининг ободончилик соҳасида масжид-мадраса қурилишлари алоҳида аҳамиятга эга бўлган. Хивада тарбия ишлари билан кўпроқ диний муассасалар шуғулланарди. Улар бутун маънавий ҳаётнинг ягона маркази эди. 85 Жалилов О. XIX-XX аср бошларидаги қорақалпоқлар тарихига оид муҳим ҳужжатлар. -Т.:ФАН. 1977. Б.126. 86 Огаҳий. Риёз уд-давла. 347 а-варақ. 104 ўша асар. 342 б- варақ.

Илм берувчи муассаса мактаб ва мадрасалар бўлган. Манбалардан маълум бўлишича, Оллоқулихон даврида машҳур мадрасалар қуйидагилар бўлган: Арабхон мадрасаси - 1616 йилда бино этилган Шерғозихон мадрасаси - 1719 йилда бино этилган Хўжамбери мадрасаси - 1688 йилда бино этилган ғози Фозилбек мадрасаси - 1799 йилда бино этилган Муҳаммад Амин иноқ мадрасаси - 1765 йилда бино этилган Арабхона мадрасаси - 1810 йилда бино этилган Полвон ота мадрасаси - 1810 йилда бино этилган Оллоқулихон мадрасаси - 1835 йилда бино этилган ғутлимурод иноқ мадрасаси - 1809 йилда бино этилган Гадой Ниёзбой мадрасаси - 1840 йилда бино этилган Хўжаш маҳрам мадрасаси - 1839 йилда бино этилган ғўҳна иморат мадрасаси - 1836 йилда бино этилган Ўқуб меҳтар мадарсаси - 1840 йилда бино этилган Тўра мадрасаси - 1841 йилда бино этилган Мирзатожик мадрасаси - 1842 йилда бино этилган Оллоқулихон даврида хонликдаги суд ишлари ҳам унга қадар шаклланган анъаналарни давом эттириб келди. Суд ишларининг бошида қози калон турар эди. У хонликдаги фуқароларнинг даъволари, жанжаллари билан шуғулланарди. Олий жазо талаб қиладиган жиноий ишлар унинг вазифасидан хориж эди. Бу ишларни хоннинг ўзигина кўрар эди 87 . ғози аскар - ҳарбий хизматдагиларнинг судьясидир, аммо баъзи ҳолларда эса у қози калоннинг илтимосига мувофиқ ҳарбий бўлмаган кишиларнинг ишларини ҳам кўриш учун қабул қиларди. Ҳар иккала қози хонликнинг пойтахтида турарди ва хонликдаги барча қозиларнинг каттаси ҳисобланарди. Хон сафарга чиққанида қози аскар унга ҳамроҳ бўларди ва ўз вазифаси доирасидаги ишлар тўғрисида хонга шахсан маълумот берарди. ғози калон расмий қабул маросимларида хоннинг ўнг томонида, биринчи ўринда, қози аскар эса иккинчи ўринда ўтирарди 88 . 87 ўзФА Шарқшунослик институти, фонд 33, п.2. -Б.75. 88 ўша жойда.

“Риёз уд-давла” дан маълум бўлишича Оллоқулихон даврида Ҳожа Муҳаммад Содиқ эшон қози калон ва Ҳожа Шамсиддин қози аскар (эшон) мансабида бўлганлар. 1829 йилда Оллоқулихон катта қўшин билан Хуросон сафарида бўлган чоғи вабо тарқаган. Ҳожа Шамсиддин қози аскар хонга илтимос қилиб барчани Хоразмга қайтаришга эришган ва кўп ўтмай вабодан ўлган 89 . ғози калонлардан сўнг муфти, аълам ва мударрислар келади. Улар хоннинг ёнида ўтириш ҳуқуқига эга эдилар. Муфти, аълам, мударрисларнинг фаолияти ҳам қози калон билан боғлиқ эди. Аълам - муфтилар бошлиғи ҳисобланарди Унинг вазифаси фатволарда келтириладиган шариат ривоятларини текширишдан иборатдир. Айрим ривоятларнинг асл нусхасига мослигини аниқлагач, аълам муҳрини босарди. 1256/1840-1841 йили Отажон аълам Россияга элчи бўлиб борган. Аълам хоннинг ўнг томонида учинчи ўринда ўтирарди 90 . Муфтилар - қозиларнинг ҳуқуқшунослари ҳисобланарди. Улар иш кўрилганда иштирок қилишлари, ҳукмнома тузишлари ва ривоятнинг тўғрилигини тасдиқлаш учун ҳужжатларга муҳрларини босишлари лозим эди. Хивада бош муфтилар 7 та бўлиб, барча муфтиларнинг хон ёнида ўринлари бор эди. Муфти раис хоннинг ўнг томонида, тўртинчи ўринда ўтирарди. Иккинчи муфти эса бешинчи ўринда, хоннинг ўнг томонида ўтирарди. Мударрислар ҳам ўнг томонда ўтирардилар 109 . Огаҳийнинг маълум қилишича Оллақулихон даврида Эшонхожа муфти аъламул- уламо ва Низомиддин ҳожа эшон муфтилик лавозимида фаолият кўрсатганлар. Диний бошқарувни қуйидагича ифодалаш мумкин: ХОН ғози аскар ғози калон Аълам Охунд Муфтий Раис 89 Огаҳий. Риёз уд-давла.306 а-варақ. 90 Огаҳий. Риёз уд-давла.306 а-варақ. 109 ўша жойда.

Раис - шариат тартиб-қоидалари, диний маросимлар - рўза, беш вақт намоз, таҳорат, ҳайри-эҳсон ишларининг аниқ бажарилиши устидан назорат қиларди, отаоналар болаларини ўз вақтида мактабга юборишини, савдогарлар харидорларни алдамаслиги учун тарозиларни текшириб турарди, шаҳар тозалиги ва хавфсизлигини кузатиб турарди. Ҳар бир шаҳар ва катта қишлоқнинг ўз раиси бўлиб, қозикалон тақдимига мувофиқ хон томонидан тайинланарди. “Риёз уд-давла” да Муҳаммад Солиҳ эшон деган киши Чин шаҳрига раис этиб тайинланганлиги 91 ва Саид ғосим ҳожа ва Ҳожи Иброҳим раислар тўғрисида маълумот берилади 92 . Манбалардан маълум бўлишича, Хивада ички ишлар, қамоқхоналар, шунингдек хонни қўриқлаш ишлари ясовулбоши қўлида бўлган. Махфий фармонлар ҳам унинг қўлида турар эди. У аскарий қисмларга қўмондонлик қилар эди. Ясовулбошилик юқори саркарда мансаби ҳисобланиб, хонликда улар икки киши бўлиб, бири ёмуд туркманларига, иккинчиси эса човдурларга қўмондонлик қиларди. Ясовулбошининг вазифаси хоннинг фармонига мувофиқ аскарини вақтида урушга бошлаб бориш бўлган. Тинчлик вақтларида ясовулбошилар навбат билан хонлар турли илтимосларни қабул қилган маросимларда ҳозир бўлганлар. Маълум бўлишича, хон ҳузуридаги расмий қабул маросимларида ясовулбошиларнинг доимий ўринлари бўлмас эди, лекин улар хон ҳузурида бўладиган тор кенгашда меҳтар, қушбеги ва девонбеги билан бир қаторда қатнашар эдилар. Ҳар бир ясовулбошининг бир неча ёрдамчиси бўлиб, улар ясовуллар деб аталган. Арзномани текшириш учун хондан фармон олгач, ясовулбоши ўз ёрдамчиларидан бирини шикоятчига қўшиб, ҳодиса юз берган жойга жўнатарди. “Риёз уд-давла” асаридан маълум бўлишича, 1255/1839 йил 10 ноябрь куни Оллоқулихон жанглар вақтида вафот этган Муҳаммад Ниёз ясовулбошининг ўрнига унинг ўғли Раҳматуллани ясовулбоши қилиб тайинлаган. 91 Огаҳий. Риёз уд-давла. 337 а-варақ. 92 ўша асар. 313 б-варақ.

Раҳматулла ясовулбоши саркарда бўлиб, унинг ихтиёрида туркманларнинг ёвмуд уруғидан шаклланган кўп минг кишилик гуруҳ бор эди. У қатнашмаган ҳеч бир ҳарбий сафар бўлмас эди. Чунончи, Раҳматулла ясовулбоши 1842 йили Оллоқулихоннинг Чоржўйга қилган уруш сафарида қатнашган 93 . “Риёз уд-давла” асарида Огаҳий 1825-1842 йиллар орасида қуйидагилар ясовулбоши бўлганликларини билдиради: - Абдулла ясовулбоши; - Муҳаммад Муродбей валади ғурбонниёз; - Муҳаммад Ниёз ясовулбоши (гўклония тоифасининг бошлиғи ва ёвмудия черикининг саркардаси, хоннинг қўлдоши, Марв вилоятида Хива қўшинларига қўмондон бўлиб қолган. 1840 йили Чўчқакўлга кетишда вафот этган); - ғурбонниёз ясовулбоши (човдур черикига бош, 1255/1839 йили Хивада вафот этган); - Раҳматуллобой ясовулбоши. М.Йўлдошев “Ясовулбошига ясовуллар, миршаблар, шотирлар, эшик оқолари итоат қиларди” 94 , деб ёзади, лекин негадир миршабларнинг бевосита раҳбарлари доруғалар тўғрисида маълумот бермайди. Шаҳар ва қаълаларнинг ҳарбий ҳолтадаги бошқаруви доруғалар қўлида бўлган. Огаҳий “Риёз уд-давла” асарида қуйидаги доруғалар тўғрисида маълумот бериб ўтади: Абдураҳмон доруға (қипчоқ, вабодан ўлган, унинг ўрнига иниси тайинланган): - Бобоназар доруға (манғит, Оллоқулихоннинг мулозимларидан эди Муҳаммад Юсуф меҳтарга кўмак бериш учун Хуросонга юборилган); - Кўҳкан доруға (манғит, вабодан ўлган); - Бойназарбек (акаси Кўҳкан ўрнига доруға бўлган); - Ниёз раис доруға (ўзбакия сипоҳларидан); - Найман Мурод доруға (Хивадан Ҳиротга элчи бўлиб Ҳирот шаҳзодасини кузатиб борган); - Вайс Ниёз доруға (Оллоқулихоннинг мулозимларидан эди. Муҳаммад Юсуф меҳтарга кўмак бериш учун Хуросонга юборилган); - Найман Мурод доруға (Хивадан Ҳиротга элчи бўлиб Ҳирот шаҳзодасини кузатиб борган); - Ниёз раис доруға (ўзбек сипоҳиларидан). 93 Баёний. Хоразм тарихи. -Б.304. 94 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. -Т., 1959. -Б.282.

Энг кейинги жумладан маълум бўладики, доруғаларнинг раиси бўлган ва ясовулбошилар у орқали бошқа доруғаларга ва миршабларга мурожаат қилган бўлса керак. Хонликда ички тартибни сақлаб туриш миршаблар зиммасида эди. Улар шаҳар бош дарвозаларида туриб келиб кетувчиларни кузатиб турганлар. Бундан ташқари, сафарбарлик ҳолатларида аскарлар билан ҳарбий юришларда қатнашадиган миршаблар ҳам бўлган. Маълум бўлишича, хонликдаги ҳамма шаҳар ва даҳаларнинг ўз миршаблари бўлган. Хонликнинг қуролли кучлари марказлашган давлат маъмуриятининг таркибий қисмига кирган. Мамлакат фуқаролари бу қўшинни ўзлари учун энг мустаҳкам таянч деб билганлар. Хива қўшинининг шу қисми бошқа қисмларга қараганда анча имтиёзли бўлган. Хон навкарларига Хива шаҳри атрофидан, яъни уларнинг қисмлари турадиган жойларнинг атрофидан ер-сув берилган. Уларга доим маош тўлаб турилган. Тинчлик вақтида хон қўшини шаҳарни муҳофаза қилишдан ташқари бошқа хил вазифаларни ҳам бажарарди. Хива қўшини, асосан, навкарлардан тузиларди. Навкарларга давлат томонидан қарийб йигирма танобдан ер инъом қилинган. Навкарлар солиқлардан ва турли мажбуриятлардан озод қилинганликлари учун ўз бурч ва вазифаларига сидқидилдан ёндашар эдилар. Хизмат кўрсатган ҳарбийлар ёки амалдорлар пул, ер-сув, мол, ёки қимматбаҳо буюмлар билан мукофатланар эдилар. Тарихдан маълумки, Хоразм диёрида қадим-қадимдан табобатга катта аҳамият бериб келинган. Абу Али ибн Синодек буюк шифокор ҳам Бухородан кейин шу ерда баракали ижод қилиб дунёга танилган. Хоразм хонларидан, тарихчи сифатида танилган Абулғози табобат илмига оид “Манофиъ-ул инсон”

(Инсон манфаатлари) асарини битган. Даврининг барча илмларидан бохабар бўлган Оллоқулихон ҳам табобат илмидан бебаҳра бўлмаган бўлса керак. М.Йўлдошев “Хива хонлигида ҳарбий сафарлар вақтида давлат томонидан тиббий ёрдам кўрсатилмас эди. Ярадор бўлган жангчилар табибга мурожаат қилардилар. Аскарлар ярадор бўлиб қолган тақдирда даволатиш учун уларга зарур миқдорда пул бериларди.” 95 - деб ёзади “Риёз уд-давла” муаллифи эса шундай маълумот бериб ўтади. “Бекмонбей валади Дўсимбей тўфанг ўқидан захмдор бўлиб чиқди, хазинадан унга юз тилло ва бир халъати кимхоб инъом бўлиб, хоқон доруш-шифосида даволаниб чиқди” 96 . Ўки шу асарнинг ўзида Мирзо Ҳусайн табиббоши тўғрисида сўз боради 97 . Демак, хонликда табиббоши бўлган бўлса унинг қўл остида табиблар бўлган ва ўз ўзидан маълум бўладики, бу табиблар шифохоналарда фаолият кўрсатганлар. Хонликнинг чегара қўшини навкарлар қўшини сингари ташкил этиларди. Чегара районларда навкарларга ер-сув бериларди. Хонликда олий ҳарбий ҳокимият хон қўлида эди. Хонликдаги йирик амалдорларнинг аксарияти ҳарбий кишилар эди ва уларнинг ҳар бири саркарда этиб тайинланиши мумкин эди. М.Йўлдошев “Ясовуллардан кейин мингбошилар келади” - деб хабар бериб ўтади ва уларни “мингбоши оқо” деб таърифлайди. Лекин негадир Огаҳийнинг “Риёз уд- давла” асарида мингбошилар тўғрисида ҳеч қандай маълумот учратмаймиз, аммо оқо мансабига эришган 98 : - Муҳаммад Ўқуб оқо (чиғатой халқининг иззатпириси); - Сатторқули оқо (Дашти ғипчоққа элчи бўлган); - Шукрулло оқо (Муҳаммад Юсуф меҳтар томонидан элчи бўлиб Ҳиротга мингта қўй ва минг ботмон ғалла олиб борган, Хоразмдан Бухорога элчи бўлган); - Ҳасанали оқо (даригизлик); - Оқо Ниёзбек (сориқларни тўғри йўлга бошлаш мақсадида юборилган) лар тўғрисида маълумот бериб ўтади. 95 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. -Т., 1959. -Б.282. 96 Огаҳий. Риёз уд-давла. 309 б-варақ. 97 ўша асар. 313 а-варақ. 98 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. -Т., 1959. -Б.286.

Огаҳий, шунингдек, шамхолчилар ва тўпчибошилар тўғрисида ҳам гапириб ўтади. Жумладан, Муҳаммад Ўқубхўжа тўпчибоши бўлганлигини биламиз. “Риёз уд-давла”да Оллоқулихон даврида фаолият кўрсатиб ўтган юзбошилардан 37 таси тўғрисида маълумот берилади. Уларнинг рўйхати қуйидагича: - Абдураҳмон юзбоши (солур кадхудоларидан); - Абдураҳмон (шамхолчи саркардалардан); - Аваз юзбоши (қуллар саркардаси); - Ажамберди юзбоши (тўпхона мулозимларининг сардори); - Айдак юзбоши; - Аҳмадбек юзбоши (тўпхона мулозимлари саркори); - Беги юзбоши (ямролия тоифасига сардор); - Бойли юзбоши (човдур сипоҳийларидан); - Вайсбой юзбоши (тўпхона мулозимлари саркори); - Мирсали юзбоши (човдур оломонининг сардори); - Мулла Мурод Али юзбоши; - Муҳаммад Амин юзбоши; - Муҳаммад Назар юзбоши; - Муҳаммад Ниёз юзбоши; - Муҳаммад Сафо юзбоши; - Муҳаммад юзбоши (ўзбакия сипоҳиларидан); - Муҳаммадқули юзбоши (шижоат майдонининг яккатози); - Ниёз Муҳаммадбой юзбоши (тўпхона мулозимларининг сардори); - Ниёз ғилич юзбоши (Бухорога элчи бўлиб борган); - Ниёзқули юзбоши (али эли улуғларидан); - Одил юзбоши (қўнғирот); - Оллоберди юзбоши (тўпхона мулозимларининг сардори); - Пулод юзбоши; - Cафарбой юзбоши (човдур аъзимидан); - Тўлаган юзбоши (қангли); - Тўрабек юзбоши (қиёт); - Тўра юзбоши - Холмурод юзбоши (ўзбакия сипоҳиларидан); - Чорчу юзбоши (шамхолчи саркардалардан); - Шағал юзбоши; - Шоҳ Мурод юзбоши; - Эминназар юзбоши; - Яхшимурод юзбоши; - ғорли юзбоши (Кўклон халқининг илтимосига биноан уларга амири лашкар этиб тайинланган ва ғорри қаъласига ҳоким этиб юборилган); - ғурбонкелди юзбоши (човдур сипоҳиларидан); - ғурбонқули юзбоши (тўпхонаи хумоюн мулозимларининг сардори); - ғутлуғ Мурод юзбоши.

Юзбоши - юзта ҳарбий отлиққа бошлиқ бўлиб, улар орасида ўта машҳур ва ном қозонганлари ҳам бўлганлар. Масалан, ғорли юзбоши хоннинг хос хизматларини бажарганлиги маълумдир. Шулардан бири, 1840 йилда рус асирларини ватанларига кетишларига рухсат этилганда Оллоқулихоннинг топшириғига биноан ушбу юзбоши “токим Тенгизга (Каспий) боргунча ўруслар аҳволидин хабардор бўлиб, соғ-саломат кемаларга ўтказиб” 99 хоннинг ўзига бу ҳақда ҳисобот берган. Саркардалик мансаби қўшин уруш сафарига чиққан даврда белгиланарди. Мингбоши ва юзбошилар сингари саркардалар ҳам бевосита хоннинг ёрлиғи билан тайинланар эди Саркарда ҳарбий маҳкама кишилари бўлмаслиги ҳам мумкин эди. Масалан, Мунис мироб, Огаҳий мироб ва Тоғай мироблар уруш сафарларида қатнашган ва бунда Тоғай мироб асосий саркардалардан бўлган. М.Йўлдошев Хива хонлигида қўшин бош штаби бўлмаса-да, лекин вазифаси жиҳатидан штаб бошлиғига ўхшаш мансаб бор эди, бу вазифани нақиб бажарар эди, деб ёзади 100 .Лекин “Риёз уд-давла” да “Бовард тўпаси отлиғ мавзе атрофида яшайдиган туркман жамоасидан бир савдогар савдодан фойда кўришни кўзлаб, ўрдуйи аълога бир неча сурик қўю қўзи келтирган эди,” 101 деган сатрларидаги “ўрдуйи аъло” худди бош штабнинг ўзи бўлади. Ўки: “...сафарда чоғларида ҳароратнинг баландлиги, сувнинг танқислигидан кўп азият чекдилар. Бундан хабар топган хон орқада қолган черик олдига сув юбориб, ташналик ранжидан халос қилсинлар дея фармон берди. Муҳаммад Юсуф меҳтар ва Бекниёз девонбеги ўрдуйи аълодан ҳар кун икки минг туяга сув юклатиб зобит соқчилар номвори ва эпчил ясовуллар сарвари Фулод маҳрам ва ғорли маҳрамга топшириб, ортда қолган оломонга сув етказиб барчасини омон-эсон, соғу саломат давлат лашкаргоҳига етказдилар” 102 - дейилишидан маълум бўладики, хонлик армиясининг бош штаби бўлган ва бу “ўрдуйи аъло” ҳаракатдаги қўшинни бошқариб, ҳолидан ҳар доим хабардор бўлиб турган. 99 Огаҳий. Риёз уд-давла. 349 б-варақ. 100 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. -Т., 1959. -Б.286. 101 Огаҳий. Риёз уд-давла. 304 а-варақ. 102 ўша асар. 314 б-варақ.

Нақибхўжа - Саййидлар ва хўжалар учун юқори фахрий унвон эди. Нақиб хоннинг энг яқин маслаҳатчиларидан бири бўлиб, сафарларда унга ҳамроҳ бўларди. Нақиб мадрасани тугатган киши бўлиб, пайғамбар наслидан бўлиши керак эди. Расмий қабул маросимларида нақибхўжа хоннинг сўл томонида биринчи ўринда ўтирган. 103 . “Офтобдек равшан, ақл ва фаросат эгаларидан махфий қолмағайким, саодатли хоқоннинг сўл томонидаги энг муҳим ўрин мўътабар нақиблар, яъни Али уруғининг намояндаларининг ўрнидир. Бу олийжаноб кишилар синфига ҳурмат шу даражага бориб етардиким, барча шаҳзодалар, ҳатто валиаҳд ҳам нақиблардан қуйироқда ўтирардилар” 104 . Нақибларнинг ўз навкарлари бўлиб, ҳамма ҳарбий сафарларда қатнашарди. Хон сайлови вақтида нақиб иштирок этарди. Хонлар нақибларга таянар эдилар. “Риёз уд-давла” дан маълум бўлишича, Оллоқулихон даврида Муҳаммад Юсуф ҳожа нақиб 105 мансабида фаолият кўрсатган ва у 1806 йили Элтузархон билан бирга ҳалок бўлган Жаъфар хўжа ўрнига Муҳаммад Раҳимхон томонидан тасдиқланган 125 . “Риёз уд-давла” шунингдек Хива хонлигининг сиёсий-иқтисодий ва ижтимоий ҳаётида муҳим роль ўйнаган қуйидаги амалдор ва мансабдорлар тўғрисида бой материал беради: Парвоначилар (хоннинг фармонларини етказувчи): - Ўроз парвоначи (така низомидан); - Ниёз Муҳаммад парвоначи (йўлатанлик солур); - Раҳмонберди парвоначи (Марв улусининг акобиридан); - Ўроз парвоначи (така низомидан). Маҳрамлар (хонликнинг хос хизматларини адо этувчи сарой аъёнлари): - Гадойниёз маҳрам (ғорақалпоқга закот йиғишга юборилган, Бухорога элчи бўлган); - Давлат ғоракўз маҳрам, акбарул-кубаро (Бухорога элчи бўлган); - Муҳаммад Мурод маҳрам; - Муҳаммад Ниёзбек маҳрам (вабодан ўлган); 103 Бартольд В.В. Церемония при дворе узбекских ханов в XVII в.// Записки РГО.-С-ПБ.1909.-С.301. 104 ўзФА Шарқшунослик институти, фонд 33, п.2. 105 Огаҳий. Риёз уд-давла. 271 а-варақ. 125 Баёний. Хоразм тарихи. -Б.142.

- Муҳаммад Юсуф маҳрам (визорат паноҳ, 1831 йилда вафот этган); - Обиддин маҳрам (қуллар акобиридан); - Ота Ниёз маҳрам (Теҳронга элчи этиб юборилган); - Саид Ниёз маҳрам ( Ҳиротга элчи бўлиб борган); - Фулод маҳрам (зобит соқчи ва эпчил ясовуллар сарвари); - Эрниёз маҳрам (Ҳиротга элчи бўлиб борган); - Юсуфбек маҳрам (вабодан ўлган); - ғорли маҳрам (зобит соқчи ва эпчил ясовуллар сарвари); - Ҳасан Мурод маҳрам (Ҳиротга элчи бўлиб бўлган). Cардорлар (ҳарбий бошлиқ): - Абдусаттор сардор; - Али сардор (ямроли шайҳларидан); - Дурди сардор (явмут мулозимларидан, донишосор); - Жуванмард сардор; -Келдихон сардор (хоннинг махсус мулозимларидан); - Маҳдибек Мулла Беганжин сардор (така акобирларидан); - Мирсали сардор; - Мулла Авазмурод сардор; - Мулла Аваз сардор; - Муҳаммадхон ғаройи сардор валади Исохон ғаройи (Турбат ҳокими, шиаликни тарк этиб аҳли сунна бўлган, шиалардан арз қилиб Оллоқулитхонга элчилар юбориб турган. Машҳадга асир этиб олиб кетилган); - Ниёз ғилич сардор (хон мулозимларидан, Оҳалга ва сўнгроқ Курдистон ҳокимларига элчи бўлиб борган); - Оллоҳнур сарвар (Чашма қудуғи атрофида яшовчиларнинг улуғи); - Оқо Ниёз сардор (соруқ улусидан, Ҳиротга элчи бўлиб борган); - Раҳим сардор (Маҳмудобод қаъласидан); - Сафрбой сардор; - Соатқули сардор (соруқ улуғларидан, Марв вилояти ҳокими); - Содиқ шайх сардор; - Сори карнай сардор (явмутия улуси акобир ва нозимидан); - Сари сардор (явмут саромадларидан, сипоҳий, шаҳид бўлган); - Турди сардор (явмут акобиридан); - Хонак сардор (явмутия чобуксувориларидан); - Хонсоат сардор (Оҳал ва ғизилработ такасининг улуғи); - Худоёрбей (кўклон жамоасининг сардори); - Чўламон сардор; - Ўрозёғли сардор (Калот ҳокимидан Оллоқулихонга элчи бўлиб келган); - Ўроз сардор; - ғоқа сардор (явмутия сардоридан, барча туркманлар номидан гапирган, ёв билан юзма-юз найза ва қилич солишиб, оғир захм кўтариб, катта обрў ортирган, олган жароҳатлари дастидан вафот этган); - ғуллуқ Мурод сардор Хонак сардор ўғли (явмутия уруғидан); - ғул Муҳаммад сардор (кўклон маъорифидан);

- ғуткелди сардор (cоруқ аъзамидан); - Ҳожи Назар сардор (солур улусидан, Хироттга элчи бўлиб борган). Баҳодирлар: - Боғибек Баҳодир (явмутия улусининг улуғи); - Бердибек Баҳодир (явмутия улусининг улуғи); - Жавлон Баҳодир (қорақалпоқ улуғидан); - Жумақули Баҳодир (қорақалпоқ улуғидан); - Мурод Баҳодир (қорақалпоқ улуғидан); - Навбат Баҳодир; - Оқтиш Баҳодир (ямроли); - Ризо Баҳодир Ойдўстбий ўғли; - Cуюн Баҳодир (човдур аъзамидан, сипоҳий); - Тўра Баҳодир (Ризо баҳодир иниси); - Эштой Баҳодир; - Ўрозали Баҳодир (Сарахслик солурларга элчи бўлиб борган); - ғувонч Баҳодир (Ойдўстбий тарафида бўлиб, енгилганидан сўнг бедарак йўқолган); - ғутлуғ Мурод Баҳодир; - ғучлуқ Баҳодир. “Риёз уд-давла” асарида муаллиф Элтузархондан бошлаб Муҳаммад Раҳим, Оллоқулихон, Раҳмонқулихон, Раҳимқулихон ва шунингдек юқорида келтирилган рўйхатдаги 15та амалдорлар исмига “Баҳодир” қўшимчасини қўшишидан бу фахрий унвон эмасмикин деган савол пайдо бўлади. Юқоридагилар шуни кўрсатадики, Оллоқулихон даврида Хоразмда давлат ва жамият ўзига хос мустаҳкам қонун-қоидалар ва тартиб-интизом қарор топган, асрлар мобайнида ўзбек давлатчилиги тарихида шаклланиб келган сиёсийиқтисодий бошқарув тизими кўп жиҳатларда ўзига хос ҳолда ривожланган. “Риёз уд-давла”да келтирилган маълумотларга асосланган ҳолда яна шуни таъкидлаш лозимки, бу вақтда хонликда барча ишлар шариат йўл-йўриғлари асосида олиб борилган бўлса-да, давлат ва жамият бошқаруви тизимида жамоат фикрмулоҳазаларини ҳисобга олган ҳолда адолат мезонларига маълум тарзда амал қилиб боришга уриниш, умумдавлат аҳамиятига молик сиёсий масалаларни ҳал этишда озчиликнинг кўпчиликка бўйсинишига асосланган машварат усулидан (парламент ёки сенат) фойдаланиш каби муҳим атрибутлар ҳам кўзга ташланади.

ғонунчилик, суд ва маъмурий ҳокимият, солиқ, молия ва ҳарбий тузилиш ҳамда турли маҳкамалар тўғрисида юқорида айтилган гаплар Оллоқулихон давридаги Хива хонлигини унинг давлат тузилишига қараб, мустақил марказлашган давлатлар жумласига киритишга тўла ҳуқуқ беради. 2.2. Деҳқончилик ва суғориш тармоқлари Оллоқулихон даврида Хива хонлигида деҳқончилик, боғдорчилик, чорвачилик ва ипакчилик ривож топган эди. Тарихий манбаларни ўрганиш жараёнида шу нарса маълум бўладики, деҳқончиликнинг асосий тури ғаллакорликдан иборат бўлган. Экинбоб ерларнинг ярмидан кўпроғи буғдой ва жўхори, бешдан бир қисмига яқини пахта экиш учун ажратилган 106 . Ерларнинг қолган қисми, тахминан баравар тақсимланиб арпа, шоли, зиғир, кунжут, қовун-тарвуз экиларди. Гарчи боғдорчилик хўжаликда муҳим ўрин эгалламаса ҳам, лекин Хива боғларида ўрик, шафтоли, узум, олма, анор, нок, олхўри, жийда ва бошқа мевалар етиштирилган. Оллоқулихон тахтга ўтиришидан бир оз олдинроқ Хива хонлигига ташриф буюрган рус сайёҳи Н.Муравьев шундай ёзади: “Бу хонликнинг ерлари ажойиб манзарани ташкил қилади: ҳаммаёқда кўм-кўк далалар, серҳосил ғаллазор, ариқларнинг бўйларида токзор ва мевазор боғлар яшнаб туради, бу ерларнинг эгалари мўлчиликда яшайди. Хонликда ундириладиган турли-туман дон-дуннинг миқдори халқнинг эҳтиёжидан анча ошиқдир. Ортиқча ғаллани пуллаш яъни ғалла билан савдо-сотиқ юритиш касб-корларининг муҳим турини ташкил этади. Уларнинг қўшниси бўлган кўчманчи қабилалар: болқон, манғишлоқ халқлари, қозоқ ва туркманларнинг бир қисми, ота ва така уруғлари ғаллани улардан улгуржи сотиб оладилар. Хиваликлар асосан буғдой экадилар, чунки уларнинг мамлакатида ғалла ҳосили жуда яхши бўлади ва кўп қисми бозорга чиқарилиб сотилади” 107 . 106 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. -Т., 1959. -Б.80. 107 Муравьев Н. Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819-1820 гг. -С.37.

Оллоқулихон ҳукмронлигининг сўнгги даврларида Хивада бўлган рус савдогари Абросимов ҳам: “Хива бозорларида ҳамма нарса бизнинг Россияга нисбатан анча арзон ... ғовун, тарвуз ва турли ҳўл мевалар бу ерларда кўплаб етиштирилади ва жуда арзон сотилади” 108 ёки “Хивада ҳар бир уй атрофидаги боғлар шаҳар кўркини тўсиб турарди. Шаҳар ичида улкан боғ бўлиб, у ерда ҳар хил катта дарахтлар ўсарди. Бу боғларда нашвоти, нок, олхўри, узум, олибухоро, жийда ва ҳокозолар битарди” 129 деб ёзади. Хонликда экинбоб ерлар хусусий (мулк), вақф ва подшолик ерларига бўлинган. М.Йўлдошев мулк ерларини хонга қарашли ерлар деса 109 , Ю.Э.Брегель бундай дейишга асос йўқ 110 ва бу ерлар хусусий, яъни фуқароларга тегишли ерлар деб тушунтириш бериб кетади. Вақф ерлари - Хива хонлигида ҳар бир масжидга вақф учун 10 таноб ер ажратилган. Бундан ташқари мадрасаларда ҳам вақф ерлари бўлган. Подшолик ерларига хоннинг ёрлиғи билан беватанларга берилган ерлар кирган. Беватан деб ернинг юридик эгаси эмас, подшолик ёки вақф ерларида ижарага ишловчи корандаларни айтилган. Ер эгалари ер солиғи - солғут тўлаганлар. Муҳаммад Раҳимхон I нинг ўтказган ислоҳати бўйича солғут тўловчилар уч гуруҳга: аъло, авсат ва аднога ажратилган: - Ўн танобдан кўп ери бўлган деҳқонлар аъло лар ҳисобланган. Улар хонликка йилига ҳар бир таноб ери учун уч пухта тилла (1 пухта тилла=18 танга) солиқ тўлаганлар. Тарихий ҳужжатлардан маълум бўлишича аълолар 11 таноб ери учун солғут тўлаганлар. Табиийдирки, Хоразм шароитида 10 танобдан ортиқ ерга ишлов бериш бир оила учун оғир бўлган (қиш маҳаллари шўр ювиш, сув чиқазиш ва ҳар 10 таноб суғорилган ер учун битта қазувчи бериш керак бўлган) ва ерни ижарага берганлар. Солғут тўловини ижарага олган, яъни ердан фойдаланган оила тўлаган. Ер эгаси қанча ердан ўзи фойдаланган бўлса солғутни шу ер учун ҳам 108 Абросимов. Разсказь торговца Абросимова о поездке его въ Хиву. -СПБ: Ежегодник, 1873 -С.364. 129 ўша асар. 363-бет. 109 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. -Т., 1959. -Б.85. 110 Брегель Ю.Э. К изучению земельных отношении в Хивинском ханстве. Гл.Ред. Восточной лит.-М.- 1972.С.55.

тўлаган. О.А.Шпакскийнинг таъкидлашича, баъзи ҳолларда солиқнинг ярмини ер эгаси ва қолган ярмини ижарачи тўлаган 111 . - Беш танобдан ўн танобгача ери бўлган деҳқон авсат деб аталган ва ҳар бир таноб ери учун икки пухта тилладан тўлаган. - Беш танобгача ери бўлган қуйи тоифадаги деҳқон адно деб аталиб, улар ҳар бир таноб ер учун бир пухта тилла тўлаган. Ю.Брегель “саййидлар, шайхлар ва хўжалар барча турдаги солиқлардан озод бўлганлар” 112 , деб ёзади. Бу рўйхатга ҳарбийларни ҳам қўшса бўлади. Ўз ўзидан маълумки, ҳар бир давлатда баъзи имтиёзлардан фойдаланган арбоблар бўлишган. Муаллиф санаб ўтган кимсалар давлат сиёсатини юргизишда амалга оширган алоҳида хизматлари, шунингдек кенг омма орасида ўзларининг илми, ҳарбий салоҳияти, тутган обрўсига кўра солиқ тўламаслик имтиёзига эришган бўлсалар керак. Хонликда ер эгалиги ва аҳолини ер билан мунтазам равишда таъминлаб туриш долзарб масалалардан бўлиб, давлат даражасида ҳал этилган. Буни Ю.Брегель қуйидагича ёритади: “бир хиваликнинг (А.Л.Кунга) ёзиб беришича: “Мамлакатда одам кўб бўлғондин сўнгра бекор ердан ер бериб, ҳар беш танобга бир пухта тилла олурлар. Ҳар ўн танобга бир киши қазувчи олиб қаздурурлар. Шул қазувчилар билан ёф қазиб бекор ерларга сув элтурлар. Шул ерни ҳар ким экса бешдан икки ғалла олурлар. Шу ердан ҳар ким ер тутуб ўзи отин дафтарга ёздурса ҳар беш танобга бир пухта тилла олурлар, ғалла олмаслар. ғадимдан қоида ва расм шудир 113 . Г.И.Данилевскийнинг такидлашича, ўша пайтларда 8 ёки 10 таноб ери бор деҳқон бадавлат хўжалик эгаси ҳисобланган ва кўп хивалик оилалар бир танобга етар-етмас ер билан оилаларини бемалол тебрата олганлар (айниқса боғдорчиликда). Бу деган гап хонликда бўш ер етишмайди деган хулосани 111 Брегель Ю.Э. К изучению земельных отношении в Хивинском ханстве. Гл.Ред. Восточной лит.-М.- 1972. -С.91. 112 ўша асар.-Б.78. 113 Брегель Ю.Э. К изучению земельных отношении в Хивинском ханстве. Гл.Ред. Восточной лит.-М.- 1972.С.77.

бермайди. Лекин ерга ишлов бериш ўта кўп меҳнатни талаб қилишидан (шўр ювиш, ўғитлаш, суғориш) оддий оилалар кўп ерга ишлов беролмаганлар 114 . Академик Яҳё ўуломов: “Хоразм каби асосий фаровонлиги суғорма деҳқончилик қилиш билан боғлиқ бўлган мамлакатда ирригацияга ғамхўрлик қилиш давлат иши эди” 115 , деб мамлакатда иқтисодий ҳаёт ҳақиқатан ҳам суғориш ишларига бевосита боғлиқ эканлигини кўрсатиб ўтган эди. Табиийдирки, суғориш иншоотларини мунтазам равишда таъмирлаб туриш ва янги иншоотлар қуриш, бу ишларни ташкил этиш учун жуда кўп маблағ ва куч сарфлаш зарурияти туғилар эди. Бу ишни фақат давлат уддалай олар эди. Шу сабабли Хоразм воҳасида давлат ҳокимияти қанчалик барқарор бўлса, суғориш иншоотлари қурилиши шу қадар кенг миқдорда олиб борилар ва фойдаланиладиган ерлар ҳам шунчалик кўпаяр эди. Шу жиҳатдан Хива хонлигининг Оллоқулихон даври айниқса диққатга сазовордир. Оллоқулихон даврида Хива хонлиги худудида суғориш ишлари бўйича талай ишлар амалга оширилган. Янги каналлар қазилган, қўриқ ерлар ўзлаштирилган, боғлар ва қалъалар вужудга келган. Огаҳийнинг шоҳидлик беришича, Оллоқулихон давлат ишларида мамлакатни сув билан таъминлашни энг муҳим ва аввалги вазифалар қаторига қўйган. Жумладан, вақт шуни тақозо этардики, мамлакатнинг Хуросон билан чегарадош ҳудудлари нотинчлиги туфайли, у ерларга хоннинг ўзи зудлик билан бориб чора-тадбирлар кўриши керак эди. Бу воқеа 1829 йили юз беради. Лекин шу йили баҳор қуриқ келиб, сув танқислигидан деҳқонлар азият чекар эдилар. Хон бунинг чорасини кўриб, деҳқонларни сув билан таъминлаб қўйиб сўнг ҳарбий юрушни бошлайди. Бу воқеани Огаҳий қуйидагича беради: “Ҳамул баҳор 1244/1828-1829 мамлакат сув танқислигидан андак азият чекди. Ул ҳазрат “ҳайрунносу ман янфаъуннос” ( инсонларга нафи тегадиган инсон инсонларнинг яхшисидир ) ҳадиснинг мазмунига амал қилиб, юрт манфаати ва халқ саломатлигини кўзлаб, ҳазрати қутбил-авлиё Паҳлавон ота наҳрининг 114 ўша асар. 124-б. 115 ўуломов Я. Хоразмнинг суІорилиш тарихи. Т.: ўзФА 1959.-Б.13.

бошланишига бориб, ўтган йил қирдан ёрдирган Тошсақо ариғини янгидан ҳашар йўли билан қаздириб, сув жорий қилди ва мамлакат ерларини сероб ва вилоят бўстонларини сувга қондирди” 116 . “Риёз уд давла” дан маълум бўлишича, 1830-1831 йили Кўҳна Урганчга сув чиқарилади. “Кўҳна Урганчким, Арабхон замонидан, балки Чингиз истилосидан бери ҳароб ва сув ноёблигидан саҳрога айланган эди. Оллоқули у ерларни экин экиладиган ерларга айлантириш қасдида, унинг шарқий тарафидаги, Амударёнинг бир неча ирмоқлари қуйиладиган Лавдон кўлидан бир кенг ва чуқур ариқ ёрдириб, Шайх Нажмиддин Кубро алайҳирраҳма мақбарасининг шимол тарафидан ўтказиб, ғарбий тарафидан икки-уч фарсахлик масофага етказди. Холо, ул ариқдан кўп ерлар сув ичиб ва кўп эллар манфаат олиб, ободдурлар” 117 . Огаҳийнинг, "1257/1841-1842 йили Оллоқулихон Кўҳна Урганч арнасини қаздиришга бориб, қазув ишини охирига етказиб, Шоҳободга етиб келганда иниси Раҳмонқули тўранинг вафот этганини эшитди” 118 - деб ёзишидан маълум бўладики, Кўҳна Урганчдаги арна ҳам Оллоқулихон даврида қаздирилган. Худди шу тарихий воқеаларни туркманистонлик рус тадқиқотчилардан бири шундай тавсифлайди: “Оллоқулихоннинг даврида Кўҳна Урганчда канал қазилди. Аввалига Хонобод, сўнгра халқ Хонёп деб атаган ушбу канал 1831 йилда қазилиб, Нажмиддин Кубронинг мавзалейидан кунботар тарафига 12-14 километр узайгандир. Хон 1841-йилда Шамахи ва Вазир (Девкесганқала) атрофларида бўлиб кўргандан сўнг канални давом эттирмоқ қарорига келади. Бу ерда деҳқончилик учун ерлар кўп эди. Сувнинг келиши Кўҳна Урганчда ҳаётни қайтадан жонлантириб юборди. Сувсизликдан қақраб ётган ерларда яна аҳоли пайдо бўлди” 119 . XIX асрнинг иккинчи ярмида Амударё ва унинг ирмоқлари, сунъий суғориш тармоқлари, кўл ва ҳавзаларни синчиклаб ўрганган рус олимлари: 116 Огаҳий. Риёз уд-давла. 304 а-варақ. 117 Огаҳий. Риёз уд-давла. 311 б-варақ. 118 ўша асар. 352 а-варақ. 119 Гаврилов М. Куня-Ургенч: страницы прошлого и настоящего. -Ташауз, 1993. -С.33. 141 Материалы для статического описания Хивинского оазиса. -Т., 1889. -С.87.

“ғуванишёрманинг пайдо бўлишини ерликлар шундай ҳикоя қилиб берадилар. Уларнинг айтишларича, бу дарё илгари Кўк деб аталиб, ҳозирги ўзанидан нарироқда Давқора ёнидан ўтарди. Оллоқулихон даврида сув танқислигидан қийналган Давқора аҳолиси Кўк сувини уларга яқинроқ келтиришларини сўраб илтимос билан чиққанлар. Хон томонидан уларга рухсат берилиб, бу ишни амалга ошириш ғуваниш исмлик қорақалпоққа топширилган, у эса зовур кавлашни ғораузак ажралиб чиққан жойдан бошлайди. Зовур тайёр бўлганда жойни яхши танланганлиги маълум бўлди, чунки дарё бу ердан ўтиб Кўкўзакнинг қуйи қисми қуришга келди. ғуванишнинг хотираси учун янги ҳосил бўлган дарёни унинг номи билан аташади. Бу 1840 йилда юз берган эди ва ғувонишёрма йил сайин катталашиб бораяпти” 141 - деб ёзадилар. Академик Яҳё ўуломов бундай деб ёзади: “Хоразм деҳқонлари учун каналларни ҳар йили лойқадан тозалаш асосий мажбурият ҳисобланар эди” 142 . 120 Хонликда қазув мажбурият ҳисобланган ва ҳар бир деҳқон ҳар йили баҳор, куз ойларида янги каналлар қазиш, эски каналларни тозалаш, кенгайтириш ишида ишлаб бериши керак бўлган.. Ана шу ишга қатнашувчилар қазувчи деб аталган ва ҳар ўн таноб ер ҳисобидан 1 та қазувчи 12 кун ишлаб берган. “Хонликдаги, - деб ёзади Г.И.Данилевский, - барча асосий каналлардан фақат Полвон ота каналигина хоннинг бевосита қаромоғида бўлиб, унинг ҳар йилги тозалаш ишларининг бошидан охиригача тепасида туриб, ўзи бошқаради. “Полвон”ни тозалаш одатда март ойининг биринчи ярмида бошланади. Каналдан суғориш ишларида фойдаланувчи ҳар бир оиладан бир киши олдиндан олинган чақирув қоғозида кўрсатилган манзилга белгиланган кунда ҳозир бўлади. Хон каналнинг қуйи томонига етиб бориб, ҳар бир участкага ишбошқарувчини тайинлайди. Ишнинг кетишини кузатиб каналнинг тепа қисми Амударёга уланган жойигача боради. Тозалаш ишлари тугагач, кузда шох шабалардан ясалган тўғон аста секин сувнинг босимига қараб олиб ташланади. Бу ишларнинг ҳаммаси одатда 6 ёки 8 кунда поёнига етади. Бошқа каналлар икки йилда бир, баъзилари эса уч 120 ўуломов Я. Хоразмнинг суІорилиш тарихи. Т., ўзФА, 1959, -Б.272.

йилда бир тозаланади. Каналларнинг тозалашда ҳамма оила бир тартибда қазувчи бериши шарт ва бу тартиб хон томонидан жойларга юборилган амалдорлар томонидан назоратга олинади” 121 . Муаллиф ушбу асарида ўлканинг умумий географик ва гидрографик тузилиши тўғрисида ҳам маълумотлар беради. Амударё ва унинг Лавдан, Кўкўзак, ғорабойли, Чуманай, ғиёт-жангар, Кўкдарё, Толдиқдарё, ғозоқдарё, Марв, Тажан каби ирмоқлари, Питнак, Полвонота, ўазоват, Шоҳобод, Ўрмиш, ғилич-Ниёзбой, Арпа, Сували, Хон номли каналлари, шунингдек Ойбуғур, Довқора, Аузил, Оёқкўл, Порсу, Султан Санжар-мозий кўлларига 122 таъриф бериб, уларнинг хонлик қишлоқ хўжалигида тутган ўрни тўғрисида қизиқарли малумотлар келтириб ўтади. Шуниси диққатга сазоворки, Огаҳий ҳам “Риёз уд давла” асарида Амударё (номини Жайҳун, дарёйи Ому деб ҳам беради), Арок, Гандир, Гургон, Дарозоб, Кўкўзак, Марв, Оҳал, Субнор, Сунабадр, Тажан, Мавжи-зан, Тирсак, ғорасув дарёлари, Шоҳобод, Кўҳна Урганч, Паҳловон ота, ғилич Ниёзбей, Тошсоққо каналлари (арналари), Бинийи ток, Дарангар, Навхандон, Сарқинли номли жилғалар, Боми отлиғ мавзенинг суви, Отқирғон суви, Дашт орасида бир улуғ ғадир (кўл) ва Лавдан кўллари тўғрисида қимматли маълумотлар бериб кетади. Оллоқулихон хонликдаги халқлар ҳаётида сув таъминоти нечоғлик муҳимлигини эътиборга олиб, уларни мазкур масалада ғамларини еб, суви сероб дарё ва каналлар атрофидан жой берганлиги тўғрисида маълумотлар ҳам бор. Жумладан, “(1246/1831 йили) Али эли халқига меҳрибонлик кўргизиб, уларга ғиличниёзбей арнасининг қуйи ва Бўлдимсоз қаъласининг атрофидан ер бериб, бошпана ва осойишталик тайин этди. Холо ҳамул мавзеда боғ-роғ ва иморат қилиб, улуғ эл бўлиб яшамоқдалар 123 . Огаҳий Хоразмни эрам боғига қиёслаб, ўз давридаги Хива, Ҳазорасп, Тошҳовуз, Урганч, Марв атрофларидаги боғ-роғлару, экинзорлар тўғрисида қизиқарли маълумотлар бериб ўтади. Жумладан, 1243/1828 йилги воқеаларни 121 Данилевский Г. Описание Хивинского ханства// Записки русского географического общества, книга V. С.324. 122 Данилевский Г. Описание Хивинского ханства// Записки русского географического общества, книга V. Б.324. 123 Огаҳий. Риёз уд-давла. 310 а-варақ.

тасвирларкан, “Тошҳовуз мавзесида янги боғи беҳишт бино топиб, мевалари янги етилиб эди .....маълум бўлсунким, - деб ёзади Огаҳий, - хон мулозимларидан ғилич Ниёзбей аввал ул ерга мушарраф бўлиб, бу боғи работни бино ва иморат қилиб эрди, шунинг учун ҳам боғ унинг отига мансуб бўлди. ...Ва ул боғ мусаффоликда жаннат боғи билан бахслаша олар ва ундан ҳам кўркам эди” 124 . Ушбу асардан яна маълум бўладики: “Оллоқулихон ҳамул йил (1244/1828-1829) Зофик қорияси ҳудудидаким бу мавзеъ Хива шаҳрининг янги бино топган қисмидадир, ҳар работи олий бино қилдириб эдики, унинг атрофидаги боғлар эрам боғининг қайтарилиши эди” 147 . 1842 йили Хива хонлигида бўлган Г.Данилевскийнинг гуруҳида табиатшунос Ф.И.Базинер ва ака-ука топограф Зеленинлар ҳам бор эди. Мазкур гуруҳ олдига қўйилган масалалардан бири яқин орада босиб олиниши керак бўлган Хоразм диёрининг тузилиши, табиати, тўғрисида тўла ва аниқ маълумотлар тўплаш эди ва улар бу ишнинг уддасидан чиқа олдилар. Данилевский: “Хиваликларнинг ишни кўзини билиб, меҳнатсеварлик билан кўп меҳнат талаб қиладиган шўр босган ва қум аралаш лой тупроқли ерларга ишлов беришлари ҳар қандай мақтовга лойиқ. Экин учун ҳайдаладиган ерларни танобда ўлчайдилар (1 таноб ер = 0,40970240 гектар). Ер омоч билан ҳайдалади. Суғориш ишлари ер сатхи тепароқ бўлса чиғир орқали амалга оширилади” 125 , - деб ёзади. Данилевкийдан маълум бўлишича ўша даврда Хива хонлигида ғалла экинларидан буғдой, шоли, арпа, тариқ, жўхори, ясмиқ, нўхот , техник экинлардан пахта, каноп, тамаки, рўян, кунжут, зиғир, полиз экинларидан тарвуз, қовун, қовоқ, савзи, пиёз, шунингдек йўнғичқа (беда) етиштирилган . Боғдорчилик. Ўз замонасида хонликда бўлган ҳорижлик сайёҳларнинг таъриф қилишларича, хиваликларнинг боғлари одатда уйларининг атрофида бўлган. Боғлар ҳаддан ташқари серҳосил бўлиб, атрофи тўрт бурчак баланд пахса 124 Огаҳий. Риёз уд-давла. 280 а-варақ. 147 ўша асар. 299 б- варақ 125 Данилевский Г. Описание Хивинского ханства// Записки Русского георгафического общества.- С.119.

деворлар билан ўралган бўлган. Боғни ўртасида ҳовуз ва ундан гир атрофга дарахтларни суғориш учун ариқчалар таралган 126 . Хиваликлар беш ҳил нав ўрик, тўрт хил олхўри, уч ҳил шафтоли, тўрт хил олма, ўн хил узум, икки ҳил анор, шунингдек анжир, беҳи, жийда, тут каби меваларни етиштирганлар. Бундан ташқари хонлик ҳудудида бақа терак ва мирза терак ўсган. Биринчиси кам учраган, иккинчиси эса ҳаддан ташқари кўп экилган. Теракнинг бунчалик кўп бўлишига сабаб, қурилиш ишларида ишлатилган, уй ва омборхоналарнинг шифтлари ва девор синчларида фойдаланилган. ғайиқларни ҳам теракдан ясашган 150 . Наруан ва қаромон (қайроғоч турлари) бир ҳил дарахт бўлиб, фақат наруан тикка ўсиб, жуда чиройли ва сершоҳлигидан серсоя беради. ғарамон ёғочидан арава ғилдираклари ясашган. Наруандан том ва пешайвон қурилишларида фойдаланилган, ундан ясалган устунларга ўта нафис ўймакорлик нақшлари туширилган. Хонликда ўсадиган мевали ва мевасиз дарахтлар ўзга минтақалардан олиб келиниб, узоқ вақт оғир меҳнатлар эвазига маҳаллий ерга мослаштирилган. Маҳаллий ўсимликлар саксовулу, сертикан буталардан иборат бўлган. Саксовулдан ёқилғи сифатида фойдаланилган. Буталар эса қурилиш материали сифатида ишлатилган 127 . Чорвачилик. Хонлик ҳудудида ўтлоқ ва яйловларнинг етишмаслиги чорвачиликнинг ривожланиб кетишига асосий тўсиқ бўлган. Шунинг учун ҳам чорвачилик хонлик қишлоқ хўжалигининг арзимаган қисмини ташкил этган. Маълум бўлишича хонликнинг ўтроқ аҳолиси қуйидаги чорва билан шуғулланганлар: 126 Данилевский Г. Описание Хивинского ханства// Записки Русского георгафического общества. -Б.124. 150 ўша асар. -Б.125. 127 ўша асар. -Б.126.

ғўйларнинг икки хил қозоқи ва бухори деган насли бўлиб, иккинчи тури жуда кам учраган. Уларни йил бўйи қўраларда сақлаб, жўхори пояси билан боқишган. Ўзига тўқ оилаларда 10 дан ортиқ, жуда кам ҳолларда 15 тадан кўп қўй бўлган. ғорамол умуман майда, камқувватли ва жайдари насл бўлиб, хўжаликда асосан ерга ишлов бериш учун боқилган 128 . Бир ўркачли нор туя кучли, баланд бўйли, 15 дан 18 пудгача юкни кўтара олган ва икки ўркачлидан кўра ҳаракатчанроқ ҳисобланган. Уларни жуда кам хўжаликлар боқиб, юкларни аравага қўшиб ташиш учун фойдаланганлар. Эшак икки ғилдиракли араваларга қўшиш ва миниш учун боқилиб, бўйи паст бўлишига қарамай ўта кучли ҳисобланган. Уч ҳил наслдаги қозоқи, қорабайир ва арғумоқ деган отлар боқилган. Биринчиси пастбўйли, кучсиз ва беўхшов бўлиб, ундан дала ишларида ва аравага қўшишда фойдаланилган. ғорабайир қозоқи байтали ва арғумоқ чатишмасидан ҳосил бўлган. Бу турдаги насл бақувват ва ўта кўркам, оёқлари калта, кенг кўкракли ва айниқса орқа оёқлари бақувват, фақат миниш учун боқилган. Арғумоқ тоза туркман насли бўлиб, қорабайирдан бўйчанлиги, кўркамлиги ва югуришда енгиллиги билан ажралиб турган. Худди араб отларига ўхшаб қуйруғи тўғри, тақир бош, узун ва кўркам бўйин, лекин тор кўкрак ва баланд оёқда туришига қарамай, у кучли ва узоққа тез чопа олган, ҳаракатчан, тез, эпчил ва оёқлари ўта бақувват. ғорабайир ва арғумоқлар хиваликларнинг ҳашамати ҳисобланиб, арғумоқнинг нархи 30 дан 200 тиллагача баҳоланган. Хиваликлар махсус от кўпайтириш билан шуғулланмаганлар ва уларнинг йилқи уюрлари бўлмаган. Арғумоқларни кўпайтириш билан машғул бўладиган ёвмудлардан сотиб олганлар. Баъзан аҳоли кам ҳолда бўлса ҳам уйда той етиштирган. Марв ва Сархс оралиғида кўчиб юрувчи туркманлар, яйловлари бўлгани туфайли кўплаб туяларга эга бўлганлар. Камдан кам ҳолда энг бой туркманда 1000 бош қўй ва деярлик аҳолининг барчасида 200 ва ундан ортиқ туялари бўлган. Туркманларда 128 Данилевский Г. Описание Хивинского ханства// Записки Русского георгафического общества. -С.. -Б. 127.

қорамол ва оддий зот отлари кам бўлиб, асосан зотдор арғумоқларни кўпайтиришга аҳамият берган. Хонликнинг ўтроқ аҳолиси атрофида кўчиб юрувчи қорақалпоқ ва туркманларда чорвачиликнинг қорамол, қўй ва туя каби турлари мавжуд бўлиб, нисбатан кўпроқ қорамол бўлган. Каспий бўйидаги туркманларда отлар кам учраган. Арғумоқларни кўпайтириб сотиш билан фақат ёвмудлар шуғулланганлар 129 . Ипакчилик. И пакчилик билан асосан хонликнинг жанубий қисмидаги аҳоли шуғулланган 130 . Ипакчилик маҳсулотлари четга чиқарилмаган, ички бозорда сотилган. Демак, Хива хонлигининг Оллоқулихон даврида суғориш тармоқлари билан давлат мунтазам равишда шуғулланиб келган ва қишлоқ хўжалиги халқнинг таъминотини тўлалигича қондира олган. Натижада кенг халқ оммаси тўкинчиликда, осойишта ҳаёт кечирган, воҳа ерлари гуллаб-яшнаган, боғ-роғлар ва янги турар жой-шаҳар, қишлоқ ва қўрғонлар яратилган. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, Оллоқулихон даври Хива хонлигининг хар томонлама ривожланган ва равнақ топган даври бўлиб тарихда из қолдирди. 2.3. Маданий ҳаёт Хива хонлигининг Оллоқулихон даврида сиёсий, иқтисодий, ижтимоий соҳалар билан бир қаторда маданий-маърифий ҳаёт ҳам равнақ топган. Оллоқулихоннинг илм, адабиёт, санъат ва маданият аҳлларини ҳам моддий, ҳам маънавий томондан қўллаб-қувватлаш одатлари унга ота-боболаридан меърос эди. Муҳаммад Амин иноқ рақибларини енгиб хонликни бошқара бошлагач, ички урушларни тўхтатишга ҳаракат қилади. Унинг ўғли Авазбий иноқ ва набираси Элтузар мамлакатни бирлаштириш ишини давом эттиришади, элда ўзаро ички урушлар бир мунча пасаяди. Ҳокимиятни мустаҳкамлаган Элтузар ва ундан сўнгги 129 Данилевский Г. Описание Хивинского ханства// Записки Русского георгафического общества. -С.128. 130 ўша жойда.

хонлар юрт равнақи учун масжид, мадрасалар ва бошқа иморатлар солдирмоққа бошлайдилар. Сарой атрофига шоир, гўянда, машшоқ ва бошқа санъат аҳлларини тўплайдилар. Маданий-адабий ҳаёт бирмунча жонланади. Шу даврда Хоразмда Навоий ижоди билан қизиқиш кучаяди. Навоийнинг қатор асарларининг нусхалари кўчирилади 131 . Шарқшунос олим ғ.Муниров, Элтузар ўзининг хонлик даврида Мунисга Хоразм хонларининг тарихини ёзишга буюрди 132 , - деб ёзади. Олимнинг маълумотига кўра, Мунис ўз асарини Шерғози (1714-1726) давригача ёзиб етказганда, Элтузар вафот этади. Кейинги ҳукмрон Муҳаммад Раҳим I Мунисга ўз асарини давом эттиришни буюради. Мунис Муҳаммад Раҳим I ҳукмронлигининг 7йили воқеаларига келганда, хон унга Мирхонднинг машҳур “Равзат ус-сафо” номли тарихий асарини ўзбек тилига таржима қилишни буюради. Мунис бу асарнинг биринчи жилдини ўзбек тилига таржима қилиб, иккинчи жилдига ўтганда Муҳаммад Раҳим I вафот этади. Ўз ўрнида Оллоқулихон ҳам Мунисга таржимани давом эттиришни таклиф этади. Бироқ Мунис 2-китобни охирига етказолмай 1829 йили вафот этади. Оллоқулихон Муниснинг шогирди ва унинг тарбиясини олган Огаҳийга устози бошлаб қўйган ишни давом эттиришни буюради 157 ва Хоразм тарихининг аввалидан то 1825 йилгача даврини ўз ичига олган “Фирдавс ул-иқбол” асари поёнига етказилади. Огаҳий Оллоқулихонга шундай таъриф беради, “Чун ул ҳазратнинг туғма табиати ва одати ул эрдиким ҳамма уламо ва фузалони қутлуғ давлатхонасига ундаб хилма-хил зиёфатлар бериб, уларнинг жаннат мисол мажлисларидан баҳра олиб, ҳаловат ҳосил қилур эрди” 133 . Огаҳийнинг билдиришича, ”У (Оллоқулихон) саҳоват эгаси бўлганлигидан, саҳийлик билан катта дастурхонлар ёзиб, буюк олимлару, машҳур шоирлар, ўта оқил, нозик дид, улуғ мартабали инсонларни чорлаб, гоҳ ечими қийин илмий мунозаралар, гоҳ тарих фанининг ечилмай қолган сирлари хусусида суҳбатлар 131 Мажидий Р.Огаҳий лирикаси. -Т.:ўзФА, 1963. -Б.10. 132 Муниров Ј. Мунис, Огаҳий ва Баёнийнинг тарихий асарлари. -Т.: ўзФА, 1960. -С.41. 157 ўша асарда. -Б.41. 133 Огаҳий. Риёз уд-давла. 280 а-варақ. 159 ўша асар. 254 а-варақ.

ўтказиб, барча фузалодан олдин идрок билан ҳал қилар эди. Ва мажлис аҳлини турли қимматбаҳо ҳадялар билан сийлаб кўнгилларини беҳад шод этар эди ” 159 . “Риёз уд-давла” асарида киши эътиборини тортадиган шундай жойи бор: ”Оллоқулихон буюк давлати неъматининг шукронаси учун эл-юрт бошларига эҳсон ва ҳадя соясини солиб фароғат ва ҳотиржамлик зиёдаси ва мурод мақсади ҳосил бўлиши йўлида ва уларнинг фаровонлигини таъминлаш учун кўп саъйҳаракат қилди. Ва бу тариқа салтанат тахтига ўтиргандан сўнг то икки йилгача Хоразм мамлакатида ҳукумат ишларининг тараққий этганлиги сабабли юрт боғи Эрам гулистонидек таровати тоза ва адолат дарёсининг сероб ва давлатмандлигидан ва ул гулистонга назорати беандоза етказиб ҳалойиқ мақсадининг гулшанига яшнаган ва халқнинг кўнгуллари ғунчасига хурсандчилик бағишлади. Ул ҳазрат мамлакат ишларининг ривожи ва ҳалойиқнинг осоишталигини таъминлаш мақсадида Эрон томон юриш қилишдан олдин Муҳаммад Ризо қушбегига фармони олий бердики, шаҳарнинг ичида ва ташқарисида осуда бўлган оилаларга, мискин ва фуқароларга садақа бериб дуои давлат олсин. ғушбеги мазкур олий фармон билан ҳазинадан мўл-кўл маблағ олиб ихлос билан фуқаро бошлариға сочди. Ва жаъми авлиёларнинг зиёратгоҳ ва қадамжоларига обу ош бериб, у ердаги хизматчиларга назр ниёзлар қилди ва ул ҳазрат давлатининг ривожи ва нусрати учун дуойи ижобат оят олди” 134 . Оллоқулихон хонлиги даврининг маданий ҳаётида юз берган энг улуғ воқеалардан бири, ижодий меросининг ҳажми жиҳатидан ҳам, адабиётимиз ва маданиятимиз олдида қилган хизматлари жиҳатидан ҳам ва ниҳоят шахсий иқтидори, бадиий истеъдоди ва қудрати жиҳатидан ҳам Алишер Навоийдан кейин адабиётимиз тарихида иккинчи ўринда турадиган 135 Огаҳийдек забардаст ижодкорнинг худди шу замонда яшаб вояга етганлигидир. Шу пайтгача олимлар Огаҳийни Огаҳий бўлиб етилишида унинг амакиси Муниснинг улкан хизматлари борлигини эътироф этадилар. Лекин ҳеч ким унинг буюк ижодкор бўлишлигида Оллоқулихондек “таворихвонлиғ ва шеършунослиғ ва латифагўйлик уқувининг ҳайлида диққат 134 Огаҳий. Риёз уд-давла. 266 б-варақ. 135 Огаҳий. Асарлар. Т.: 1971. -Б.5.

тирноғин андоғ ишлатур эрдиким, фузалойи замонға ҳайрат бармоғин тишлатур эрди” 136 , деб таъриф олган зотнинг хизматларини ёдламайди. Шўролар даврида Огаҳий камбағал оилада дунёга келган-у, ночорликда ҳаёт кечириб ўтган эди, деган ҳақиқатдан узоқ бўлган сафсата тарқатилган эди. Аслида Эрниёзбек ўғли Муҳаммад Ризо Огаҳий қандай оилада дунёга келгану, унинг аждодлари ким эди? Огаҳийнинг ўзи “менинг ота-боболарим Хоразм султонларининг амирларидан ва юз номли ўзбек тоифасидан мироблик мансабига етишганлардандир” 137 , деб ёзади. Унинг катта буваси Эшимбий (отасининг буваси) Хива хонларидан Шерғозихон (1714-1726), Баҳодирхон (1726-1727) ва Элбарс (1727-1740) ларнинг вазири бўлган. Эрон шоҳи Нодиршоҳ Хоразмга юриш қилганда Эшимбий босқинчиларга қаршилик кўрсатган саркардалардан бири бўлган. Хонқа атрофидаги асосий жангда Хоразм аскарлари енгилиб, “Моҳи мазкурнинг (ражаб ойи) 24 да сешанба куни Нодир Элбарс ва Эшмуҳаммад бошлиқ Хоразм амирларидан 20 кишини шаҳид қилдирди” 164 . Эшимбийнинг ўғли Амир Авазбий мироб (Муниснинг отаси, Огаҳийнинг буваси), неваралари Шермуҳаммад - Мунис, Муҳаммад ғиличбек - Рожиҳ ва Муҳаммад Ўқуббек - Нозим каби давлат арбоблари, зобитлар ва шоирлар дунёга келишган. Туғма истеъдод ва иқтидор соҳиби бўлган Огаҳий ҳукмронларнинг эътиборида, замонасининг қутблари маърифатпарварлари - илм, адабиёт ва санъат аҳлининг ҳурматида бўлиб тарбия топди. Огаҳийнинг ўзи шундай дейди, “Чун бу илтифоти ҳумойун инояти давлат афзун қуёшининг нур пошлиғидин заррадор қадар ва эътибор ҳавосида ҳурматли зотлар ва яқинларим орасида муҳтарам ва соҳиби иззат бўлдим. Байт: Орий гар шоҳ қилса кимга карам, Бўлғусидир қуёш била маҳмур 138 . Шахсан, Оллоқулихон Огаҳийга кўп соҳаларда устозлик ва ҳомийлик қилди. 136 Огаҳий. Риёз уд-давла. 256 а-варақ.. 137 Муниров Ј.. Мунис, Огаҳий ва Баёнийнинг тарихий асарлари. Т.:ўзФА, 1960. -Б.23. 164 Муниров Ј.. Мунис, Огаҳий ва Баёнийнинг тарихий асарлари. Т.:ўзФА, 1960. -Б.80. 138 Огаҳий. Риёз уд-давла. 250 б-варақ.

Оллоқулихон (1794) Мунис Хоразмийдан (1778) 16 ёшга кичик, Огаҳийдан (1809) 15 ёш катта эди. У шаксиз тарих ва адабиётни ўзлаштиришда Муниснинг энг қобилятли шогирдларидан бири бўлган ва у билан имкони қадар бирга бўлишга ҳаракат қилган, ҳатто ҳарбий сафарларда ҳам уни ўзи билан бирга олиб юрган. Мунис вафот этганда Огаҳий энди йигирма ёшга тўлган, ҳали шахс сифатида шаклланиб улгурмаган. Оллоқулихон унинг ҳали ҳаёт тажрибалари етарли эмаслигига қарамай хонликдаги энг масъулиятли ва нуфузли мартабалардан бири бўлган мироблик мансаби билан сийлайди 139 , ўзининг давралардаги илмий ва адабий суҳбатларига чорлайди. Огаҳий Оллоқулихонга таъриф бераркан: “Ул ҳазратнинг нисбат насибаси ул эрдиким, ҳар кун беш вақт намоз адоси, салтанат ва мамлакат, аҳволи сипоҳ оройиши ва фуқаро осойиши ишларидан фориғ бўлгандан сўнг баъзи тарих муаммолари билан шуғулланар эди. Мутолаа қилиб, жаҳондан ўтиб кетган салафларини хотирлаб ниҳоятда таъсирланарди. Ул ҳазратнинг кўнглига, чиройли бир тарих ёзилса деган фикр келдики, ҳар варағи баҳор гулшанин васф этса, ҳар сатри аҳлоқ гавҳаридан безатилган бўлса, токим, зикри жамбил ва васфи жалили замон саҳифаларида боқий қолгай ва жаҳон аҳли унда акс этган воқеаларни мутоласидан баҳра олгай ” 140 . Ва Огаҳий камтарлик қилиб, ”Аммо тажрибам камлиги туфайли бу масъулиятли ишга қўл ура олмадим, балки подшоҳнинг лутфи ва чексиз ҳимояти кўнглимга далда бўлиб, жаҳд билан ғайрат қилиб китоб ёзишга тушдим” 141 - деб ёзади. Муаллиф “...бу асарнинг бунчалик муваффақиятли чиқишига сабаб шаҳзода Раҳимқули Тўранинг марҳамати фаравон ва чексиз инояти эрди” 142 , деб 1843-1846 йилларда хон бўлган Оллоқулихоннинг тўнғич ўғлига нисбатан ўз ҳурмати ва миннатдорчилигини билдириб қўяди. 139 ўша асар. 326 а-варақ. 140 Огаҳий. Риёз уд-давла. 326 а-варақ. 141 ўша жойда. 142 ўша асар. 251 а-варақ. 170 ўша жойда.

“Чун бу нусхаи шарифнинг тартиб қилишга бошлаганимда Шер Муҳаммад Ўқуб меҳтар (Оллоқулихон) ҳазрати айёмининг билимдони баъзи асбоб ва воқеаларни таҳлил қилишимда фақирға дастиёрлиғ ва тарғиб ва тахрис маросим била дилдорлиғлар кўргузди. Чун бу мухтасар китоб яъни “Риёз уд-давла” музаййан бўлди” 170 , деб ёзилишидан Шер Муҳаммад Ўқуб меҳтар ҳам тарихчи Огаҳийнинг устозларидан бири бўлиб чиқади. Бундай дейилишига асос, мазкур меҳтар замонасининг барча фанларидан бохабар, адабиёт ва санъат аҳлларининг меҳрибони ва суянчиғи бўлиши билан бирга ўзи ҳам ижодкор бўлган. У Огаҳийдан ўн ёшча катта, бош вазир сифатида нафақат Оллоқулихон давридаги, балки муқаддам хонлик тарихий воқеаларнинг ипидан игнасигача бохабар бўлганлиги сабабли (у давлат арбоби сифатида ҳамма билиши шарт бўлмаган воқеаларни ҳам билган) муаллифни баъзи давлат сирларидан ҳам воқиф этиб ушбу асарни яратилишига ўзининг салмоқли ҳиссасини қўшган. Огаҳийга бўлган ушбу муносабат, унга қулайликлар яратилган бўлса ҳам асарнинг муваффақиятли чиқишида муаллифнинг истеъдоди, манбаларнинг чуқур ўрганганлиги, таҳлил муҳофазаси, ҳамда умумий хулосаларнинг чиқаришдаги адолати, чуқур билими ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган. Шунинг учун ҳам ҳеч бир муболағасиз Огаҳийнинг “Риёз уд-давла” асари Оллоқулихон хонлиги даврини, шу жумладан маданий ҳаётини ўрганишда бешак асосий манба бўлиб хизмат қилади. Жумладан, бу асарда ўша даврнинг 5 забардаст адиблари Мунис Хоразмий, Рожиҳ, Диловар, Мирзо Масиҳо, Саид Мирзо Жунайд тўғриларида замондошларимиз учун номаълум бўлган маълумотлар бериб ўтилади. Муаллиф ҳар бир адиб тўғрисида жуда cамимий илиқ гаплар айтади. У айниқса Шер Муҳаммад Мунис Хоразмий тўғрисида (асарнинг 6 жойида тўхталиб ўтади) ҳикоя қилар экан, унга нисбатан қалб қўридаги жамики меҳр муҳаббатини изҳор қилади. “Риёз уд-давла” да адиблар хусусида дастлаб сўз, Муҳаммад Раҳимхон I вафот этиб унинг ўрнига тўнғич фарзанди Оллоқулихон тахтга ўтириши воқеаларини баён қилинишида кетади. Жумладан асарда шундай дейилади:

“...Фузалойи замон ва шуаъройи даврон бағишлов ва табриклаш юзидан қасидалар ва тарихлар балоғат назм силкига чекибдурурлар. Ул жумладин устоди киром, мавлонойи вало, мақоми балоғат маоб, фасоҳат интисоб Мунис мироб, Оллоҳ унинг қабрини нур билан тўлғизсин, мазҳабиким фарири замон ва нодирайи даврон эрди ва бу бобда икки тарих таҳрир қилибдурур. Бири ҳазратнинг вафоти ва ҳазрат аъло ҳоқоннинг тахтга ўтириши....” 143 . Демак, асардан маълум бўлишича мазкур воқеага бағишлаб замоннинг фузалоларию, машҳур шоирлари бадиий савия даражаси юқори қасидалару, табрик шеърлари битишган. “Ул жумладан устоди киром, балоғат чўққисига эришган, фасоҳат санъатининг моҳир устаси, замонанинг ёруғ юлдузи, даврининг нодир мўъжизаси бўлмиш Мунис ҳам назмда икки асар (шеър) ёзибди. Улардан бири хоннинг ўлими (28 мисра), иккинчиси эса янги ҳукмдорнинг тахтга чиқишига бағишланади (36 мисра). Ва китобда бу ҳар икки форс тилида битилган ғазаллар тўлалигича келтирилади 144 . Мунис Хоразмий хусусида иккинчи марта унинг Раҳмонқули тўранинг 123 кунлик юриш сафаридан қайтиб, Оқдарбанд элининг Зой диёридан ер берилиб кўчиб келтирилишига бағишлаб ёзган тарихи муносабати билан сўз боради 145 . Учинчи марта “...Шоҳниёз Оталиқ” нинг вафоти туфайли ёзган қасидаси тарихи туфайли эсга олинади 146 . Тўртинчи марта унинг, хонлик тарихида из қолдирган, Ойдўстбей воқеаларига муносабат билдириб ғазал ёзганлиги сабаби билан эсланади 147 . ... Бешинчи гал эса, Оллоқулихон 1828 йили Тошҳовуздаги янги боғида олимлар билан ўтказган анжуманига Мунис Хоразмий тарафидан ёзилган шеъри тўлалигича келтирилади 148 . Асарда ҳижрийнинг 1243 (1827-28) йилида, Оллоқулихоннинг Рафаникда бир олий работ ва боғ қурдирганлиги ва шу муносабат билан Муҳаммад ғиличбек (Рожих) исмлик шоир ҳақида шундай ҳикоя қилинади: 143 Огаҳий. Риёз уд-давла. 256 а-варақ. 144 Огаҳий. Риёз уд-давла. 256 а-варақ. 145 ўша асар. 266 а-варақ. 146 ўша жойда. 147 ўша асар. 289 а-варақ. 148 ўша жойда

“Чун ул ҳазрат ҳамул йил Рафаник қорияси ҳудудидаким ҳамул мавзеъ диёри Хиванинг янги бино топган шаҳрининг ичида қолибдур. Ҳар работи олий бино қилдуриб эрдиким унинг бу жаҳонда ўхшаши йўқ ва атрофида жаннат боғларини бунёд этди. Фозилликда камолатга эришган Муҳаммад ғиличбекким, ҳамул замоннинг забардаст шоирларидан эрди, ул ҳавли биносига таворихни айтубдурур” 149 . “Риёз уд-давла” да учинчи адиб номи Муниснинг ўлими муносабати билан ёзилган марсия туфайли келтирилади. Муаллиф буни шундай таърифлайди ”Ўзбек халқининг сараси, юзта уруғ - сулоланинг таянчи оқсоқоли, фазилат эгаси, олий ҳимматлик устод Мавлоно Мунис миробий раҳматли, Оллоҳ унинг охиратини ёритсин, ушбу сафарда вабо касали билан вафот этди. Унинг вафоти тарихини нодираи замон, ўз даврининг мўъжизаси, маликушшаро, фозилларнинг фозили Ҳуббиқули Ҳожиким, таҳаллуси Диловардурур бундай айтибди: Бек Мунис гузашт дар ғурбат, Гашт тарих “Фавти беки ғариб”. (Таржимаси: Бек Мунис ғурбатда юриб, “ўарибликда ўлган бек” тарихини олди) 178 . Огаҳийнинг баҳо беришича Диловар деган адиб замонасининг машҳур ижодкорларидан бўлган. Мунис ҳаётлиги давридаёқ “маликишшуаро” мартабасига эришган шоир, Мунисдан кам бўлмайди деган фикрга келасан киши. Асар тарихий воқеаларни ҳикоя қилишда қуйидагича давом этади “....Чун ул тарафларнинг (чегара ҳудудларининг) низоми саранжомидан ул ҳазратнинг кўнгли ором ва фароғат топди. Давлат ва иқбол билан Марв атрофидан кўчиб, Хоразм пойтахти сори юз қўйди ...Раби-ул аввал ойининг ўн учламчи куни салтанат тахтига 150 етиб келиб вилоят аҳлининг интизор кўнгилларига хурсандчиликлар етказди ва бу сафар тўғрисида балоғат сўз устаси, домла Мирзо Масиҳо ажойиб тарих ёзибдур. Яна маълум бўлсинким, ҳамул йил ул ҳазрат ҳамул сафардан юртга ташрифлари ҳузур келтургандин сўнг Тошҳовли иморати ким, ...тугатиш даражасига етишди. Ва ул иморат тархининг иш бажарувчиси ул ҳазратнинг 149 Огаҳий. Риёз уд-давла. 299 б-варақ. 150 ўша асар. 307а-варақ.

фармони билан вазири беназир Муҳаммад Юсуф меҳтарнинг фарзанди аржуманди Муҳаммад Яъқуббой эрди, ва ул иморат биносига замоннинг чечан сўз усталари кўп тарихлар иншо қилибдурлар. Ул жумладин, оқиллар оқили Сайид Мирзо Жунайд ул иморат очилишига “Муборак Манзили Оллоқулихон” иборатин тарих топибдур ва домла Мирзо Масиҳо “Беҳишти мусаффойи рўйи замин” таҳрир қилибдурур. Фақир доғи меҳтар .... илтимоси билан бир тарих назм силкига чекиб эдим” 151 . “Ҳамул (1825) йил ул Ҳазрат Аловуддин Хожа алайҳирраҳманинг жавори файз осорида, Муҳаммад Амин иноқ ва Аваз иноқ мақбаралари устида бир мақбарайи олий ва тошдан бино қилдирдиким, файзу сафо кони, фазлу илм аҳлининг маконидурур ва Мадрасаи Аморатға мавсумдурур ва ул иморат таъмирининг хизмати Муҳаммад Юсуф меҳтарнинг иҳтиёрига ишониб топширилган эди” 152 . Огаҳийнинг маълум қилишича, Тошҳовуз шаҳрига Оллоқулихон асос солган. Жумладан шундай дейилади: “ғўй йили, санаи 1251/ 1835-1836 да Оллоқулихон фармони билан Муҳаммад Юсуф меҳтар бошчилигида Тошҳовуз қалъаси қурилди. Шу йили “Мадрасаи олия” ким, Хива шаҳрида карвон сарой билан Паҳлавон даровозасининг оролиғида жойлашган бўлиб, Муҳаммад Ризо қушбеги бошчилигида қуришга бошланган эди. У вафот этгандан сўнг, Отамурод қушбеги бошчилигида қуриб охирига етказилди. Ул “Мадрасаи хон” деб аталади” 181 . Маълум бўлишича, “Ҳамул 1255/1839-1840 йил Хивақ шаҳри ичра Муҳаммад Амин иноқнинг ёғочдан ишланган мадрасаси вақт ўтиши жиҳатидин кўҳна бўлиб, бино асосига зарар етиб эрди. Ул ҳазрат вазири аъзам Муҳаммад Юсуф меҳтарга буюриб кўҳна иморатини йиқдириб янгидин тош била қилдурдиким, бағоят хуш бино ва дилкушо ва пурсафодурур 153 . 151 Огаҳий. Риёз уд-давла. 317а- 319 б- варақлар. 152 ўша асар. 284 а-варақ. 181 ўша асар. 330 а-варақ. 153 ўша асар. 349 б-варақ.

”Маълум бўлсинким, ҳамул 1255/1839-1840 йил Раҳмонбердибей, отаси Элтузар Муҳаммад Баҳодирхон даврида солдирган мадрасасики, вақтнинг ўтиши ва таг заминининг намлиги жиҳатидан бинонинг асоси зарар кўрган эди, уни йиқдириб, ўрнига тошдан мадраса бино қилдурди. Мадраса иморатининг қурилиши поёнига етгандан сўнг, Ражаб ойининг 21 да, шанба куни ҳазрат султон (Оллоқулихон) берди. Зиёфатдан сўнг ҳазрат подшоҳ моҳир усталарга мартабаларига қараб сарупойи тиллобоф ва ханжари жавоҳир ғилоф ва лаълсимон тож ва олтин буюмлар пешкаш қилди. Уламо ва аҳли сипоҳга доғи солоҳи офтоб шуъо (нур) кийдуруб барчани зарпош (олтин сочувчи) ва дилхуш қилиб, мезбонлиғ русумида нозик дид билан бирортасини четлаб ўтмай иззати тамом ва ҳурмати лакалом била узатди 154 . Оллоқулихон турли сабаблар билан дастурхонлар ёзиб, ҳайру эҳсонлар улашиб, шу жумладан адабиёт ва санъат аҳлларининг бошларини силаган. ғуйидаги сатрлардан маълум бўлишича, 1257/1841 сигир йили муҳаррам ойининг 24 да, ҳаммалнинг аввалида, чоршанба куни шаҳзода Раҳимқули тўра оиласида Муҳаммад Али тўра исмлик ўғил дунёга келди. Ҳазрат подшоҳ набира кўрганлигидан беҳад шодланиб давлат азми шукронаси учун мазкур ойнинг сўнгида, душанба куни Тошҳовлида зиёфати шоҳона ва ҳисравона базм муҳайё қилдириб жамъе уламо, умаро ва аркони давлатни ундаб, турли ноз-неъмат ва қандолатларни сероб қилиб сочиб ташлади. Шу тўй кечаси баҳор таърифи ва ушбу воқеага бағишлаб Огаҳий бир қасида ёзган ва ул ҳазрат мулозиматига айтиб ўқиган. Хон ҳазратлари ниҳоятда таъсирланиб таҳсин айтиб, совға-саломлар билан ўттиз беш тилло марҳамат қилган. Ва яна илтифот қилиб, шеърни куйга солишни ундаб, тарғиб қилган 155 . 154 Огаҳий. Риёз уд-давла. 350 а-варақ. 155 ўша жойда.

“Риёз уд-давла”нинг “Хоннинг тўй бермоқ баҳонаси билан хазиналар эшигини очгани ва жаҳон аҳли бошига қуёш янглиғ зар сочгани, аҳолига подшоҳона илтифотлар кўрсатиб ҳурмат ва чексиз баҳрамандликлар етказгани” 156 , деб номланган боби хонликда ўтказилган катта анжуман ҳақида жуда қизиқ маълумот беради. Муаллиф ёзади, “...Ул ҳазрат бу янглиғ давлат ва аъло мартаба Тангри таоло инояти билан унга насиб бўлмишдур деб, бу давлат шукронаси учун тиладиким, тўй баҳонаси билан жаҳон аҳли бошига ўз қўли билан жавоҳирлар сочиб, кўнгилларига баҳра ва лаззат бергай. ... Ўн атрофдаги узоқ вилоятлар ҳокимларига ва йироқ мамлакатлар аҳолиларига муҳаббат ва мурувват юзидан таклиф ва даъват қилиб, тўй муддатини тайин этиб, яшиндек учқур хабарчилар юборди. Маснавий: Хабарчилар қилиб хизмат билан руст, Кетиб атрофға суръат била чуст. Хабар еткурдилар ҳар мамлакатға Бори султони олий манзилатға. Биров бўлди нажжор осори оъзим, Биров Балху Бадахшон сори жозим. Биров оъзим бўлиб малак ғўқонға, Биров бориб Хитой бирла Хўтонға. Бириси Дашти-ғипчоқ аҳли сори, ғозоқу барча ғалмоқ аҳли сори. Биров изҳор этиб Рус аҳлиға азим, Аъзамат айламакдур кўргузуб таъзим. Биров аъзим бўлиб Рум аҳли сори, Ҳам ул ён мард ила (Рум?) аҳли сори. Биров Эрон сори айлаб такапуй, Уриб бири Ироқтин сори руй. Бориб бири бори аҳли атакка, Ўлиқмай дашту қум қатъ айламакка. Хуросонға бири бўлди иштибон, Кеча кундуз қатъи айлаб биёбон. Иш ўлди дам бадам суръат бариға, 156 . 298 б-варақ Огаҳий. Риёз уд-давла .

Ки еткургай хабар Марву Хириға. Суриб маркаб биров Ҳиндустонға, Ҳамул сори бормай яхши ямонға. Хабар бориб жаҳон султонлариға, Бори иқлим аҳлининг хонлариға. Не қолиб шарқ сори мулки Хевор, Не қолиб ғарб сори шаҳри кишвор. ғолиб не орқа сори бир диёри, ғолиб не қиблада мулки хисори. Хабар бориб бари ислом аҳлиға, Доғи куффор нофаржом аҳлиға. Хабар етмай киши оламда қолмай, Шаҳоншоҳ лутфи бирла баҳра олмай. Хабар чун тей атроф жаҳонға, Жаҳон атрофида яхши ямонға. Бўлиб бу муждадин бори тарабнок, Белин дўст боғлаб чусту чолок. Аъзимат қилдилар ишрат сориға, На ишрат гулшани жаннат сориға” 157 . Демак, шеърдан маълум бўлишича хабарчилар Эрон, Ироқ, Сурия Ҳиндистон, Афғонистон, Хитой, Туркия, Россия, ғозоғистон, Туркманистон, ғирғизистон, Тожикистон ва Озарбайжон мамлакатларига ташриф буюрганлар. “Чун ул ҳазрат ҳамул йил Рафаник қорияси ҳудудидаким ҳамул мавзеъ диёри Хиванинг янги бино топган шаҳрининг ичида қолибдурур, ҳар работи олий бино қилдуриб эрдиким онинг бу жаҳонда ўхшаши йўқ ва атрофида жаннат боғларини бунёд этди..... Чун ул ҳазрат, 1244/1828-1829 йил Шаъбони ал-муъазамнинг аввалида, шанба куни тўй бошлатмоқ иродаси била пойтахтдан отланиб амирлар, уламолар, беклар ва иззат нишон маҳрамлар ҳамкорлигида тўйхонага ташриф буюрди. Ўн атрофдаги қала ва шаҳарлардан ҳалқнинг жами тўйхонага ёғилиб келдилар... 157 . 299 а-варақ Огаҳий. Риёз уд-давла .

Чун Фармони олийнинг вожибига биноан тўйхона хизматчилари белларига хизмат камарин маҳкам боғлаб, жам бўлган барча халойиқга қоғоз-қоғоз чой, этак-этак қанду ширинлик, тунг-тунг шакар, қоп-қоп мева юбориб барчани камёб иззат қилдилар . Ул ҳазрат ҳар кун холис ният ва оқ кўнгиллик билан бомдод намозидан сўнг катта дастурхон тузаб ўз хонасига иззат икромга лойиқ аъло фазилатли уламо ва олий мартабали амалдорларни ундаб келтириб, дунёвий ва диний мавзуларда турли суҳбатлар уюштирилар эди. Подшоҳона зиёфатлар поёнига етганидан сўнг Оллоқулихон улуғвор амирлари ва саркардалари ҳамкорлигида отчопар томошогоҳига борди. Халойиқ югуриш майдонининг икки тарафида саф тортиб, пойга бошланишига мунтазир бўлиб турарди. Оз фурсатдан сўнг (арғумоқлар) туёқларидан ўт чақнатиб, ул ҳазрат бошлиқ жами ҳалойиқни тамошадан баҳраманд ва ҳушҳол қилди. Отчопар томошаси поёнига етди. Ул ҳазрат хазинадан зарпошлиғлар кўргузиб оти ўтганларга қимматбаҳо мукофатлар берди. Ундан сўнг шу ерда кураш томошасини кўриш учун тўхтади. Кураги ерга тегмаган паҳлавонлар наъра тортиб кураш бошладилар. Кураш томошаси интиҳосига етди. Ул ҳазрат рақибларини йиқитган паҳлавонларга подшоҳлик хазинасидан маблағ ва турли мукофатлар бериб кўнгилларини шод этиб, тўйхона тарафига от солиб кетди. Ўзга ажойибот ва ғаройибот созанда, кўзбўямачи, қизиқчи, дорбоз ўйинларини томоша қилдии. Чун ўн беш кунга ҳар кун жамъи халойиқга карами ом мутақазоси билан ошхона эҳсонидан таомлар билан меҳмонлар қилиб, ҳар кун уламо ва фузало суҳбатидан баҳрабардор бўлиб, ҳар куни от чопар ва кураш ва ўзга улус кўнгулларини масрур ва маъмур этди. Чун ўн беш кундан сўнг ул ҳазрат барча уламо ва умаро ва бекзода ва озода жамъи эл ва авроқнинг кадхудо ва акобирларига тилло рахтлиғ тўпчоқлар ва ёқут қабзалиғ пичоқлар ва сарупойи тиллобоф ва ханжари жавоҳир ғилоф ва камари Огаҳий. Риёз уд-давла .

заррин ва дастори мусаммин инъом қилиб кўнгулларига кўчмагудек иззат ва эҳтиром билан баҳраманд ва сарофроз этиб, рухсат берди. Ҳазрат сўнг меҳмонларни мезбонлик маросими билан навозишлар кўргузиб узатиб тўйхонадан салтанат тахтига қайтди” 158 . Оллоқулихон даврида амалга оширилган улуғ ишлардан яна бири Хива шаҳрининг атрофи девор билан ўраб олингани бўлиб, буни Огаҳий қуйидагича тасвирлайди: “1258/1842 йил ҳазрати соҳибқирони жаннатмакон амр қилдиким, Хивақ қаъласининг атрофидаги айлана қўрғонини кенгайтирмоқ мақсадида баланд девор бино барпо қилдургай, токи юрт зийнати ва фуқаро амнияти (тинчлиги) учун фойдали бўлгай. Чун бу маққулланган ишни Муҳаммад Ўқуб меҳтар ва Отамурод қушбегига илтифоти тамом билан эълон қилгач, тезлик билан 158 . 303 а-варақ Огаҳий. Риёз уд-давла .

теварак атрофдан мазкур дастурни амалга ошириш учун етарли деб ҳисобланган чаққон уста бинокорлар ва ҳашарчиларни жамъ қилиб, ражаб ойининг саккизида душанба куни қалъа таъмири ишларига саъйи тамом била шуру қилдилар. Ва ўттиз кун муддатида ҳисоре (қўрғон) бино қилдилар... Ва фақир бу қалъаи беназир таъмириға бир тарих топиб назм силкига чекиб эрдим” 159 . Мазкур асар бунёдкорлик ишлари фақат пойтахтда эмас, балки бошқа вилоятларда ҳам, жумладан хонликнинг энг чекка ҳудудларида ҳам амалга оширилганлигини маълум қилади. Масалан, Муҳаммад Юсуф меҳтар Чин қаъласининг хароб бўлган деворларини тузаттирган 160 , ғутлуғ Мурод бей иноқ Махон мавзесида қаъла бино қилдирган 161 , соруқ улусининг кадхудоси Раҳмонбердибой Марв дарёсида кўприк қуришга бош бўлган 162 ва ҳ.з.. “Риёз уд-давла” асари Оллоқулихон даврида нишонланган байрамлар тўғрисида ҳам қизиқарли маълумотлар бериб ўтади. Муаллифнинг ёзишича ўз замонида Наврўз, ғурбон ҳайити ва Рамазон ҳайитлари расман байрам бўлиб нишонланган. Жумладан, “Деҳқонлар Наврўзи - қадим-ул айёмда деҳқонлар ўзларича Ҳутнинг аввалги кунини Наврўз атаб, деҳқончиликнинг баъзи ҳисобини унинг бирла бошлар эдилар. Ва Хоразм улуси орасида ҳам Наврўз тарқаб машҳур бўлган эди. Наврўзи султонийки Ҳамалнинг аввалги кунига яқин эрди, шул сабабдан Хон халққа ушбу байрамни расман эълон қилиб, Хоразм аҳли орасида Наврўзни машҳур қилди” 163 , дейилади. Маълум бўлишича, ободончилик ишларини бошланишини Наврўз байрамига мувофиқлаштириб олиб борилган. Халқ сайиллари бошланган, шоирлар ғазаллар битганлар, ҳофизлар, оқин-бахшилар, қизиқчилар, масҳарабозлар ўз санъатларини намаён этганлар. Худди шу пайтда икки ҳафталик умумхалқ ҳашарлари эълон қилинган ва бу тадбирларда хондан тортиб аҳолининг энг қуйи табақа вакилларигача иштирок этишган. 159 Огаҳий. Риёз уд-давла. 353 а-варақ. 160 ўша асар. 337 б-варақ. 161 ўша асар. 288 а-варақ. 162 ўша асар. 269 а-варақ. 163 . 274 б-варақ Огаҳий. Риёз уд-давла .

“Риёз уд-давла” нинг“Ҳазрат Оллоқулихоннинг касби ҳаво ва сайри саҳро учун улуғ уламолар ва меҳрибон амирларнинг ҳамфанлиғи билан Тошҳавуз мавзесидаги рабити хуш сафо ва боғи дилкушосида шоҳона зиёфатлар бериб, илм аҳли билан ҳамсуҳбат бўлиб, уларнинг дарсларини эшитишдан баҳралар олгани ва уларнинг бошига олийҳимматлик қуёш нуридек олтин сочиб, шодлик билан салтанатга қайтиб келгани” 164 деб номланган бобида Оллоқулихон даврида уламоларга бўлган самимий муносабатлар хусусида қуйидагиларни ёзади: “Чун ул ҳазратнинг туғма табиати ва одати ул эрдиким, ҳамма уламо ва фузалони қутлуғ давлатхонасига ундаб хилма-хил зиёфатлар бериб, уларнинг жаннатмисол мажлисларидан баҳра олиб, ҳаловат ҳосил қилур эрди. 1243/1828 тўнғиз йили, ёз палласининг сўнгиларида ул ҳазрат (Оллоқулихон) уламою фузалоларни, жамъе мадрасалар мударисларию, илмга чанқоқ талабаларини кўнгилларини шод қилмоқ мақсадида Тошҳовуз мавзесидаги янги ҳосилга кирган боғ ва работига таклиф қилди. ...Хон ҳазратлари жам бўлганларни кўриб кўзлари қувониб, мурод ҳосил қилди. Уламолару, амирзодалар ўзларининг тутган мавқеларига яраша пасту баланд бўлиб саф-саф ўтирдилар. Вазири аъзам Муҳаммад Юсуф меҳтар ва Муҳаммад Ризо қушбеги бошчиликларида барча хизматкорлар камарбаста бўлиб хизмат адоси учун собит қадам туриб, меҳмонларга чексиз иззат кўрсатиб, турлитуман таомлар билан сийладилар. Зиёфатдан сўнг Оллоқулихон жамоани тўрт гуруҳга бўлиб уламонинг энг сараси бўлмиш, тўрт азиз - Ҳожа Муҳаммад Содиқ эшон қози, Ҳожа Шамсиддин қози, Амир Вайис эшон ва Ҳожа Низомиддин Манқийларни ҳар бир гуруҳга бошлиқ этиб тайинлади ва Мушкот, Тавзиҳ, Мутаввал ва Ҳидоя номли китобларни мутоаласига амр этди. Чун ул ҳазратнинг ишораси билан мажлисни тартиб билан бошқаришга сайланган уламолар ва улуғвор амирлар ҳар қайси бир тарафга саф тузиб, мазкур китоблардан дарс ўтишга машғул бўлиб, диний қонун иборалари пардасида сирли яширинган маъноларни чуқур фикрлаш билан очиб, зоҳири манзарасида жилвагар маънолар гулшанидан нафис мазмунлар бериб, мажлис аҳли 164 ўша асар. 280 а-варақ.

кўнгуллариға халоват ва жонлариға роҳат еткурдилар. Баъзи ўткир зеҳн ва тўғри фикрловчи навқирон талабларким, кўнгуллари садаф янглиғ маънолар дуррининг толиби ва табиатлари диний мавзудаги тортушув ва мунозараларга рағбат майллари бор эрди. Ҳар қайси қори жам бўлганлар ҳузурида дарс айтурға мутасадди бўлган фузалойи қироатға ҳар тарафдан ғайрат қилиб маънодорлик била тил очиб тўхтовсиз ўз билимларини ошкор этдилар. Ва даъвогарлик исботида бир неча жавоб ва савол ва баҳсу жаддални рубадил қилиб, тортишув ва баҳслашув билан фазлу камол бозорини қизитдилар. Чун баҳслар давомида туғилган ечими қийин ва машаққатли саволларга дарсгуйлик амрига мутасадди бўлган заковатли олимлар чечанлик билан бехато, етарли жавоблар айтиб, ул мажлис ичра сеҳри уммон янглиғ, маънолар жавоҳирини бепаён сочдилар. Ва мажлис аҳлининг кўнгилларига шодликлар етказиб, баҳраманд ва салавот пайванд қилдилар. Ва ул икки жамоаким, бири маънидорлик ишларини қиёмига етказган, бири баҳс қилмоқ фунунида ғайрат кўргузуб, савол-жавоб йўли билан фазлу камолларини олий қадар ҳоли подшоҳи фирдавсмолнинг ройи хуршид мисолиға равшан ва исбот қилдилар. Чун берилган оқилона саволлар ва тўла қониқарли жавоблар мақбул тушуб, ул ҳазрат ҳар кимни олган илмига яраша тақдирлашни муносиб кўриб, бир нечасини дарс таълими учун олий мадрасаларга мударрис ва бир нечасини шариат ҳукмлари ижроси учун ён-атрофдаги вилоят, шаҳар ва элларга қози ва раис этиб тайинлади. ...Ҳазрат подшоҳи уламо ва умаро билан ҳамкорликда Тошҳовуз боғидан йўлга тушиб, мулозимларидан ғилич Ниёзбей янги барпо этиб, унинг номи билан машҳур бўлган боғга келди. Замона уламо ва фузалолари давлат арбоблари билан мажлис тузиб, китобхонлик ва илмий мунозара ва баҳсу жадал ва дарсу бадал русумини аввалгидан зиёдроқ кўринишга етказдилар. Чун зиёфат адосидан сўнг барча илм аҳллари ва жамъ толиб илмга инъом тариқасида андоқ чексиз эҳсонлар қилдиким тил қалами лол ва қалам тили шикаста мақол эрур. Алқисса, ҳар боғда бир хафтадан подшоҳона зиёфатлар ва шоҳона совғалар билан уламо кўнгулларига ниҳоятсиз шодликлар етказиб, чоршанба куни шаҳарга қайтмоққа

рухсат берди” 165 . Демак, маълум бўладики, Хоразм диёрида ХIХ аср бошларида ҳам фан ва илм соҳаларида етишиб чиққан етук олимлар мавжуд бўлган. Уларнинг баркамолликка эришишларида жуда кўп омиллар бўлиб, улардан бири ва эътиборга моликлиги ҳукмдорларнинг фан ва илмнинг ривожланишига ҳомийлик қилишлари бўлган дея оламиз. Огаҳий ушбу асарида “уламои иъзом ва умаройи киромнинг ҳамфанлиғи” деган иборани ишлатади. Бу дегани даврининг саҳоватпеша амалдорлари, шу жумладан айнан хон ҳам, улуғ уламоларнинг илм бобида касбдошлари ҳисобланганлар, ёки аниқроқ қилиб айтилса, умароларнинг яъни амалдорларнинг аксарияти илм аҳлларидан бўлганлар. Юқоридагилардан маълум бўладики, Оллоқулихон 1828 йили хонликнинг маданий-маърифий тарихида ўчмас из қолдирган, замонамиз тили билан айтилганда, олимлар шаҳодатини (аттестация) ўтказган ва ушбу тадбирдан илм ривож топган, илм аҳли эса манфаатдор бўлган. Хива хонлигида таълим-тарбия ишларига алоҳида аҳамият берилган. Ўқувчи болалар бошланғич таълимни масжидлар қошидаги мактабларда олганлар. Ўқитиш жараёни, савияси, ота-оналарнинг оилаларда болаларига дарс тайёрлаш учун яратиб қўйган шароити ва уларни ўз вақтида мактабларга юборишлари хонлик тайинлаган маҳаллий раислар томонидан мунтазам равишда назорат этиб турилган. Данилевский Хивага келган даврида шаҳарда 22 мадраса фаолият кўрсатган 166 . Пойтахт Хива шаҳридадан ташқари хонлик ҳудудидаги Марв, Кўҳна Урганч, Тошҳовуз, Ҳазорасб, Хонқа, Питнак, Шоҳобод, Хўжаэли каби ўнлаб шаҳарларда кўплаб мадрасалар мавжуд бўлганлигини кўрамиз. Масалан, Данилевский Хазарасб тўғрисида ёзаркан, “шаҳарда тўққизта мактаб, ғутлумурод Иноқ даврида 165 Огаҳий. Риёз уд-давла. 280-282 а-варақлар. 166 Данилевский. Описание Хивинского ханства// Записки РГО.-Кн.5. -С.111.

1827 йилда тошдан қурилган бир мадраса бор” 167 , дейди. Шунингдек, Манғитда битта, Янги Урганчда 2 та мадраса бўлганлигини ёзади. Манбаларни ўрганиш жараёнида маълум бўлишича, ўқув масканлари мадрасаларнинг умумий аҳволи ва фаолияти шахсан хоннинг диққат эътиборида бўлган. Хива хонлиги мадрасаларида қўшни Бухоро, ғўқон, Афғонистон, Эрон, Ҳиндистон, Яқин Шарқ мамлакатларидан турли миллат ва элатларга мансуб, билим олишга чанқоқ бўлган ёшлар келиб таълим олганлар. Хонликнинг маданий ҳаётида шаҳарларнинг мавқеи катта бўлган албатта. Огаҳий “Риёз уд-давла” асарида шаҳарларни катта кичиклигига қараб шаҳар, қаъла, ҳисор ёки қўрғон деб атайди ва Хива хонлиги ва қўшни мамлакатлар ҳудудидаги шаҳар- қаълалардан 80 таси (алфавит бўйича тартиб қилинди) - Абдолобод, Астрабод, Балх, Бовард, Боғисангон, Бужнурд қўрғони, Бухоро шаҳри, Бўлдимсоз, Галган, Гурён қўрғони, Дарангар қўрғони, Даригиз қўрғони, Дастгир, Деҳнав, Дояхотун работи, Канафас ҳисори, Канақуш, Кўҳна Урганч, Лутфобод, Марв, Маҳмудобод, Моручоқ, Муздарон, Муниробод, Муҳаййин, Нишобур, Омув, Ориз, Оқдарбанд ҳисори, Оҳал, Петербург, Рубаҳ шаҳри, Рўзаобод, Садвар, Сайёд, Сарахс юрти, Табриз, Тажан юрти, Теҳрон, Тифлис, Тошқаъла, Тошҳовуз, Турбат, Тус шаҳри, Уланг, Умғон, Ўринбург, Фарҳод, Фитнак, Хивақ, Хисрав, Хўжанд юрти, Хўжаэли, Хўтан, Чекас, Чилғон, Чин шаҳри, Чолтут, Чоржўй, Шаҳринав, Шибирғон, Шоҳобод, Элжик, ғандахор, ғизилработ, ғобул, ғоракўл, ғорри, ғўнғирот, ғўрғон қаъласи, ғўқон, Ҳазарасп, Кашан, Ҳири, Ҳирож, Ҳирот, Ҳожаканафси, Ҳожаниёзбий, Ҳожа - тўғрисида маълумот беради. Данилевский эса хонликнинг Анбар, Боғот, Бўлдимсоз, Гурлан, Чиғатой, Иляли (ёки Жонланди), Иглан (Ўғлон), ўазовот, ғипчоқ, Хитой, ғилич Ниёзбой, ғўшкўпир, ғўнғирот, Кўҳна Урганч, Кат, Манғит, Янги Урганч, Питнак, Порсу, Ташҳовуз, Хива, Хонқа, Хўжа эли, Шоҳобод Ҳазорасб каби 25 та шаҳарлари тўғрисида уларнинг пойтахт Хивадан қайси томонда қанча масофада жойлашгани, шаҳарда қанча раста дўконларию, ҳунармандчилик устахоналари мавжуд 167 ўша жойда.

эканлиги, аҳолисининг сони ва касби кори, шаҳар ҳокимининг исми шарифи тўғрисида аниқ маълумот беради. Шунингдек 60 та катта қишлоқлар ҳақида маълумот бериб кетади. Маълум бўлишича, Хива шаҳрида ХIХ аср бошларида 6 та кигизфуруш устахонаси, 17 нафар ипак тўқувчи, 26 нафар ҳаррот, 18 нафар новвой, 38 та мисгар, 16 та чопонфуруш, 17 та совунчи, 18 та кўнчи, 80 та қассоб, 83 та жувозчи, 60 та бўёқчи, 44 та гуруч оқловчи, 22 та қулфгар, 40 та этикдўз, 42 та заргар, ва бошқа касб-ҳунар эгалари бор эди. Ҳунармандчилик шаҳар аҳолиси ўртасида шу тариқа табақалашганди. Тайёрланган маҳсулотлар асосан шаҳар бозорларида сотиларди 168 . 1841 йили Хивага ташриф буюрган Оренбурглик савдогар Абросимов ёш бўлишига қарамай сафар чоғидаги ҳар бир нарса ва воқеани ўта синчковлик билан ўрганиб, ўқувчи учун қизиқарли ва тушинарли содда халқ тилида ҳикоя қилади. Бу йўл хотираларида ўша даврдаги ижтимоий ва сиёсий ҳаёт, турк қавмига мансуб ўзбек, қозоқ ва туркманларнинг урф-одатлари, яшаш тарзлари, ҳайвонат дунёси ва бошқа нарсалар тўғрисида қизиқарли маълумотлар берилган. У: “Ўлжабой менга Хива хони билан учрашганимда ўзимни қандай тутишим кераклиги ва у ерликларга қандай муомала қилишимни ипидан игнасигача ўргатди. ғария менга иложи борича одобли, эҳтиромли ва ҳалол бўлишимни, шунингдек, берилган саволларга қисқа жавоб беришимни маслаҳат берди...” 169 деб ёзади. Буни қаранг-ки, хонлик марказидан анча йироқда яшовчи қандайдир бир қария хон ва унинг атрофидаги аъёнлар билан қандай муомала қилишни ипидан игнасигача билса. Ўки унинг одобли, эҳтиромли ва ҳалол бўл, деб аниқ ва тиниқ гапириши унинг тимсолида ўта маданиятли инсонни кўриб, ўша даврда нафақат йирик шаҳарларда, ҳатто чўлларда ҳам камоли инсон бўлиш, таълим ва тарбия бериш яхшигина йўлга қўйилганлигининг белгиси эмасми. Ўлжабой қария айтган бу уч омил Хива хонлиги аҳолиси турмуш тарзининг маънавиятининг асосий мезони бўлиб келган. 168 Иванов П.П. Архив хивинских ханов. XIX в. -Ленинград, 1940, -С.138-139. 169 Абросимов. Расказъ торговца Абрасимова о поездке его въ Хиву// -СПБ. Ежегодник. 1873.-С.212.

Абросимовнинг Хива хони тўғрисидаги хотиралари ўта қимматлидир. У хон билан тўрт маротаба учрашганлигини ёзади. Унинг ёзишича, ҳукмрон ўта синчков, адолатпарвар, муомалада оддий, меҳрибон инсон, нафақат ислом дини, балки христиан дини тўғрисида ҳам дурустгина маълумотга эга, қўшни мамлакатларда яшайдиган миллатлар урф-одатлари билан қизиқадиган, табиатни яхши биладиган инсон эди. Хон Абросимовни биринчи бор қабул қилганида ундан рус миллий кийимида киришини ва рус одатига кўра саломлашишини сўрайди ва унинг ҳар бир қилган ҳаракати нимани англатишини сўраб билиб олади. У Абросимовни хорижий тилни ўзлаштирганини мақтайди, лекин ёзувни ўрганмаганлигини маъқулламайди. Ўки Абрасимов хонга унинг фуқароларидан бири 36 та қўй қарз олиб, қайтиб бермаганлигини айтганида, хоннинг қилган сиёсати ва тутган тадбири унинг ниҳоятда адолатпарвар, байналмиллал эканлигини кўрсатади. Умуман ғарбда айрим мустабидлар мусулмон мамлакатларининг деярлик барчасида унинг аҳолиси фақат ислом динини тан олиб, бошқа динга эътиқод қилувчиларни менсимай, оёқ ости қилиб келишган, деган фикрни ўтказиб келишади. Лекин Абросимовнинг ҳикоясида бу масала борича холис ёритилади. У Хива марказида яшовчи Сергей Ивановникида бўлганида кўплаб санам (икона) ва диний китобларни кўриб, ниҳоятда ажабланади ва “Хон бу ерда христиан динига эътиқод қилишга рухсат берадими?”, деган саволига, мезбондан: “Илгари бу ерларда рус асирлари кўп бўлиб, шахсан хоннинг рухсати билан улар шу хонадонда йиғилиб, ибодат қилишарди”, 170 - деган жавобни эшитади. Ўки Абросимовнинг мамнуният билан эслашича, хон хотинларидан бирининг туғилган кунини нишонлайдиган бўлди, бу тантанага уни ҳам таклиф этишади. Бу маросимга мамлакатнинг мўътабар кишилари қатори ўша пайтда Хивада бўлган хорижликлар ҳам таклиф этилади. Муаллиф хон билан хайрлашаркан, шундай ёзади: “У, яъни хон қайтишимга рухсат бериб, самимият билан ниҳоятда илиқ гаплар айтди, Россияга борганимдан сўнг ундан хафа бўлмаслигимни сўради ва “Менимча сизга мен ёки фуқароларим томонидан ҳеч қандай озор етказилмади шекилли, биз томонларга яхши ниятлар 170 Абросимов. Расказъ торговца Абрасимова о поездке его въ Хиву// -СПБ. Ежегодник. 1873.-С.212.

билан келишни истаган барча савдо аҳлига етказингки, улар мендан ёмонлик кўрмайдилар”, - деб қўшиб қўйди. Бу гаплар орқали Оллоқулихоннинг бутун борлиғи очилади. Унинг ниҳоятда камтарин ва одамохун эканлиги билинади. Абросимовнинг юқоридаги ва Г.И.Данилевскийнинг қуйидаги жумлаларидан: ”Яҳудийлар 8 та оиладан кўп бўлмай, бундан 16 йил муқаддам Бухородан келиб қолишган, бўёқ ишлаб чиқариш билан шуғулланадилар. Хива ҳукумати уларни камситмайди ва диний маросимларини бажаришларига ҳеч қандай тўсиқ йўқ. Лекин ўзларининг динларига нисбатан кўнгли совуганлиги сезилади, камдан кам ибодат қиладилар” 171 , хонликда бошқа динларга эътиқод қилувчиларга нисбатан ҳеч қандай эътироз ва тўсиқликлар бўлмаган. Юқоридагилардан маълум бўладики, Оллоқулихон тахтга ўтирган дастлабки онлариданоқ маданий-маърифий ишларнинг ривожига янада кўпроқ аҳамият бера бошлаган. Бу эътибор Оллоқулихоннинг илм-фанга қанчалик катта аҳамият берганлигини кўрсатади. Олимларга меҳрибонлик қилиб уларга имконият яратиб берган. Оллоҳни илм билан танишнинг теранлигига урғу берган. Оллоқулихон даврида хонликда маданий ишлар бир мунча ривожланган, адабиёт, санъат, илм соҳибларига ижод қилишлари учун имкониятлар мавжуд эди. Халқ ҳунармандчилигининг турли турлари барқарор эди. 171 Данилевский. Описание Хивинского ханства// Записки РГО. -Кн.5. -С.97.

III БОБ Оллоқулихоннинг ташқи сиёсати Оллоқулихон даврида Хива хонлигининг қўшни хонликлар, узоқ яқин давлатлар билан ўзаро сиёсий-дипломатик, савдо-иқтисодий ҳамда маданий алоқалари мунтазам равишда амалга ошириб келинган эди. Огаҳийнинг шоҳидлик беришича, Оллоқулихон тахтга ўтирган дастлабки онлариданоқ ташқи сиёсат масалаларига алоҳида аҳамият бера бошлаган. Бу ишлар билан хонликда иккинчи шахс ҳиобланган меҳтар шуғулланган ва у мустақил равишда музокора олиб бориш ҳуқуқига эга бўлган. Хонлик девонида ташқи ишларга оид масалалар билан шуғулланувчи махсус шиғовул деган мансаб бўлган. “Риёз уд-давла” дан маълум бўлишича Оллоқулихон даврида фаолият кўрсатган Иброҳим шиғовул номдор лашкар бошлиқларидан бири бўлган 172 . Хива хонлиги амалдорларининг аксарияти халқаро ишлардан яхшигина бохабар бўлганлар ва шу сабабдан, бошқа мамлакатларга элчи жўнатиш зарурияти туғилса, одатда кўзга кўринган амалдорлардан бири юборилар эди. Чунончи, “Риёз уд- давла” дан маълум бўлишича, Оллоқулихон ҳукмронлигининг турли даврида қуйидагилар элчи қилиб юборилганлар: - Россияга - Вайс Ниёзбой, Отажон охунд, Эшбой; - Эронга - Бекиш халифа, Ота Ниёз маҳрам, Ҳолмуҳаммадбой, Ҳолназарбек; - Бухорога - Гадойниёз маҳрам, Давлат ғоракўз маҳрам, Муҳаммад Расул домла, Ниёз ғилич юзбоши, Норбек, Шукрулло оқо, Эшонхўжа муфтий; - Ҳиротга - Ўрмуҳаммадхон, Мирзо Ҳусайн табибоши, Найман Мурод дорға, Отажон маҳдум, Оқо Ниёз сардор, Саид Ниёз маҳрам, 172 Огаҳий. Риёз уд-давла. 345 а-варақ.

Шукрулло оқо, Эрниёз маҳрам, Эшон қози Абдуқодир маҳдум, ғутбиддин ҳожа шайҳул ислом, Ҳасан Мурод маҳрам, Ҳожи Назар сардор; - Дашти ғипчоққа - Вайсбой, Мулла Мурод Али юзбоши, Сатторқули оқо. - Инглизларга (Кобулга) - Ўқуббой Ҳонақоҳий; - Курдиситонга (Хуросон)- Ниёз ғилич сардор. Огаҳий шу давлатлардан турли шахслар расмий элчи сифатида Хивага келганликлари тўғрисида маълумот бериб ўтади. Олдинги бобда Оллоқулихон 1828 йили фуқаролари ва ҳориж мамлакатларидан меҳмонларни таклиф этиб катта тантана ўтказганлиги тўғрисида маълумот бериб ўтилган эди. Шунда Хива элчи-хабарчилари Балх, Бадахшон, ғўқон, Хитой, Хўтон, Дашти-ғипчоқ, ғозоқ, ғалмоқ, Рус, Рум, Эрон, Ироқ, Хуросон, Марв, Ҳирот, Ҳиндистон юртларига хабар етказганлар. Бундан маълум бўладики, Хива хонлиги ўз даврининг 16 та давлати билан алоқада бўлган. Аммо ўзаро муносабатлар даражаси бир хил бўлмаган. Бу санаб ўтилган мамлакатларнинг айримлари билан маълум воқеалар туфайли фақат бир ёки икки марта борди келди қилинган бўлса (гап элчиликлар ҳақида кетаётир), бошқалари билан ундан кўпроқ, айримлари билан эса мутассил муносабатларда бўлиб келган. Шунинг учун ҳам биз бу ерда Оллоқулихон ташқи сиёсатини ёритиш ва унинг мақсад вазифаларини тадқиқ этишни ўз олдимизга мақсад қилиб қўйган эканмиз, бу сиёсатда асосий ўрин тутган тамойилларга эътиборни қаратишни лозим топдик. 3.1. Хива ва Россия муносабатлари а) савдо алоқалари Хива ва Россия ўртасидаги савдо-иқтисодий алоқалар ХVIII аср охири ва XIX аср бошларида аввалгига нисбатан бир мунча ривожланди. Бу вақтда Россияда тўқимачилик саноати тараққий этиб, унинг хомашё маҳсулотларига бўлган талаби кун сайин ошмоқда ва ушбу хомашёнинг бир қисми Хивада мавжуд эди. Иккинчидан, Россияда чиқаётган молларни ўтказиш учун бозор ва харидор керак

эди, ўз ўрнида Хива хонлигининг шаҳар ва қишлоқларидаги аҳоли орасида эса рус моллари харидоргир эди. Россия Хивани чарм, ип ва ипак газлама, мовут, қанд, металл ва бошқа хил саноат моллари билан таъминлар эди. Хива Россия бозорига ўзида етиштириладиган пахта, ип, марена (қизил бўёқ олинадиган илдиз), қўпол тўқима моллар, мева чиқарарди. Манбалардан маълум бўлишича, Оллоқулихон ҳукмронлиги даврида Россияга Хива карвонлари икки йўл орқали борган. Молларнинг кўпроқ қисми Оренбургга 173 , камроқ қисми эса Манғишлоқ орқали Астраханга 174 етказилган. Хивадан Оренбургга карвонлар одатда йилига икки, баъзан эса уч марта йўл олган. Шунда биринчи карвон март ойида, иккинчиси апрелда, учинчиси май, гоҳо июнь ва баъзан камдан-кам ҳолларда июль ойида йўлга тушган. Астраханга эса йилига 400, 500 ва 600 туяли унча катта бўлмаган битта карвон апрел ёки май ойларида жўнатиб турилган 175 . Оренбургдан Хивага карвонлар сентябрь-октябрь, баъзан ноябрь ойида йўлга тушган. Карвоннинг қачон йўлга тушиши савдогарларнинг Хива молини рус товарига алмаштириб улгуришларига боғлиқ бўлган. Хивада савдо қилувчи рус ва маҳаллий савдогарлар молларни асосан Нижегород ярмаркасида харид қилганлар. Нижегород ярмаркаси ўз ишини якунлагач, кўпроқ темир, чўян ва металл буюмлари ортилган карвон (йилига бир марта) Астрахандан Хивага қараб йўлга тушарди. Хивадан Астраханга эса кўпроқ пахта маҳсулотлари ва йигирилган ип олиб борилар эди. Деярли ҳар доим карвонни манзилга кузатиб бориш қозоқларнинг ҳар хил уруғлари вакилларига топшириларди. 173 Оренбургдан Хивага биринчи карвон Елизавета Петровна замонида 1753 йилда самаралик савдогар Данила Рукавкин бошчилигида жўнатилган. Хиваликлар карвони эса биринчи бор Оренбург янги ташкил топган 1738 йилда келган. Јаранг: Записки Имп. русскаго географическ. общ-ва. -Книжка Х. -С.- Петербургъ, 1855. -С.105. 174 Бу йўналишда карвонлар ХVII асрда ҳам юрганлар, ўша ерга қаралсин. 175 ўш а аса р.

Хива карвонларида ҳар бир туяга ортилган юкнинг оғирлиги 18 пуддан кам бўлмаган. Карвон Оренбургдан Хивага 45, 50 ва баъзан 55 кунда етиб борган. Карвоннинг манзилга етиб бориш вақти кўп нарсаларга боғлиқ бўлган. Масалан, бир вақт ҳавонинг ҳаддан ташқари иссиқ келиши натижасида юк ортилган туялар ҳолсизланиб, юролмай қолганида 70 кун йўл юрилган. 1841 йилда рус савдогари С.М.Деев ўз карвони билан Хивадан Оренбургга 32 кун деганда етиб олган бўлса, рус зобити Аитов эса 1840 йилда туяларда бор йўғи 26 кунда етиб олган. Оренбург билан Хиванинг оралиғи 1360-1365 чақирим деб ҳисобланган. Оллоқулихон ҳукмронлиги даврида карвон йўлларида қийинчиликлар мавжуд бўлса-да, йўлга чиққанларнинг хавфсизлигини таъминлаш, молларнинг мўлжалланган манзилга бешикаст етиб бориши учун деярли барча эҳтиёт чоралари кўрилган эди. 1841 йилда хиваликлар карвони билан Россиядан келган савдогар Абросимов йўл хотираларида қайд этади: “Хоннинг қабулида биринчи бор бўлганимда, хон қайси йўл билан келганимизни сўради, сўнг фуқаролари томонидан бизга бирон бир зиён-заҳмат етказилмаганлиги билан қизиқди. Ҳар қандай сиқув ва зулмлардан ҳимоя қилишини илтимос қилганимда, хавотирим ўринсизлигини айтди. ғайтишимга рухсат сўраб кирганимда, хон самимият билан ниҳоятда илиқ гаплар айтди. Россияга борганимдан сўнг ундан хафа бўлмаслигимни сўради ва "Менимча Сизга мен ёки фуқароларим томонидан ҳеч қандай озор етказилмади шекилли, биз томонларга яхши ниятлар билан келишни истаган барча савдо аҳлига етказинг-ки, мендан улар ёмонлик кўрмайдилар",- деб қўшиб қўйди” 176 . Ўша давр рус манбаларида келтиришларича, Хива хонлиги ҳудудида тижорат ишлари билан машғул бўлган хорижлик фуқароларни хонлик ҳар томонлама муҳофаза қилиш чораларини кўрган. Масалан: “Хива закотчиларининг молларни баҳолашлари ва бож тўловларини ундириб олишларидаги холисликларига тан 176 Абросимов. Расказъ торговца Абрасимова о поездке его въ Хиву// -СПБ. Ежегодник. 1873.-С.224. 206 Записки Императорского Русского географического общества. - С.ПБ.1855. - С.150.

бермай бўлмайди, чунки улар савдогарларга рус ёки хивалик эканликларидан қатъий назар бир хил қараганлар. Рус савдогарлари Хива ҳукуматининг руслардан қарз олиб қайтариб бермаган хиваликларга нисбатан тутган тез ва одилона чоралари тўғрисида илиқ гаплар айтганлар. Бунда ҳеч қандай баҳона ёки илтимос эътиборга олинмаган ва қарзлар албатта ундириб олинган” 206 . Бож тўлаш тартиби Х1Х асрда ўзбек хонликлари ҳудудига кириб чиққан барча катта-кичик рус карвонларнинг ҳисоби аниқ бўлган. “Записки Императорского Русского географического общества” китобида қайд этилишича, Россиядан карвон келаётганлигидан хабар топган хиваликлар унинг истиқболига закотчини жўнатганлар 177 . Бош закотчи ўз ходимидан карвон Ойбўғир кўлидан ўтиб, уч йўналишдан қайси бири орқали келаётганлиги ҳақида ахборот олгандан сўнг, Тошҳовуз, ғўнғирот ёки Кўҳна Урганчга борган. Йиғилиш жойига етиб келган хивалик закотчи савдогарларнинг исм-шарифи ва уларга тегишли юк ортилган туялар сонини ёзиб олган. Бу дастлабки божхона ходими карвонни кўп ушлаб турмаган, хатлашни тугатгандан сўнг, Хива томон юришга рухсат берган ва шу вақтнинг ўзида марказга карвон яқинлашиб келаётганлиги тўғрисидаги ахборот билан чопар жўнатган. Хивага кириб келган савдогарлар карвонсаройларга жойлашганлар. Карвонсаройга туширилган молларни тартибга келтириш билан банд бўлган савдогарлар учинчи куни маҳаллий божхона бошлиғига келиб, ундан молларни кўрувдан ўтказиб беришни илтимос қилганлар. Бош закотчи, яъни шу масалалар бўйича масъул бўлган амалдор, ҳар бир дўконга бош суқиб, тузукроқ материал ёки қизиқтириши мумкин бўлган янгиликларни кўриб, хонга етказиш учун намуналар беришларини сўраган, йўлига икки-уч сандиқни очиб кўрган, карвон 177 ўша асар. -Б.149.

ҳужжатларини ўзбек тилига таржима қилишни буюриб, унинг ҳар бир сатрини диққат билан кўздан кечириб чиққан, ҳар бир молга нарх қўйиб, эгаси қанча бож тўлаши лозимлигини белгилаган. Закотчи ўз ҳисоб-китобини хонга ҳисобот бериш учун қоғозга туширган 178 . Хивада, бошқа Шарқ мамлакатларида бўлгани каби, амалдорларнинг қабулида бўлиш ва уларга совғалар бериш одати бор бўлган. Бунда албатта хондан тортиб асосий амалдорларни, яъни меҳтар, қушбеги, Хиванинг бош закотчиси, карвонни кутиб олган амалдор ва ҳоказоларни айланиб чиқиб, мавқеларига яраша ҳадялар бериб чиқилган. Хива хонлигида хорижлик савдогарлардан бож ундириб олиниши шариат қонунларига асосланган. Ҳисоб қирқдан олинган бўлиб, мол қаердан келтирилганидан қатъий назар, уни эгаси мусулмон-сунний бўлса, хонлик хазинасига қирқдан бири, эгаси мусулмон-шиа бўлса ёки мусулмон бўлмаса, қирқдан икки қисми ундириб олинган. Хивада бож пул билан олинган. Рус савдогарлари қайтишларида маҳаллий молларни олиб чиқиб кетсалар, Хива хонлиги томонидан солиқ олинмаган, фақатгина савдогарлар ўз хоҳишларига кўра катта амалдорларга ҳадялар бериб кетганлар. Хива хонлигида жўнатилаётган моллар учун закот Хиванинг ўзида эмас, балки карвонлар йиғилиб, Россияга йўл оладиган Тошҳовуз шаҳрида ундириб олинган. Хивадан келган карвон Россияга етиб келгач, чўлда чегарадаги дастлабки божхона пунктида тўхтаб, бу ердан карвонбоши божхонага чопар жўнатиб карвон келаётганлиги тўғрисида хабар берган. Маҳаллий бошқарма карвон тўхтаган жойга тиббий ходим, божхона амалдори ва казак зобитини, Оренбургда эса чегара комиссияси амалдорини жўнатган. Тиббий ходим карвонга тегишли одам ва ҳайвонларни текширган, божхона амалдори мол эгалари, уларнинг хизматкорлари ва той ортилган туялар сонини ёзиб олган, чегара комиссиясининг амалдори хизматига таалуқли ахборот тўплаган, казак зобити эса унча катта бўлмаган отряд билан карвонни айирбошлаш саройига олиб борган. Карвон йўлга тушишдан олдин ҳар бир мол эгаси божхона амалдорига унинг қанча той ортилган туяси, хизматкори ва иш юритувчиси борлиги тўғрисида 178 Записки Императорского Русского географического общества. - С.ПБ.1855. -С.149.

алоҳида гувоҳнома ёздириб олган ва бу ҳужжат асосида у айирбошлаш саройининг дарвозаси ва омборхонага кириши мумкин бўлган. Дастлабки чегарадаги текширувдан ўтиш жараёнида карвондаги мол эгаларининг туялари сони аниқланиб, бошқалардан ажратиб олинган. Карвон тартиб сақлаган ҳолда олдинга ҳаракат қилган ва айирбошлаш саройи дарвозасига етиб келиб, бу ерда туяларни санаб, алоҳида гуруҳларга бўлиб киргизганлар. Айирбошлаш саройида омборхона назоратчиси мол эгаларидан чегарада божхона ходими ёзиб берган ҳужжатни сўраб олиб, ўз дафтарига кўчириб олган, тойларни қайтадан санаб чиққан, уларни омборхонага жойлаштирган ва савдогарларга уларга тегишли мол тўғрисида янги ҳужжат ёзиб берган. Кейинги кунлари мол эгалари омборхонага тойларни ечиш, молларини текшириб кўриш учун мана шу ҳужжатни кўрсатиб кирганлар. Савдогарлар молларини кўздан кечириб, лозим бўлса, намиқиб қолганларини шамоллатиб, сифати бузилганларини ажратиб ташлаганларидан сўнг, ниҳоят уларга молнинг сони ва сифат кўрсаткичлари тўғрисида мукаммал ҳужжат ёзиб берилган. Бу кўрсаткичлар ҳар бир молга босилган тамға орқали текширилган. Мол туширилган жойнинг эгасига, ўзининг ихтиёрига кўра тойларни биракайига ёки бир-бир очиб кўриш ҳуқуқи берилган. Лекин қанча той ечилиб, унда қанча мол ўралган бўлса, тамға босилиб жойида белгиланган тартибда бож ундириб олинган. Шундай қилиб, бож ҳамма мол учун бирдан тўланмаган, балки тойларнинг ечилишига, тамғаланишига ва савдонинг кетишига қараб тўланган 179 . Савдогарларга бож тўлаганликлари тўғрисида герб тасвири туширилган қонун кучига эга бўлган қоғоз ҳужжат берилган ва бу ҳужжат “объявление” деб номланган. Худди шундай қоғозга айирбошлаш саройи дўконида майда савдо қилиш учун рухсат олувчиларга ҳам ёзиб берилган ва бунинг учун улар бир йилнинг бошидан иккинчи йилнинг бошигача кумуш пулда 15 сўм ҳақ тўлаганлар. Хивалик савдогарлар айирбошлаш саройидаги дўконларни шу ерда савдо қилишни хоҳласаларгина банд этганлар. Молларини Нижегород ярмаркасига жўнатмоқчи бўлганлар дўконларни банд этмай, уларни омборхонада сақлаб, тезликда қадоқлаб, рус юк ташувчилари билан мўлжалланган манзилга жўнатганлар. 179 Записки Императорского Русского географического общества. - С.ПБ.1855. -С.149.

Баъзи Хивалик савдогарлар моллари текширувдан ўтгандан сўнг шаҳар чеккасидаги меҳмонхонага савдо қилиш учун кўчиб ўтганлар. Бу дўконларнинг ижара ҳақи барча савдогарлар учун бир хил бўлган. Хиваликларнинг савдо ишларида деярли ҳар доим айирбошлаш саройларида даллоллик билан машғул бўлган татарлар воситачилик қилганлар. Хивалик савдогарлар алмаштириш йўли билан ёки савдо қилган пулига рус товарларини сотиб олиб айирбошлаш саройида герб туширилган ҳужжат билан расмийлаштириб олганлар. Бу молни божхона бошлиқлари очиб, олинган ҳужжатга асосан текшириб бож олганлар, лекин тамға уриб бермаганлар. Мол омборхонада сақланган, олиб кетишдан олдин қадоқланиб, туяларга ортилган ва чўл орқали олиб кетилган 180 . Рус ҳукумати завод, фабрика ва савдогар аҳлининг фойдасини эътиборга олиб, Россиядан Хива хонлигига олиб чиқилган маҳсулотларга жуда кам ёки умуман солиқ солмаган. Хивадан Россияга олиб келинган молларга қуйидагича солиқ солинган: фабрикаларга зарур бўлган ип газламаларга тўғри солиқ солинмаган, оқ ип газламаларга эълон қилинган баҳосининг 10 фоизи, гулдор ип газламаларга 15 фоиз, шойи ва ярим шойи газламаларга 25 фоизгача, кашмир шол рўмоллари ортиқча зеб-зийнат матоҳи бўлгани учун ҳам катта солиқ солинган. Бу солиқлар Хивалик савдогарларнинг виждонларига ҳавола бўлиб, уларнинг айтган нархларига қараб белгиланган. Хиваликларга солиқни белгилашда 1817 йилнинг 30 майида тасдиқланган тарифга асосланилган 181 . Хива савдогарлари Нижегород ярмаркасидан ташқари Бугулма ва Мензелинск ярмаркаларида ҳам фаол иштирок этганлар 212 . XIX асрнинг биринчи ярмида, шу жумладан Оллоқулихон даврида савдо карвонлари қуйидаги тартибда йўл босганлар 182 : 180 Записки Императорского Русского географического общества. - С.ПБ.1855. -С.153. 181 ўша асар. -Б.160. 212 ўша асар.- Б.165. 182 ўша асар. Б.134

ОРЕНБУРГ- ХИВА йўналиши Туя йўли(кун) Чақирим Бердянка дарёсининг Бердянка манзили 1 20 Бердянка дарёсининг Хонлик манзили 1 25 ғораоғач дарёси, Прохладний манзили 1 18 Туятош дарёси 1 14 Яхшиқора кўли 1 21 ғўшорол кўли 1 32 ғорасув кўли 1 35 Илек дарёси 1 28 Илек дарёсининг кечувигача 1 26 Илек чўққиси атрофидаги Иззат (Иссет) ботир қабригача 1 32 Эсанбой дарёси 1 41 Таласбой дарёси 1 26 Чили дарёси 1 26 Тектемир дарёси 1 35 Кульденен-Темир дарёси 1 12 Тоғли дарёси 1 33 Эмба дарёси 1 17 Оти-Жақси (Аты-Джаксы) дарёси 1 29 Чайинди (Чаинды) дарёси 1 33 Намозтов манзили 1 27 ғорачатов қудуқлари 1 40 Устюртдаги Чеган дарёси 1 26 Ақчақудуқ қудуқлари 2 77 ғуюққудуқ қудуқлари 1 26 Орол денгизидаги (Акты-Канды) булоғи 2 78 Орол денгизидаги Оқбулоқ булоғи 2 45 Бу ердан Бекович қаъласи, ғўрғонча ёки Давлат Гирейга бурилади 1 42 Устюртдан ғорагумбазга тушилади 2 71 ғашқайўл манзили 1 31 Устюртнинг Оқчиғаноқ қўлтиғида 2 72 Устюртдан тушишда Ойбўғир манзилида 1 29

Кўҳна Урганч 2 67 Элали 2 67 Тошҳовуз 1 30 Шавот 1 37 Хива 1 33 Ж А М И 43 1318 б) cиёсий дипломатик алоқалар XIX аср бошига келиб Россия ҳукуматида Ўрта Осиёга ҳарбий карвонлар йўллаш фикри туғилган 183 ва 1803 йилда поручик Гвардевский раҳбарлигида юборилган дастлабки шундай карвон муваффақият қозонолмаган. Иккинчи уриниш, катта куч - иккита оғир замбарак билан қуролланган 625 та соқчи ўровидаги карвон 1824 йили Хивага қараб йўл олган. Бу карвонга полковник Циолковский карвонбоши этиб тайинланган эди. Оренбургдан 2 ноябрда йўлга тушган карвон 15 декабрда Сирдарёни кечиб ўтиб 11 январь куни ғизилқумдаги Бештепага етиб келганда хиваликлар ҳужумига учрайди. Икки ҳафта давомида ҳимояланишга мажбур бўлган отряд, энг зарур қимматбаҳо ашёлардан бошқа ҳамма нарсани ташлаб чекинишга мажбур бўлган. С.Жуковский катта афсус ва ачиниш билан, “Шундай қилиб Ўрта Осиёни иккинчи марта ҳарбий карвон билан забт этиш ҳам муваффақиятсиз тугади” 184 , деб ёзади. Циолковскийнинг ҳарбий карвони қайтиб келгач, кўп ўтмай 1825 йилнинг ўзидаёқ рус ҳукумати томонидан Николай I (1796-1855, 1825 йилдан тахтга ўтирган) нинг яқинларидан полковник Берг раҳбарлигида Устюрт, шунингдек Каспий ва Орол денгизлари оралиғидаги кенгликларни тадқиқ этиш мақсадида экспедиция ташкил этилди 185 . 183 Жуковский С. Сношение России с Бухорой и Хивой за последнее трехсотлетие. - Петроград, 1915. - С.103 184 Жуковский С. Сношение России с Бухорой и Хивой за последнее трехсотлетие. - Петроград, 1915. С.104. 185 ўша жойда.

Ҳарбий экспедцияни кузатиб борган олтита замбарак билан қуролланган 2300 кишилик ҳарбий отрядни хиваликлар Хива хонлигига қаратилган ҳарбий юриш деб билдилар. Лекин шунга қарамай Оллоқулихон карвонни нон ва туз билан кутиб олишга қарор қилди. Экспедиция раҳбари ҳурматини қозониш мақсадида хиваликлар Сарой (Саройчиковский) қўрғонига Воис Ниёзни элчиликка юбордилар ва ўз ўрнидаҲукмдор (Николай I) учун совға сифатида фил билан пойтахтга боришга ижозат сўради. Лекин уни Петербургга ўтказмадилар ва токи хон 1824 йилдаги ҳарбий карвон таланганда етказилган зиёнга товон тўламас, рус асирларини озод этмас, келажакда кўчманчилардан рус одамларини сотиб олмасликка сўз бермас экан, ҳеч қандай музокара устида гап бўлиши мумкин эмаслигини қатъий билдирдилар 186 . Оллоқулихон бу талабларни бажаришдан бўйин товлади. Айни шу пайтда, 16 декабрда Берг экспедицияси Сарой қўрғонидан чиқиб Каспий денгизининг шимолий-шарқ қирғоғини айланиб Орол денгизига қараб йўл олди. Оролнинг ғарбий қирғоғидаги муюлишининг шимолий-шарқига етиб ғорасой жарликлари орқали Устюртга тушиб, 1826 йилнинг март ойида Саройга яна қайтиб келди. С.Жуковскийнинг ёзишича, “ўша даврда Россия ва Хива муносабатлари борган сари таранглашиб борарди. Сирдарёда унча аҳамияти йўқ истеҳкомларга эга бўлиб ва ўша атрофдаги кўчманчи қозоқларни бўйсиндириб олган Хива ҳукумати эгаллаган мавқеидан фойдаланиб Хивага кетаётган рус карвонларидан бож олишга ўзини тўла ҳақли ҳисоблаб, буни устига турли сиқув ўтказарди” 187 . Бундан ташқари муаллиф “хиваликлар Хива шаҳри ичида ўзларининг савдогарлари молига ўн фоиз бож солган ҳолда, бизнинг савдогарларни 25 фоиз бож тўлашга мажбур этардилар. Рус савдогарлари ёки уларнинг ишбошқарувчилари христиан бўлганликлари учунгина таҳқирланишлари, хиваликларнинг рус савдо аҳлига бўлган ҳақоратомуз муносабатларига ва бизга қўшни қозоқларнинг хиваликлар таъсирида бўлишларига ҳукуматимиз кўп 186 Жуковский С. Сношение России с Бухорой и Хивой за последнее трехсотлетие. - Петроград, 1915. С.105. 187 ўша жойда.

чидади” 188 , дейди. Биринчидан, дунё савдо амалиётида маҳаллий ва ҳорижий савдогарларга камдан кам ҳолларда бир ҳил миқдорда бож тўланиб келинган. Албатта ҳар бир ҳукумат ўз маҳаллий савдогарларига имтиёзлар туғдириб келган. Иккинчидан, С.Жуковскийдан бошқа биронта муаллифда (ҳатто рус манбаларида ҳам) Хивада бошқа динга эътиқод қилувчилар ва ҳорижий савдогарларга нисбатан тазйиқ ўтказилганлиги тўғрисида гап бормайди. (Бу тўғрисида олдинги бобда тўхталиб ўтган эдик). Яна С.Жуковскийнинг такидлашича, “Россия учун манфаатли натижаларга музокора йўллари билан эришишликнинг ҳеч қандай имконияти кўринмас эди ва шу билан бирга борган сари фуқароларимизни асрликка тушиб қолиш ҳоллари ва уларни Хивада оғир шароитда сақланишлари рус ҳукуматидан янада кескинроқ чора кўришликни тақазо этарди” 189 . Лекин С.Жуковский нимагадир Россиянинг Хивага интилишининг яна бир асосий сабаби бўлмиш, Англия-Россия муносабатлари тўғрисида лом-мим демайди. Барча тарихий манбаларнинг шоҳидлик беришича Ўрта Осиёга Россия шимолдан собит қадам билан кириб келаётган бўлса, жануб томондан Ҳиндистонни аллақачон забт этган, Афғонистон учун жанг олиб бораётган инглизлар ҳам яқинлашиб қолган эдилар. Хива Англияга ҳудди Россия каби, хомашёси, шунингдек ўзида ишлаб чиққан кўплаб тўқимачилик молларини ўтказиш учун ҳаводек зарур эди. Инглизлар Ўрта Осиёда ўз ҳукмронлигини ўрнатиш учун, ҳаммадан аввал, бир томондан, бу ҳудудлар билан иқтисодий алоқалар боғлаб, Ўрта Осиё бозорларини Англия таъсирига олиш, иккинчи томондан, дипломатик муносабатлар билан сиқиб, у ерда ўз ҳукмронлигини ўрнатишни кўзда тутган эди. Маълумотларга қараганда, Англиянинг саноат моллари Ўрта Осиё 188 ўша жойд а. 189 Жуковский С. Сношение России с Бухорой и Хивой за последнее трехсотлетие. - Петроград, 1915. С.105.

бозорларида биринчи марта 1825 йилда пайдо бўлган эди 190 . В.Луганский, XIX асрнинг 30- йилларида савдогар ниқоби билан Эрон орқали Хивага ўтган инглиз агентлари тўғрисида қизиқ маълумотлар келтиради: “Шу йилнинг баҳорида, - деб ёзади у, - туркманлар етакчилигида Эрон орқали Хивага беш ёки етти нафар инглиз келди. Айтишларича, улар савдогарлар бўлиб, туркман кузатувчилари Хива ҳукмронлари билан келишиб олиб, Бухорога эмас, Хивага олиб келганлар. Хон уларни шаҳарнинг чеккасидаги уйлардан бирига қамаб қўйган, улар бу ерда анча ётишган. Ниҳоят, ҳайит куни улар бўшатилган ва кун бўйи озод юрганлар, аммо бу кун улар учун охирги озодлик куни бўлган. Эртасига эрта билан бу инглизларни ушлаб, шаҳар чеккасига олиб чиққанлар ва хоннинг ҳузурида уларни қийнаб сўроқ қилганлар. Улар бўлса, ҳар гапда Бухорога савдо иши билан кетаётганликларини айтишган. Аммо хон буларни ўз кўзи олдида бўғиб ўлдиришга буюрган. Хоннинг амалдорлари унинг буйруғини ўша вақтдаёқ ижро этишган. Тириклардан икки киши қолганда, хоннинг амалдолрларидан бири унга шундай деган: - Тақсир, кўриб турибсизки, уларда ҳеч қандай гуноҳ йўқ, бўлмаса ўз гуноҳларига иқрор бўлардилар, беҳуда гуноҳ ортиришнинг нима ҳожати бор, уларни қўйиб юборинг! Аммо хон: - Шерикларини ўлдиргандан кейин, буларни қўйиб юборишдан нима фойда, пешонада ёзилганини кўрадиларда, қолганларини ўлдириш шарт, - деган. Улардан охиргиси хонни қаттиқ сўкиб шундай деган: - Сен бизларни қандай қийнаган бўлсанг, тез фурсатда сенинг бошингга ҳам шундай оғир кунлар келади. Унинг бу сўзи хонга ёқмаган, хон кейин анча ўйланиб қолган. Айтишларича, бу инглизларнинг ҳамёнларидан 5000 червон топилган эмиш” 191 . С.Жуковский: “...Музокара йўллари билан асирларни қайтариб олишга эриша олинмади. Бошқача йўл билан, ўша пайтда шундай чора кўриш эҳтимоли бор эди, уларни сотиб олиш учун давлат хазинасидан маблағ ажратиш. Лекин бу Империя обрўсига путур етказиши мумкин эди. Гарчи бу мақсадда давлат хазинасидан йилига 3 минг 190 Рожкова М.К. Экономическая политика царского правительства на Среднем Востоке во второй четверти XIX века и русская буржуазия. -М.-Л,1949. -С.219. 191 Из устного рассказа В.Луганского// С.Петербургские ведомсти. -1839. -N24. -С.164.

сўмдан ажратилиб, 1826 йилга келиб комиссия қўлида 20 минг сўмдан зиёд маблағ йиғилиб қолган бўлсада, асирларни сотиб олиш амалга оширилмай қолди” 192 , деб ёзади. Бухоро ва Хива ҳукуматлари ўзаро ихтилофда эканликлари ва ўша даврда деярлик уруш ҳолатигача келиб қолгаликларини эътибордан четда қолдириб бўлмасди. Бу тўғрисида 1830 йили Оренбургга келган Бухоро вакили Болтақулибек хабар бераркан, Бухоро амири Насруллонинг Хиваликларнинг беадабликларига биргаликда чек қўйишда Россия Императоридан ёрдам сўраш тўғрисида махсус топшириғи борлигини билдирди. Рус ҳукумати музокара йўли билан хиваликлар, айниқса рус асирлари муаммосини ҳал этишга эришолмагач, ҳамма шароитларни назарда тутиб, пухта таҳлил этган ҳолда 1834 йили Каспий денгизининг шарқий қирғоғидаги Ўликқўлтиқ (Мертвый Култик) қўрфазида Ново-Александровск истеҳкомини бунёд этишга киришди. Лекин тез орада қурилиш учун ўта ноқулай жой танланганлиги маълум бўлиб қолди, айниқса истеҳкомнинг туркманлар учун ҳеч қандай таъсири сезилмас эди. Тобора Хивага қарши кескин чоралар мажмуи кўриш даври келаётганлигини сезган рус ҳукумати Бухоро ҳукумати билан яқинлашиш тадбирларини кўрди. Шу мақсадда 1834 йили Бухорога Оренбург билим юртининг татар тили ўқитувчиси, ёш шарқшунос барон Демезонни йўллади. Гарчи Бухоро ҳукумати Демезоннинг ташрифига ўта шубҳаланиб қараб, душманона қабул қилган бўлсада, Бухоро хони Россия ва Хива тўқнашувдек бўлса бетараф қолишликка сўз берди 193 . Рус ҳукумати қандай қилиб бўлсада Хивадаги ўз фуқаролари масаласини ҳал этиши керак эди ва у ўта кескин чора кўриш йўлига ўтди. 1836 йили Россиянинг жанубий-шарқ ҳудудидаги барча Хива фуқароларини қўққисдан қамоққа олиш ва уларга тегишли молларни мусодара этиш тўғрисида Олий фармойиш берилди. Шу 192 Жуковский С. Сношение России с Бухорой и Хивой за последнее трехсотлетие. - Петроград, 1915. С.107. 193 ўша жойда.

вақтнинг ўзида Оренбург ҳарбий губернатори генерал-адъюдант Перовский ҳукмдор номидан Хива хони Оллоқулига қуйидаги мазмунда нома йўллади: “Агар ўз вақтида, ҳали фурсат борлигида эс-ҳушингизни йиғиштириб олай десангиз барча рус асирларини озод этинг. Келажакда ўзингизни осойишта ва дўстона тутишга сўз беринг. Талончи ва босқинчиларни рағбарлантирманг. ғозоқ халқининг бошқарувига аралашманг. Бутун Россия Императори сизнинг фуқароларингизга ўзида қандай шароит яратиб қўйган бўлса, унинг фуқароларига сиз ҳам ўзингизда шундай шароит яратиб беринг, барча эски гиналар унитилажак” 194 . Бундан ташқари, хатда қўйилган барча талаблар бекаму-кўст бажарилмагунча бирорта Хива элчиси қабул қилинмаслиги ва ҳеч қандай музокаралар тўғрисида сўз бўлиши ҳам мумкин эмаслиги уқдирилган эди. Лекин рус ҳукуматининг бундай баёнот ва ҳаракатларига қарамай хиваликлар илгаригича масъулиятни ҳис этишдан бўйин товладилар. Уларга нисбатан рус ҳукумати қўллаган чораларни тўлалигича англашлари учун анча вақт керак бўлди. Ниҳоят Хивада ишланган кенг итсеъмол молларига жойида талаб анча сусайганлиги, чўян, темир, мис ва шу кабиларга бўлган асосий талабларни Россия қондириши ёки бу молларни бухороликлар воситачилигида олиниши уларга бўлган талабни тўла қондиролмаслиги сабабидан сўнг Хива ҳукумати 1837 йили 25 нафар асирни озод этиб, талай совғалар билан қайтариб юборди 195 . Лекин совғалар рад этилиб, савдогарларнинг ҳибсга олиниши бекор қилинмай, Россия томони қўйган талаблар янада қаттиқроқ тарзда такрорланиб, элчи бўлиб келган ғобилбой беш нафар озод этилган савдогар билан бирга Хивага қайтарилиб юборилди. Россия билан муносабатлар борган сари таранглашиб бораётганлиги сабабли у билан тўқнашишдан ҳавфсираган Хива хони аввалига бухороликлардан кўмак қидириб кўришга қарор қилди. Уларни Россияга қарши иттифоқ тузишга ундаб кўрди. Лекин Бухоро амири иттифоқ тузишга рад жавобини бериш билан 194 Жуковский С. Сношение России с Бухорой и Хивой за последнее трехсотлетие. - Петроград, 1915. С.110. 195 ўша жойда.

кифояланмай 1830 йилда Бухоро вакили сифатида Россияда бўлган Болтақулибек Раҳматбековни қайтадан элчиликка жўнатди. У 1838 йилнинг августида Орск истеҳкоми чегараларига етиб келди. Бу элчиликнинг мақсадларини ҳукмдорнинг амирга битган фахрий ёрлиғи ва граф Нессельроднинг Бухоронинг Эшон раис ва элчининг ўзига ёзган жавоб номаларидан билса бўлади. Худди бурунги элчилардек дўстона муносабатлар ва икки мамлакат орасидаги савдо ривожига ҳомийлик қилинишига ваъда берилгани учун ташаккурлар, ҳурмат рамзи сифатида ҳар хил совғалар тўғрисида ёзилган эди. Фақат амирнинг мамлакатдаги табиий бойликларни тадқиқот этиш мақсадида тоғ мухандисларини юборишлигини илтимос қилиши янгилик эди. Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, ростдан ҳам 1836-1840 йиллар орасида Хива ва Россия муносабатлари бузилади. Бу ҳақда Огаҳий бир неча бор ёзади: “Русия подшоҳи ёғийгарлик оғоз қилиб, Хоразм карвониким ҳамул вилоятға яхши ниятлар билан савдо қилиш учун бориб эрдилар барчасин қамаб молларини тортиб олдилар" 196 . “Хоразм карвониким минг кишига қарийиб урус юртиға бориб мамоликидағи асорат қайдиға муқаяд бўлғон уруслар била алмаштиргайлар" 197 . С.В.Жуковский эса: “Лекин рус ҳукумати қандай қилиб бўлсада Хивадаги ўз фуқаролари масаласини ҳал этиши керак эди ва у ўта кескин чора кўриш йўлига ўтди. 1836 йили Империянинг жануби-шарқий ҳудудидаги барча Хива фуқароларини қўққисдан қамоққа олиш ва уларга тегишли молларни мусодара этиш тўғрисида Олий фармойиш берилди” 198 , дейди. Кўп вақтдан бери кенг атрофга ёйилиб, йўлидаги барча ерларни ўз домига ютиб бораётган Россия 1839 йили Хивага қарши юришга қарор қилди ва бу ишни амалга ошириш Оренбург ҳарбий губернатори генерал-адъюдант Перовскийга топширилди 199 . 196 Огаҳий. Риёз уд-давла 343 а-варақ. 197 ўша асар. 344 а-варақ. 198 Жуковский С. Сношение России с Бухорой и Хивой за последнее трехсотлетие. Петроград. 1915. -С.115. 199 ўша жойд

Перовский юришининг мақсади 1839 йилнинг 14 ноябрида Оренбург ўлкасида эълон қилинган ҳукумат баёнотидан маълум бўладики, қурол кучи билан келажакда Россия фуқароларининг ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлаб қўйиш, талончилик ва зўравонликларга чек қўйиш. Хивадаги тутқинларни азоблардан қутқазиш. Рус номига яраша муносиб ҳурматни қозониш. Бутун Осиёда тинчликни сақланишида шубҳасиз фақат Россиянигина обрўси таъсирини оширишга эришиш. Перовский Хива юришини дастлабки, хомаки лойиҳасини ишлаб чиққанда, қуйидаги икки масалага алоҳида аҳамият берган эди: - Экспедиция қай йўл билан Ўрта Осиёда таъсирини тиклаши ва мустаҳкамлаши керак; - агар Хива ҳукумати русларнинг қатъий ҳаракатларини кўриб барча қўйган талабларини тезлик билан бажарса, масалан экспедиция у ерга боргунча асирларни озод этиб юборса отряд қандай ҳаракат қилиши керак. 1839 йилнинг 11 мартида Перовскийнинг лойиҳасини кўриб чиққан ҳукумат қўмитаси юришнинг бош мақсадини назардан қочирмаган ҳолда, шунингдек инглизларнинг доимо Ўрта Осиёда ўз таъсир кучини русларнинг саноат ва савдосига зиён етказиш даражасида оширишга ҳаракат қилаётганлигини ҳисобга олиб Хивага ҳарбий экспедиция юборишни лозим деб топди. Лекин ўша пайтда Афғонистонда ҳукмдор Дўст Муҳаммадга қарши инглиз экспедицияси ва ҳарбийларининг бўлиши, қўмитани Перовскийнинг юришини инглиз ҳарбийларининг Афғонистондан чиқиб кетгунларича тўхтатиб туришга мажбур этди. Шундай қилиб, экспедицияга тегишли барча тайёргарлик ишларига йиғма омборхоналар тахт бўлгандан сўнг 1838 йилнинг кузида киришиладиган бўлди. ғўмита хиваликларни жазолаш ва рус тутқунларини қутқариш билан Хива қутилмаслиги ва булар Ўрта Осиёда Россия таъсирини кучайтирмаслигини назарда тутиб, руснинг мавқеини оширадиган тадбирларни белгилади. Шундан сўнг қўмита хиваликлар Россиянинг жиддий тайёргарлик кўраётганидан қўрқиб, отряд у ерга етиб боргунча қўйилган талабларни бажаришга қарор қилсалар, экспедиция зиммасига юклатилган яна бошқа мақсадлар бундан ҳам муҳимлигини назарда тутиб орқага қайтишликка сабаб бўлмаслигидан, асирларни қабул қилиб олиб, а.

Хивадан экспедицияга кетган барча ҳаражатларни тўлашлари учун энг қисқа вақт белгилашни тўғри деб топди. Яна экспедиция юборилишига таалуқли қатор масалаларни кўриб чиққан қўмита мулоҳазаларини Императорга тақдим этди. Юришга шошилинч тайёргарлик кўрилаётган пайтда Хивага тегишли сиёсий масалалар узил кесил ҳал этиб бўлинган эди. Рус ҳукумати ўша даврдаги Хива хони Оллоқулини тўнтариб, унинг ўрнига Россия тобелари бўлмиш қозоқ султонларидан бирини тайинлашни режалаштирди. Шунда бу ўринга биринчи бўлиб Ўрданинг ғарбий қисми султони Боймуҳаммад Айчуков номзодини муносиб кўрилган эди, лекин у бундан бош тортди. Шунда Перовскийга жойида лозим бўлса Россия манфаатлари йўлида хоҳлаганча чора тадбир қўллаш ҳуқуқи берилди. Экспедициянинг асосий мақсади ҳар бир нарсани жой-жойига қўйиб, тартиб ўрнатиб, келажакда савдо сотиқ ишлари ривожига тўсиқ бўлаётган, Россияга нисбатан душманона кайфиятда бўлган Хиваликларни адабини бериб қўйиш эди. Оллоқулихон четлаштирилиб, унинг қариндошлари ва яқинлари бартараф этилган тақдирда, Перовскийга Хивада маълум бир вақтгача ишларни юргизвориш учун қолишликка рухсат берилган, лекин у барча нозик томонларни ҳисобга олган ҳолда, зарур бўлиб қолгандагина вазиятга қараб шундай қилиши мумкин эди. Россиянинг Хивага нисбатан келажакдаги яхши ниятларини амалда исбот қилиш учун қуйидаги мазмунда шартнома тузишга қарор қилинди: 1) келажакда Хиванинг Россияга нисбатан очиқ ва махфий ғаразли ҳаракатларига чек қўйиш мақсадида Хива талончиликдан воз кечиб, бирорта ҳам рус кишисини бандиликда тутмаслиги керак; 2) Хива ўз ҳукмини Россия тобелари бўлмиш қозоқ ва туркманларга ўтказмаслиги, улардан закот ва бошқа турдаги божларни олмаслиги керак; 3) умуман Хива унга тобе эмас қабилаларга таъсирини ўтказишга ҳаққи йўқлигини англаса, ўз ҳудуди чегараларини аниқлаб олгандан сўнг ҳукмини ўша ерларда ўтказса фойдадан ҳоли бўлмас эди: 4) Хива қочқиндаги султон ўоибгали ва шу кабиларга ҳомийлик қилмаса, қозоқларни кўтарилишига сабабчи бўлмас эди;

5) ҳар қандай баҳоналарни рўкач қилиб, куч ишлатиш йўли билан карвонларни Хива орқали ўтишларига мажбурлашга чек қўйиб, ўз хоҳиши ва мўлжали билан Хива мулкидан ўтмайдиганларга бож солиниши бекор қилинсин; 6) Сирдарё бўйидаги истеҳкомлар Хива мулки чегараларидан ташқарида эканлигини, шунингдек улар кўчманчи халқлар ва ўткинчи карвонларга зулм ўтказиш учун хизмат қилишини назарда тутиб бузиб йўқ қилиб ташлансин; 7) русларга тегишли молларга ҳозирги давргача қўлланиб келинган икки марта кўп ва хатто мол баҳосининг чораги қийматида бож солиш бекор қилиниб, рус ва хивалик савдогарларнинг барча турдаги ҳуқуқлари тенглаштирилсин; 8) Россия ва Хивага ўзларининг консуллари бўлишлигига рухсат этилсин - биринчисига Хивада, иккинчисига эса Оренбургда. Шунингдек рус консулига ҳар қандай сиқувларсиз Амударёда кемалари бўлиш ҳуқуқи берилсин. Перовскийга юқоридаги кўрсатмалар берилган бўлиб, дастлабки лойиҳа режаси бўйича юриш баҳорда бошланиши керак эди. Лекин хиваликларнинг кўриши мумкин бўлган тадбирлари натижасида қозоқлар уларнинг ерларига кўчиб ўтгудек бўлсалар ташиш воситаларсиз ва чўлда сувсиз қолиш хавфида, қордан сув ўрнида фойдаланиш мумкинлигини ҳисобга олиб режаларга ўзгартириш киритилди. Юришни 1840 йилнинг баҳори ўрнига 1839-1840 йилнинг қишида бошлашга қарор қилинди. Мўлжалда Устюрт чўлларини қалин қор қопламасдан ундан ўтиб олиш керак эди. Барча турдаги заҳиралар етарлича тайёрланиб, юк ташувчи уловлар йиғилиб бўлгач, оғир замбарак билан қуролланган 4000 га яқин кишилик отряд билан Оренбургдан тўртта колонна бўлиб 1839 йилнинг 14-17 ноябрь кунлари йўлга чиқди. Йўлда 2000 та туясини йўқотган отряд 20 декабрга яқин Эмба истеҳкомларига етиб келди. Ҳаддан ташқари қаттиқ келган қиш совуғи ва бўронлари юк ташувчи уловлари ҳалокатга гирифтор қилди. ғалин ёғган қор эса ҳаракатни ўта қийинлаштирди, туяларни оёқ остиларидаги емишларидан маҳрум этди. Чўчқакўлга етиб келинганда отряд 5000 га яқин уловидан ажралганлиги маълум бўлди. Ҳали олдинда машаққатли йўл, қалин қор билан қопланган Устюрт ястаниб ётарди. Шундай оғир шароитда отрядда турли касалликлар борган сари

кўпайиб бораётганлигини ҳисобга олиб, Устюрт қорларида бутун отряддан ажраб қолишдан қўрққан Перовский. ҳаракатни давом эттиришни иложи йўқ деб тан олди ва “бирорта мақсад, яъни фойда кўриш йўлида отряд ҳаётини ҳавф остига қўйиб ундан буткул ажрагандан кўра, душманга заррача зарба беролмасакда, ҳам ҳарбий ва ҳам сиёсий томондан табиат олдида мағлуб бўлган маъқул, деб ўйладим”, Перовский “аччиқ алам ва тор мор этилган қалби билан чекинишга мажбур бўлди” 200 . С.Жуковский: “Худди шу даврда русларнинг иккинчи марта юриш қилишларидан қўрққан (?) Оллоқулихон Хивадаги барча рус асирларини ватанларига қайтариб юборишга қарор қилди. 1840 йилнинг ёзида Хива элчиси Отаниёз Хўжа 418 асир билан, уларнинг ичида зобит Аитов ҳам бор эди, Оренбургга етиб келди, уларнинг кетларидан ватанларига қайтишни иҳтиёр этган 5 та рус фуқароси ва 2 та қалмоқ, янги элчи бошчилигида тузилган маҳсус карвон билан жўнатилди”, 201 деб ёзса, Огаҳий “Риёз уд-давла”да: “...Бу мақсад била карвон аҳлин оғир шароитда қамоқда сақладилар. Оқибат хазрати шаҳоншоҳ раво кўрмадиким, мунча мусулмон мол-мулки била кофир қўлида зор ва асир бўлиб, бало қайдида қолғай. Ложарам Хоразм диёридағи ўз ихтиёри билан кетмакка толиб бўлғон урусларни жам этиб, Отажон охундни элчиликка тайин этди. Муҳаммад Шариф нўғойни ҳибсдан чиқориб, шаҳона саруполар кийдуриб, Отажон охундга қўшуб урусларни уларга топшириб, мазкур йил (1840 й.), жумодус соний ойининг тўртида, душанба куни рухсат берди. Инглисдин элчи бўлиб келган бир соҳиб (Шекспир) 202 урус юртига борурға майл кўргузуб ижозат тилаб эрди, уни ҳам элчиларга ҳамроҳ қилиб юборди. ғорли юзбошини токим (Каспий)Тенгизга борғунча уруслар аҳволидин хабардор бўлиб, кемага киргузиб қайтғай деб уларга қўшди. ғорли юзбоши урусларни ва элчиларни ўз назарида кемага солиб қайтди. Элчилар Тенгиздан ўтиб, неча кунлар йўл босиб, урус асирлари била урус вилоятиға дохил бўлдилар. Дарҳол урус подшоҳидан жавоб олиб, карвон аҳлиға рухсат бериб, барча мол ва ашъёлари била Хоразми 200 Жуковский С. Сношение России с Бухорой и Хивой за последнее трехсотлетие. Петроград. 1915. -С.118. 201 Жуковский С. Сношение России с Бухорой и Хивой за последнее трехсотлетие. Петроград. 1915. -С.120. 202 Маннонов Б.Тарих сохтакорлари. -Т.: Фан, 1983. - Маълум бўлишича, капитан Ричмонд Шекспир.

эрам базм сори узатдилар. Элчиларни шоҳ хизматиға элтмак учун элчихонаи дилкушоға топшуруб, эъзоз ва икром кўргуздилар. Карвон халқиким, урус юртидин чиқдилар, қафасдан қутилган қуш каби бепоён биёбонлардан ўтиб, рамазони муборак ойининг йигирмасида шанба куни Хевақ шаҳриға дохил ва аҳли авлодининг висолига етишдилар” 203 - , деб ёзади . Шунинг билан бирга Хива хони 19 июлда қуйидаги мазмунда фармон чиқарди “Ҳижрийнинг 1256 (сичқон) йилида буюк Россия Императори билан дўстона муносабатлар ўрнатишга қарор қилдик, энди ҳеч бир зот рус мулкига ҳужум қилмаслиги ва рус асирларини сотиб олмаслиги керак. Агар ким бизнинг олий истагимизга риоя қилмай рус ерларига ҳужум қилса ёки рус асирларини сотиб олса, бизнинг хонлик ғазабимиздан қочиб қутулолмайди ва қилмишига яраша жазо олгусидир ..." 204 . Рус муаллифларининг ёзишларича, “Бундай фармоннинг кенг халққа эълон қилиниши, Россия ҳукуматининг асосий талабларининг бажарилиши, асирларнинг озод этилиши император Николай I да қурол кучига таянишдан воз кечиш фикрини уйғотган, Хива элчисига Петербургга ўтишга ижозат тегиб, 1836 йилда банди Этилган савдогарларга мусодара этилган моллари қайтарилиб ватанларига кетишларига рухсат берилишига сабаб бўлган. Шу билан бирга Хива билан савдо алоқаларини тиклашга аҳд қилган Россия ҳукумати узил кесил тинчлик шартномасини тузиш мақсадида Хива ҳукуматидан рус элчиларини қабул қилишини сўради, Хон бунга тўла розилигини билдирди. Шундай қилиб, бу гал Россия ва Хива ўртасида туғилган келишмовчиликларга чек қўйилди....” 205 . ****** Баёний Абботнинг Оллоқулихон билан олиб борган музокараларида Россиянинг Хивага солиб турган “таҳдидига” кўпроқ суянганлиги ва, шунингдек, иғво йўллари билан хонни қўрқитмоқчи бўлганлиги тўғрисида қуйидаги қизиқ воқеани ёзади. 203 Огаҳий. Риёз уд-давла. 349 а-варақ. 204 Жуковский С. Сношение России с Бухорой и Хивой за последнее трехсотлетие. Петроград. 1915. -С.121. 205 ўша жойда.

“Руслар... яна эллик йилдан сўнг сизларнинг вилоятларингизни олур. Агар хоҳласангизким, вилоятингиз давом қўлингизда туриб, ҳеч киши анга қарши бўлмағай, вилоятингизни хатлашиб бизга беринг. Хоразм инглиз юрти бўлди деган сўз машҳур бўлсун, андин сўнг бу хавфдин фориғ бўлурсиз. Бизнинг сизга бу сўзимиз хошоким нафсоният юзидан бўлғай, балки самимий дўстликдирким, ғаразмиз Россияга ҳинд йўлини масдуд этмакдир. Биздан сизга фойда етар, асло зарар етмасдур, хатлашғонда хоҳишингизча шартнома ёза беринг, биз қабул этармиз...” 206 . Абботнинг Хива хонлигида Англия таъсирини жорий қилиш, уни Англия мустамлакасига айлантириш учун қилган ҳаракати барбод бўлди. Бунга хоннинг Абботга айтган қуйидаги сўзи ёрқин далил бўла олади. “Алҳол Ул (руслар) бизнинг устимизга юриш этган эмас. Эллик йилгача ким бору, ким йўқ. Биз эллик йилда келур ишнинг андишаси билан бугун юртимизни қўлдан бировга бермаймиз, биздан сўнгилар не иш этмакни хоҳлар этсинлар” 207 . Шундай қилиб, Аббот ўз мақсадини амалга ошира олмади ва 1840 йил май ойида Новоалександровский истеҳкомида Россия ҳукумати томонидан қўлга олинди. Бу ҳақда Оренбург генерал-губернатори Перовский 1840 йилнинг 27 майида вице- канцлерга қуйидаги хабарларни юборган эди: “Олдин Аббот комендатурада ўз ҳужжатларини кўрсатишдан бош тортди. Лекин қаттиқ талаб қилингандан кейин, ниҳоят, Аббот Англиянинг Ҳиротдаги элчиси Дарен Тодд қўл қўйган инглиз тилида ёзилган паспорт ёки очиқ (ҳужжат) қоғозни берди. Ҳужжатнинг орқа томонида форсча ва алоҳида ярим қоғозда французча таржимаси берилган. Ҳужжатнинг бу нусхасида, Абботнинг Ҳиротдан Хивага юборилганлиги ҳақида маълумот берилса, унинг инглиз тилидаги асл нусхасида эса бошқа қўл ва бошқа сиёҳ билан “лозим бўлиб қолса, Россия орқали қайтилсин”, деган жумлалар ёзилган эди 208 . 206 Муҳаммадюсуф Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. -Б. 104. 207 ўша жойд а. 208 Неъматов Т. Хива билан Россия ўртасидаги муносабатлар тарихига доир. Т.: ўзФА . 1957. -Б.162. 240 ўша жойда.

Сўнгра Перовский, Абботнинг Новоалександровский истеҳкомига келганлигини ва унинг бу ерга келишдан мақсади фақат разведка қилишдан иборат бўлганлигини айтади 240 . Абботдан сўнг, Хивага майор Тодднинг буйруғи билан капитан Шекспир юборилади. Шекспир Хива хонлигининг амалдорларини сотиб олиш учун пул сарф қилади, лекин бунга инглиз жосусининг пули ҳам ёрдам бермади. Шунингдек, у ўзининг қўпорувчилик ишларини амалга ошира олмади. Аксинча, инглизларнинг ҳатти-ҳаракатлари, уларнинг агрессив ниятлари фош қилинди. Хива ҳукумати инглизларнинг биз фақат Россияга қаршимиз, Сизга “хайрихоҳмиз”, “ёрд-*39ам қиламиз” деган ниқоб остида мамлакатни забт қилишдан иборат мақсадларини сезиб қолиб, уларни ўз саройидан четлатишга ва Россия билан яқинлашишга қарор қилди. Гарчи Перовскийнинг Хивага қилган қишки юриши муваффақиятсиз тамом бўлса ҳам, Хива ҳукумати Россия таклифларини қабул қилишга ва рус асирларини Хивадан ўз ватанларига жўнатиб юборишга рози бўлди. Чунки, Хива хонлигининг ички вазияти Россия билан тезликда дипломатия ва савдо алоқаларини тиклашни талаб қилар эди. ****** Руc асирларининг озод қилиниши муносабати билан Хива хонига Россия императорининг миннатдорчилигини билдириш ва Хива ҳукумати билан узилкесил шартнома тузиб, икки ўртада савдо алоқасини тиклаш учун Россия ҳукумати капитан Никифоров бошчилигида 1841 йили Хива хонлигига миссия юборади. Никифоров зиммасида Россия томонидан Сирдарёнинг қуйи қисмининг ишғол қилиниши масаласида Хива хонлигининг бетараф туришига, Сирдарёнинг шимолидаги ерларни ва Каспий денгизининг шарқий қирғоғини Россияга қарашли деб билишга, Хива хонлигидаги қулчиликни тугатишга, Россия тобелигига ўтган қозоқларга ҳужум қилмасликка ва уларнинг ички идора ишларига

аралашмасликка, хонликдаги рус асирларини ўз ватанларига қайтаришга, рус савдо агентини қолдиришга Хива хонини кўндиришдан иборат бўлган 209 . Бундан ташқари, миссияга мумкин қадар Хива хонлигида топографик ва стратегик маълумотлар тўплаш вазифаси топширилади. 11 августа Оллоқулихон Никифоровни қабул қилган. ғабул вақтида одатдаги маросимдан кейин, элчи меҳтар орқали хонга олий ёрлиқ ва хатни топшириб, келтирилган инъомларни тақдим қилган. Сўнгра Никифоров нима мақсадда келганлигини билдириб, агар Хива хони Россия давлати билан дўстона муносабатларда бўлиб, дўстлик тартиб қоидаларига риоя қилса икки давлат ўртасидаги савдо алоқасини тараққий этдириш тарафдори бўлса, у вақтда Россия ҳукумати Хива хонлиги билан чин кўнгилдан дўстона алоқада бўлишга интилишини, Россиянинг Хивани босиб олиш ҳақида ғараз фикри йўқлиги ва хонни император ўз ҳимоясига олажаклигини айтган 210 . Иккинчи учрашувда хон элчига Англия билан Россиянинг муносабатлари ва Англия билан Хитой ўртасидаги уруш тўғрисида саволлар берган. Никифоров хон билан қарийб бир ойга қадар музокара олиб борган. Элчининг хон томонидан яхши кутиб олинишига қарамай, музокаралар давомида хон Никифоровга ён бермаган ва юқоридаги Россия ҳукуматининг талабларини бажаришни рад қилган. Хон фақат Россиянинг савдо агенти сифатида Аитовнинг Хивада қолишига рози бўлса ҳам Никифоров Хивадан кетганидан сўнг, хоннинг буйруғи билан меҳтар Аитовни Хивадан жунатиб юборган. Ўз даврида Никифоров миссиясининг муваффақиятсизликка учраши ҳар хил шов шувларга сабаб бўлиб ва унинг сабабларини турлича талқин этишга уринишлар бўлган эди. Жумладан, И.Н.Захарьин (Якунин) миссия ҳайъати топографлари Петров ва Челепановнинг маълумотларига асосланиб, гўё Никифоровнинг Хива министрлари билан биринчи учрашишдаёқ қўпол муомалада бўлиб, уларга таржимон орқали қуйидаги сўзни айтганида дейди: 209 Неъматов Т. Хива билан Россия ўртасидаги муносабатлар тарихига доир. Т.: ўзФА . 1957. -Б.176. 210 ўша асар -Б.177.

“Сиз Россия давлатига худди кўйнак баданга ёпишгандек ёпишиб олишингиз керак, чунки Россия шундай улуғ давлатдирки, агар у сизнинг устингизга йиқилса, гўё менинг этигим йўлдаги ҳашоратларни эзгандек, сизларни мажақлаб юборади” 211 . М.Иванин Никифоров миссиясининг муваффақиятсиз тамом бўлишини Никифоровнинг ниҳоят даражада ўзига бино қўйганлиги ва Хива министрлари (вазирлари) билан жуда қўпол муносабатда бўлганлигида эди, деб ёзади 212 . Т.Неъматов эса, “Гарчи Никифоров миссиясининг муваффақиятсиз тугашига сабаб қилиб миссия бошлиғи Никифоров айбланса ҳам, аслида миссиянинг муваффақиятсиз тугашига асосий сабаб Никифоровнинг қўполлиги ёки унинг ўзига бино қўйганлиги бўлмай, балки Хива хонлиги билан Россия ўртасидаги чегара масалалари эди. Ҳужжатларнинг кўрсатишича, хон билан элчи ўртасида келишмовчиликка асосий сабаб чегара масалалари бўлган. Хон Сирдарёнинг шимоли ва Каспий денгизининг шарқини Россияга қарашлик деб билишга рози бўлмаган. Шунинг учун ҳам 1842 йили Хива ҳукумати билан Никифоров томонидан олиб борилган музокараларни тамом қилиш ва Хива хонлиги билан узил-кесил сулҳ аҳдномасини тузиш учун Г.И.Данилевский бошчилигида миссия юборилар экан, Г.И.Данилевскийга берилган йўриқномада Никифоровнинг хон билан келишмовчилигига сабаб бўлган чегара масалалари ҳақида ҳеч нарса дейилмаган эди” 213 , деб ёзади. Н.Залесов ва И.Н.Захарьин Россияга Ваисбой бошчилигида 16 кишидан иборат Хива хонлигининг элчилари юборилганлигини айтадилар 214 . 10 мартда Хива элчилари Оренбург орқали Петербургга келадилар ва уларни император Николай I қабул қилади. Юқоридаги муаллифларнинг ёзишларича, Хива элчилари билан муҳим масалалар устида келишиш мумкин бўлмаган. Чунки, элчи қандай масала бўлмасин бу ҳақда 211 Муҳаммаджонов А, Неъматов Т. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир баъзи манбалар. -Т.: ўзФА. 1957. -Б.178. 212 Иванин М. Описание зимнего похода в Хиву в 1839г.// Военный сборник. 1874.-С.78. 213 Муҳаммаджонов А, Неъматов Т. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир баъзи манбалар. -Т.: ўзФА. 1957. -Б.178. 214 ўша жойда

олдиндан хон билан келишмасдан ва олиб бориладиган музокаралар ҳақида хонни огоҳлантирмасдан бир иш қила олмаслигини маълум қилган. Шунингдек, Россия ҳукумати шартнома лойиҳасини Хивага юборишни маъқул кўрмаган. Чунки, Хивадан тезда жавоб олиш мумкин бўлмаганлиги сабабли элчиларни Петербургда тутиб ўтириш фойдасиз бўлган 215 . Хива хонлигининг элчилари Россия пойтахтида икки ойга яқин бўлиб 9 майда Петербургдан жўнаб кетганлар. Уларга Россия ҳукумати томонидан йўл харажатлари учун пул, бир қанча қимматбаҳо инъомлар берилган. Т.Неъматовнинг ёзишича, Хива элчиси Набиев Петербургдан жўнаш олдида Хива ҳукуматининг Россия билан расмий шартнома тузишга талабгор эканлигини изҳор қилгандан сўнг, Россия Ташқи Ишлар министрлиги Хива ҳукумати билан тинчлик аҳди ва савдо шартномасини тузиш учун Хивага элчи юборишга қарор қилган 216 . Бу вазифани бажариш подполковник Г.И.Данилевскийга топширилган. Рус муаллифлари, шунингдек Огаҳийнинг “Риёз уд давла” асарида кўрсатилишича Г.И.Данилевскийга топширилган вазифа жуда муҳим ва аҳамиятли бўлган. Унга Хива хонига топшириш учун рус императорининг ёрлиғи ва Оренбург губернатори В.А.Перовскийнинг хатидан ташқари, Ташқи Ишлар министри граф Несельрод томонидан алоҳида йўриқнома берилган эди. Бу йўриқномага биноан Г.И.Данилевский олдидидаги энг асосий вазифалар қуйидагилардан иборат эди: а) Россиянинг Хива хонлигига нисбатан беғараз дўст эканлигига хонни ишонтириш; б) музокаралар давомида чегара тўғрисидаги масалани кўтармаслик. Агар музокаралар давомида қулай фурсат келиб қолса, Россиянинг Хива хонлиги билан бўлган чегарасини Сирдарё бўйлаб, Орол денгизининг шимолий соҳиллари билан Устюртгача муқаррар қилиш; в) Хивада Россиянинг савдо агентини қолдириш, башарти Хива ҳукумати бунга кўнмаган тақдирда, бу агентнинг рус савдо карвонлари билан вақтинча келиб кетишига хоннинг розилигини олиш; 215 Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир баъзи манбалар.-Б.180. 216 Муҳаммаджонов А, Неъматов Т. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир баъзи манбалар. -Т.: ўзФА. 1957. -Б.180.

д) Эрон ҳукуматининг Россияга қилган мурожаатига кўра, Оллоқулихонни Хива хонлигидаги эрон асирларини озод қилишга кўндириш 217 . Булардан ташқари генерал-адъюдант В.А.Перовский Данилевскийга Хива хонлигидаги йўлларнинг Хива ва бошқа шаҳарларнинг ҳарбий топографик съемкаларини олиш тўғрисида махфий топшириқ берган. Миссия таркибида Г.И. Данилевский (миссия бошлиғи), фалсафа фанлари доктори, табиатшунос Т.Базинер, таржимон, 2 топограф ва 20та казак бўлган. Данилевский миссияси 30 октябрда Хива хонлигига етиб келган ва хон уни шу куниёқ қабул қилган. Учрашув вақтида одатдаги маросимдан сўнг, Г.И.Данилевский меҳтар орқали хонга олий ёрлиқ ва хатни топширган. Хоннинг касаллиги сабабли иккинчи учрашув 10 ноябрда бўлиб, бунда Данилевскийнинг таклифларига хон эътироз билдириб, тузиладиган шартноманинг ҳар бир моддаси икки тарафга ҳам баравар бўлиши кераклигини қаттиқ талаб қилган. Шунингдек, Хивага таклиф қилинган шартномадаги мажбуриятларни Россия ҳам Хивага нисбатан ўз устига олади, деб шартномада кўрсатиб ўтишни Г.И.Данилевскийдан хон талаб қилган. 217 Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир баъзи манбалар.-Б.180.

Музокаралар давомида хон рус савдогарларидан беш фоиздан ортиқ бож олмасликка рози бўлган. Юқоридагилардан маълум бўладики, Оллоқулихон дипломатия ишларини юргизиш санъатидан яхшигина бохабар бўлиб, Россиядек буюк давлат элчисига ўз шартларини ўтказишга эриша олган. Г.И.Данилевскийнинг хон билан бу сафарги учрашуви охирги учрашув бўлди. Оллоқулихон оғир касалликдан сўнг, 1842 йилнинг 23 ноябрида вафот этади. Унинг ўрнига ўғли Раҳимқулихон тахтга ўтиради 218 . 3.2. Хиванинг Бухоро ва ғўқон хонликлари билан муносабатлари “Риёз-уд давла” асари Хиванинг Оллоқулихон даврини батафсил ёритар экан, қўшни хонликлар тўғрисида ҳам қизиқарли маълумотлар бериб кетади. Жумладан, Бухоро хусусида шундай дейилади: “Ҳамул йил, яъни ит йилининг(1826) авойилида Бухоро волийси Ҳайдар подшоҳ вафот этиб, унинг ўрнига улуғ ўғли Мирҳусайн тўра тахтга ўтирди. Ул тўрт ой ҳукумат суриб вафот этди. Унинг ўрнига иниси Умархон подшоҳ бўлиб тўққиз ой ҳукмронлик қилди. Шундан cўнг Бухоро туманларидан бирида ҳоким бўлган иниси Баҳодирхон (Насрулло) атрофига лашкар жам қилиб Бухоро шаҳрини қамал қилди. Охир ғалаба қилиб, қаълани олиб дасти тасарруфига киргизди. Умархонни юртдан чиқариб, Хўжанд юртига юборди. Ул йўл асносида вафот этди. Баҳодирхон (Насрулло) дил жамълик билан подшоҳлик тахтида қарор топиб, истиқбол билан ҳукумат сурди“ 219 . Хиванинг Оллоқулихон хонлиги даврида Бухоро тахтида Амир Ҳайдар (1800- 1826), Амир Ҳусайн (4 ой), Амир Умархон (9 ой) ва Амир Насруллолар (1827- 1860) ўтирдилар. Амир Ҳусайн ва Амир Умархонлар қисқа вақт ҳукмронлик қилганлари сабаблими, улар даврида Хоразм билан қандай алоқалар бўлганлиги 218 Муҳаммаджонов А, Неъматов Т. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир баъзи манбалар. -Т.: ўзФА. 1957. -Б.182. 219 . 274 а-варақ. Огаҳий Риёз уд-давла

хусусида “Риёз-уд давла” да ҳеч нарса дейилмайди. Амир Ҳайдар ва Амир Насруллолар тўғрисида қизиқарли маълумотлар кўп учрайди. Асарда Хивадан Бухорога бориб қайтган элчилар тўғрисида шундай дейилади: “Ҳамул кеча аълам-ул-уламо ҳазрати Эшонхожа муфти ва акбар-ул-кубаро Давлат ғарокўз маҳрам Хуросон тарафга ҳаракат бошланмасдан бурун Жумадул аввал ойининг ўнинчи куни Бухородан келган элчиларга қўшиб, ул вилоят ҳокими Баҳодирхонга (Насруллохонга) иноятнома билан юборилган эдилар. У ердан қайтиб хоннинг (Насруллонинг) дуо ва саломини етказдилар” 220 . “Риёзуд давла” асарида ўзбек тарихчилигини ўрганишда асқотадиган ва бошқа бирорта муаллифда учрамайдиган қуйидаги қизиқ воқеа ҳикоя қилинади. Огаҳийнинг ёзишича, Муҳаммад Раҳим I давридан бошлаб Марв вилоятининг ҳокими бўлиб келган Соатқули сардорни мулозимлари билан биргаликда беш ўнта маҳаллий безори бош қўшиб қатл этади ва муқаррар жазодан чўчиб Бухоро хонига совға саломлар билан 30 кишидан иборат элчи юбориб, ўз ҳимоясига олишлигини илтимос қилишади. Насруллохон одамгарчилик юзасидан уларни яхши қабул қилади, алоҳида иззат икром кўрсатади, лекин жавоб беришга шошмайди. Шунда элчилар хавотир олиб, такроран мурожаат этишга мажбур бўладилар 221 . Подшоҳ аркони давлатга элчилар аҳволи кайфиятини баён қилиб, машварат йўсинида маслаҳат сўрайди. Тўпланганларнинг ҳар бири ўз фикрини билдиради. Аммо ҳеч қайсисининг сўзи подшоҳга маъқул тушмайди. Шунда Ўткур қушбеги шундай деб қатъий жавоб қилади: “Бевафолик соруқ жамоасининг туғма қонида бор ва беҳаёлик улар учун оддий одат. Бўлмасам, Хоразм подшоҳлигидан бениҳоя инъом, икром ва саховатлар кўриб, унинг подшоҳига мунча ҳиёнат ва кўрнамакликлар фош қилишармиди?!. Ўтмишдан маълумки, улар ҳеч кимга вафо қилмаганлар ва қўлларидан номардлик жавобидан ўзга ҳеч иш келмаган. Ҳар ким cоруқ халқи номидан келган бу худбин кимсаларнинг сўзларига эътибор бериб, уларга ёрдам берса, куч билан ўз бошига офат келтиради ва дўстларни душманга айлантиришга сабаб бўлади. Хоразм мамлакатининг ҳукмрони Оллоқулихон билан 220 ўша асар. 256 б-варақ. 221 . - 285-а-варақ Огаҳий Риёз уд-давла .

неча йиллардан бери ораларингизда дўстлик ва ҳамжиҳатлик биноси мустаҳкамдур. Ул дўстлик кайфияти бахтидан барча халқ баҳраманд ва хотиржам бўлиб, ҳузур ҳаловатда ҳаёт кечирмоқдалар. Ташвиш ва хусумат пайдо қилмоқ, ақлдан бағоят узоқ ва узоқни кўрмоқликдан йироқдур...”. Бухоро амири Насруллога ушбу вазирнинг сўзи маъқул тушиб, элчиларга мулойимлик билан муомала қилиб, тўнлар кийдириб рухсат беради, аммо кўмак ва назоратчи юборишликка бир оз фурсат сўрайди 222 . Муаллифнинг ёзишича, бу воқеадан ўттиз кун ўтгандан сўнг фитнага бош қўшган Марв қалъасидаги оқсоқоллар янада ваҳимага тушиб , савдогарлар қиёфасида Бухоро хони Насруллохон олдига бориб, кўмак сўрайдилар. Хон уларга қипчоқ Одина қорани қирқ беш отлиқ билан қўшиб, Марв вилоятига юборади. Бу воқеадан сўнг Абдураҳмон халфа ва қози Муҳаммад Назар бошлиқ баъзи эл “Бухоро хони ҳукмига бўйсунмаймиз ва юборган кишисига ишонч ҳосил қилмаймиз”, деб иттифоқ билан эл ва сарой аҳлларини Хива хонининг ҳукмида бўлган Сарахс юртига кўчирадилар. ғалъа аҳлининг баъзиларининг маслаҳати билан келишиб Оллоқулихондан ёрдам сўраб, “Биз гумроҳларга бир ишончли ва ишбилармон кишини элчи қилиб юборсинлар “, деб Ўри Шайх исмлик кўпни кўрган кишини пойтахтга сафарбар қиладилар. Рамозон ойининг бешида, пайшанба куни Ўри Шайх Хивага етиб келиб, хос мулозимлар орқали келтирган хабарини хон хазратларига етказади. Оллоқулихон уларнинг илтимосларига биноан хонликнинг ишончли мулозимларидан Бекиш халфани Ўри Шайхга ҳамроҳ қилиб Марв ўлкаси сари ижозат бериб кузатиб юборади 223 . Бекиш халфа қўлига фармон тегиши билан пойтахтдан чиқиб, тезлик билан Ўри Шайхнинг ҳамроҳлигида Марв вилоятига, сориқлар суҳбатига етади. У мажлисда оташин сўзлаб, уларнинг бузғунчилик йўлида қилган ишлари йўлдан адашишдир, имон билан муҳаббат изҳорида қилган даъволари бошдин-оёқ нодурустдур, 222 ўша жойда. 223 а-варақ Огаҳий Риёз уд-давла .

дейди. Халфанинг оташин нутқидан сўнг фитначилар орасида саросималик бошланади. Огаҳий ҳикояни бундай давом эттиради:”Халфа насиҳат тариқасида тил найзаси билан уларнинг дилу жонига захми кори етказди. Улардан баъзи Огаҳий Риёз уд-давла .

бахтиқора, сўзга чечанлари ўзларини намойишкорона тутиб, халфага Одина қора бошлиғ бир неча тожикни кўрсатиб, дедиларким: “Мана Бухородан келган пушти паноҳимиз. Энди ҳеч кимга эҳтиёж ва хавотир оладиганимиз йўқдур. Халфа уларнинг сўзларидан не ҳол ва не ҳаёлда эканликларини билиб, девонавор ва ҳазил аралаш сўзларининг баробарида танбеҳ билан дашном берувчи сўзлар айтиб, қайтишга қарор қилди. Баъзи халфага хайрихоҳ бўлган оқибатли кадхудолар, уларни девоналикка нисбат бериб, узрлар айтдилар ва халфа кўнглига бир навъ таскин бериб, юрт тарафига узатдилар. Халфа Марвдан чиқиб, тезлик билан пойтахтга қайтиб келиб, исён аҳлидан кўрган-эшитганларини давлатнинг тегишли арбобларига маълум қилди. Ул ҳазрат (Оллоқулихон) билдиким, подшоҳона мулозамат ва хушкўнгил меҳрибонлик ул бедавлатларга фойда қилмайди ва шамшир кучидан ўзга чора ул дилхасталар дардига фойда бермайди. Балога гирифтор бўлган ул жамоага танбеҳ беришгина эмас, балки ҳукмронлик нуқтаи назаридан ҳам авомнинг саодатни ўйлаб қарор қилди. Раиятпарварлик ва мурувватгустарлик муқтазоси билан Марвда ўтирган така улусининг катталари, хоннинг жон фидо қилувчи, ихлосшиор мулозимларидан Чаҳарёр ғулибой, Бобобой ва Ўрозёғликларга Ашур исмлик така билан қуйидаги мазмунда ёрлиқ юборди: “Агар бу даргоҳ (хонлик) мулозимларига муҳаббат русумин фош қилсангиз, соруқлар била қўшничилик қоидасин бузиб, ул бадбахтларга нисбатан ҳурматсизлик кўргазинг. Элу аҳилларингизни бир чеккага элитиб ўтиринг. Улар билан бориш-келиш муносабатини тарк этинг, токим ул фасодчилар шумлигидан сиз халқнинг молингизга зарар ва жонингизга хатар етмасин” 224 . Бухоро ҳокимининг нолойиқ хулқидан Оллоқулихоннинг кўнглига ғубор тушиб, унинг кўнглини билиш учун қуйидаги мазмунда муҳаббатнома ёздирди: “Дўстликка вафо қилишлик фазилатли кишиларга ёт эмасдирким, бир тарафдан муҳаббат боғининг гулларига узлуксиз ва бетўхтов парваришлар бўлганда, иккинчи тарафдан ҳам шундай собит қадамлик муносабати бўлса самараси бундан ҳам аъло бўлар эди. Агар ким дўстликдан ор қилиб, душманликни устун қўйса бу ҳақ тақдиридур, албатта бу қанча вақт ва замон ўтса ҳам сирлигича қолиб 224 б-варақ Огаҳий Риёз уд-давла. - 292- .

кетмайди” Ва мактубни давлатнинг ишончли мулозимлардан садоқатли Гадойниёз маҳрамга топшириб: “Агар Бухоро хони қилган қилғилиқларини давом эттираверса, айтгилким, Марвга илғор тариқасида юборган навкарларини қайтариб олсин. Бўлмаса уруш ва талаш қиламанки, кейин зоеъ йўқотган нарсалари учун гинахонлик ва йиғи-нола қилиб юрмасин”, деди. Гадойниёз маҳрам тегишли йўриқномалар олгандан сўнг тезлик билан Бухорога йўл олади. Насруллохоннинг кўринишига етиб, тайинланган гапларни айтиб мактубни унга топширади. Нома мазмуни билан танишгач, (Насруллохон элчига) катта илтифотлар кўрсатиб, маҳрамни саройи олийга тушириб, унинг иззат ва эҳтиромига яраша хизмат кўрсатишларини тайинлаб махсус киши тайинлайди. Насруллохон аркони давлат, аъёни ҳазрат ва аҳли ройни ундаб, машварат билан бир муҳаббатнома ёздирадиким, мазмуни дўстлик биносининг истеҳкоми ва қилган қилиқларининг кечирилишига умидворлик эди. Ул номани мазкур маҳрамга бериб, яна кўп эъзоз ва дилнавозликлар қилиб, узр тариқасида: “Марв вилоятига илғор юбормоқ бир неча зарурий ишлар жиҳатидан бўлиб, гина ва ташвиш етказиш мақсадида эмас эди”, деб, ул сўзларининг нечоғлик ростлигининг таъкиди учун соҳиби эътибор амирларидан ғандаҳор тўқсобани маҳрамға қўшиб, Хоразмга юборади. Гадойниёз маҳрам мазкур тўқсоба билан даргоҳи олампаноҳ (Оллоқулихон) зиёратига мушарраф бўлади. Бухоро подшоҳининг муҳаббат мазмуни билан юборган номасини топшириб, ул подшоҳдан эшитган сўзини ва ўз фикр-мулоҳазаларини билдирди. Марв такасига ёрлиғ олиб кетган Ашур сардор ҳам бу аснода келиб ул халқнинг ёрлиғ мазмунини қабул этганларини билдиради 225 . Асардан маълум бўладики, икки хонлик орасида дипломатик алоқалар орқали дўстлик ришталари боғланади ва Марв вилояти Хива хонлиги тасарруфида қолади. Огаҳийнинг ҳикоя қилишича, Оллоқулихон сафардалиги даврида Оқработ деган жой-манзилга етиб келганда, у ерлик аҳоли хонга мурожаат қилиб кўп 225 б-варақ

меҳрибонликлар кўрадилар. Бу пайтда Бухоро хонлиги билан дўстона алоқалар яхши йўлга қўйилган бўлиб, у, яъни Бухоро томондан фақат яхшиликлар устига яхшиликлар бўлиб туради. Бухоро хонлиги худуди бўлмиш ғоракўл ва Элжиклик молдор тожиклар кўплаб ҳайвон ва моллари билан Хива хонлиги худудидаги Учўчоқ деган, моллари учун серўт, яйлов атрофига кўчиб келиб ўзларини барча офатлардан холи, Хиванинг тенг ҳуқуқли фуқароси деб ҳисоблайдилар. Ва шу пайтда бир неча чўпон Дояхотин тўқайида хавотирга тушиб қўй ва қўзиларини ўз холига ташлаб подшоҳнинг мулозимларига мурожаат қиладилар. Бундан хабар топган Оллоқулихон ғорли исмли маҳрамга буюриб қўй-қўзиларни йиғдириб эгаларига топширтиради. Хоннинг ҳузурига ташриф буюрган Бухоролик элчи ғандоҳор тўқсобага кўп эҳсонлар бериб яхши сўзлар билан юртига қайтишга рухсат беради. Бухоро улусидан баъзи савдогарлар йўлни нотинч билиб карвонсаройдан чиқолмай қолган эдилар. Уларга қўриқчилар қўшиб барчасини кема билан дарёдан ўтказиб, омон-эсон ўз юртларига узатадилар” 226 . Тарихий хужжатларнинг шоҳидлик беришича Оллоқулихон даврида қўшни Бухоро билан узоқ вақт яхши қўшничилик алоқалари ўрнатилган бўлган. Лекин бу ҳол ХIХ асрнинг қирқинчи йилларининг бошига келиб бузилиб, иккала хонлик орасида уруш бўлишгача етиб келади. Бунинг сабаблари тўғрисида Огаҳий “Риёз уд давла” асарининг “Ҳазрати шаҳаншоҳ ғуфрон дастгоҳ била Бухоро ҳокими Амир Насруллонинг орасиға низо тушмоғининг кайфияти ва мувофақат оҳанги тузулмоғининг маърифати” 227 , деб номланган бобида қуйидагича ҳикоя қилади: “Оллоҳнинг чексиз илоҳий мадади туфайли Оллоқулихоннинг шуҳрати йилдан йилга орта бориб атрофи жаҳонни тутди. Баъзи ичи қоралар, шу жумладан Бухоро амири Насрулло буни кўролмай фасод бўлдилар. Аслида узоқ йиллардан бери икки хонликнинг фуқаролари ҳамжиҳат бўлиб тўкин-сочинликда хотиржам ва осудаҳол эдилар. Охир (Насруллохоннинг) бузуқлик хулқи ва ёмонлик фикрлаши тақозаси билан рашку ҳасад ниши хотири бузуқ ниятли баъзи феъллари ёмон ишни келтириб чиқардики, дўстлик ришталари узилиб ўртага низо солди. Ул жумладан унинг қилган баъзи ишларини баён этмоқликни лозим кўринди. Чунки, 226 Огаҳий Риёз уд-давла. - 294-а-варақ. 227 ўша асар, 354-а-варақ.

бу асарни ўқиган дониш аҳли билсинларки, ҳақ қайси тарафдаю, фасод қайси тарафда. Бири улким, карратан шарот урус подшоҳиға ўзининг дўстлик яккажиҳатлигини изҳор

қилиб, (Оллоқулихон) ҳазрати соҳибқиронга нисбатан ғазаб ва адоватни тарғиб қилиб ишончли кишиларидан мактуб юборди. Шундан сўнг, Русияда юрган Хоразмия карвонларини рус халқи тутиб қамадилар, ул ҳазрат (Оллоқулихон) камоли саботли ва улуғвор бўлганларидан (Насруллохоннинг) бу нуқсонини кўрмаганга олиб, гўё сезмагандай ён босди” 228 . Худди шу воқеаларни С.Жуковский қуйидагича тасвирлайди: “Бухоро ва Хива ҳукуматлари ўзаро ихтилофда эканликлари ва ўша даврда деярлик уруш ҳолатигача келиб қолгаликларини эътибордан четда қолдириб бўлмасди. Бў тўғрисида 1830 йили Оренбургга келган Бухоро вакили Болтақулибек хабар бераркан, Бухоро амири Насруллонинг Хиваликларнинг беадабликларига биргаликда чек қўйишда Россия Императоридан ёрдам сўраш тўғрисида махсус топшириғи борлигини билдирди. Россия билан муносабатлар борган сари таранглашиб бораётганлиги сабабли у билан тўқнашишдан ҳавфсираган Хива хони аввалига бўхороликлардан кўмак қидириб кўришга қарор қилди. Уларни Россияга қарши иттифоқ тузишга ундаб кўрди. Лекин Бухоро амири иттифоқ тузишга рад жавобини бериш билан кифояланмай 1830 йилда Бухоро вакили сифатида Россияда бўлган Болтақулибек Раҳматбековни қайтадан элчиликка жўнатди. У 1838 йилнинг августида Орск истеҳкоми чегараларига етиб келди” 229 . Огаҳий шундай давом этади, “Яна бири улким, Теҳрон подшоҳи Муҳаммадшоҳга ҳам Оллоқулихон устидан шикоят қилиб, турли далилларни келтириб, адоватга тарғиб қилиб хат юборди. Хат билан юборилган элчини Муҳаммадшоҳга етмасдан бурун, ул ҳазрат мулозимлари Хуросон навоҳисида тутиб, хатни тегишли ерга етказдилар. Ул ҳазрат пок феъл ва оқкўнгил табиятидан келиб чиқиб хатнинг мазмунига яна аҳамият бермади, токи бундан ҳам зиёдроқ фасодни у амалга оширмагунча. Яна бири улким, Ҳўқанд вилоятининг ҳокими Муҳаммадалихон валади Умархон кўп вақтдан бери зулм-ситам ва ножўя ишлар қилиб, зинокорлик, жалабвозлик ва шаробхўрликка муккасидан кетди. Барча шариат тақиқлаган ишларга ривож бериб, 228 Огаҳий Риёз уд-давла. - 354-б-варақ. 229 Жуковский С.Сношения России с Бухорой и Хивой за последнее трехсотлетие. -Петроград, 1915. -С.111.

шариатни хор тутди. Ва доимо разил ва безорилар билан ҳамсуҳбат бўлиб, мамлакат низоми ва фуқаро аҳволидан хабардор бўла олмади. Муҳаммадалихоннинг аркони давлати ундан юз ўгириб, иттифоқ билан Насруллохонга садоқатли бўлишга ваъда қилиб, келсангиз юртни топширамиз, деб хат юбордилар. Шундан сўнг Насруллохон Ҳўқанд устига бориб, хат юборган амалдорларнинг ҳаракати билан қалъани олди. Камоли номардлик ва ғояти бемурувватлигидан Муҳаммадалихон ва унинг иниси Султонмаҳмудхонни тутиб ўлдирди. Ҳўқанд аҳлининг жамеъ мол-мулку, асбобу-анжомин талон-тарож қилиб, бўйрасигача тортиб олди. Ҳўқанд вилоятнинг жаме қала ва шаҳарларига ўзидан ҳоким ва лашкар қўйиб Бухорога қайтди. Бундан сўнг ифлос димоғида кибру-ҳаво пайдо бўлиб, ғурурга тўлган ҳолда Марв вилоятидаги така, солур ва соруқ халқига қуйидаги мазмунда хат юборди: “Марв вилояти бизнинг қадимий юртимиз ва сиз халқ қадимдан самимий хизматкоримиз эдингизлар. Бу вақтгача замона тақазоси билан аҳволингиздан хабардор бўла олмадик. Алҳамдуллиллоҳ, энди қудрат ва қувватимиз аввалги ҳолдан бир неча даража зиёда бўлибди. Жаҳду иродамиз булким, ул мамлакатдан Хоразм улусининг дасти тасарруфин калта қилиб, сиз жамоанинг бошингизга илтифот ва марҳаматимиз соясини солиб, замона ҳодисаларидан хотиржам ва тинч-осуда қилгаймиз. Энди устингиздаги ҳокимлар Ниёзмуҳаммадбой ва Муҳаммадаминбекларни бошларини кесиб, бизга етказсангиз инояти подшоҳонамизга сазовор бўлгайсиз” 230 . Бу хат Муҳаммадаминбек ҳоким бўлган Йўлўтан солурларининг орасига етди. У бу сирдан хабар топиб кўнглига хавотир тушиб, Марвга Ниёзмуҳаммадбойнинг қошига қочиб бориб, бўлган воқеадан хабардор қилди. Ниёзмуҳаммадбой тафтиш қилиб, хатни солур улуси орасидан топиб олиб, Оллоқулихоннинг ҳузурига юборди. Хон хат мазмуни билан танишгач, дилида нафратланиш ҳиси уйғониб, адоват камарин ҳиммат белига боғлаб, Бухорога юриш қилиш мақсадида, мамлакат бўйлаб хабарчилар юбориб лашкар тўплаб, сафар асбоб-яроғларини тартибга келтириб қўйди. Маълум бўлишича, Амир Насрулло Ҳўқанд вилоятини тахти фармонига киргизиб, ўз тарафидан ҳоким ва лашкар қўйиб қайтгач, Ҳўқанд улуси бухороликларнинг 230 Огаҳий Риёз уд-давла. - 355-а-варақ.

зулм ва зўравонликларига тоқат қила олмай бир ойдан сўнг иттифоқ билан ҳужум қилиб, ҳокимларини барча мулозим ва лашкарлари билан тутиб ўлдирдилар. Муҳаммадалихоннинг ақробасидан Шералихон, замон тақозаси билан қирғиз жамоасининг орасига бориб неча йилдан бери бир чекада ёлғизликда яшар эди, уни келтириб салтанат тахтига миндириб, хон деб эълон қилиб, Бухоро волийси Амир Насруллога қарши ғайрат белин маҳкам боғладилар. Бу воқеани эшитиб Амир Насрулло ғазаб билан Бухоро шаҳридан чиқиб, Ҳўқанд вилояти тарафига юз қўйди. Оллоқулихон эса Ҳўқанд халқига мадад бериш ва ўз адоватининг изҳори учун Бухорога қарши юриш қилиш мақсадида тезлик билан бутун мамлакат бўйлаб киши юбориб қўшин тўплади 231 . Асардан маълум бўлишича, Хива билан Бухоро ўртасида ҳарбий тўқнашувлар содир бўлади. Бу жангларда шахсан Оллоқулихон қўмондон сифатида иштирок этиб стратегик жиҳатидан муҳим мавқега эга бўлган Чоржўй атрофидаги қатор қаълалар забт этилади, Чолтут, Тошохур, Элжик, Хожаканафаси, Усти, Ҳирож, Деҳнав, Чекас, Ҳожа каби қаълалар аҳолилари кемаларда Амударёнинг чап қирғоғига кўчириб ўтказилади. Ушбу ҳарбий сафар Оллоқулихон ҳаётидаги сўнгги юриши эди. Бухоро ҳокими Насрулло ҳам Амударё қирғоғига етиб келади ва “кўрдиким, Хоразм лашкари дастидан Бухоро музофатидан аксар билод вайрон бўлди ва қолган элати ҳароб ва нобуд бўлғусидир. Охир-ул-амр ғафлат уйқусидан ўзига келди. Иш оқибатидан андеша қилди ва қудрати нечоғлик эканини билди. Ложарам, Хоразмдан Шукруллоҳ оқо ва Ниёзқилич юзбоши элчи бўлиб бориб, неча муддатдан бери Бухорода эдилар. Уларга Яҳё ҳожа отлиғ бир элчи ҳамроҳ бўлиб, бу мазмун билан маъзиратнома (кечирим) топшириб ирсол қилдиким: “Барча зуҳурга еткурган афъоли ношойиста ва аъмоли нобоисталаримиздан (сабабсиз ишларимиздан) пушаймон бўлиб тавба қилдик. Тоғамиз улуғлик қилиб, қилган гуноҳларимизни кечирсинлар. Икки юрт бир юртдур ва икки тарафнинг амният ва осудалиги доғи муваддат (дўстлик) сабаби ва яккажиҳатлик жиҳатидандур. Бас, дўстлик ва иттиҳодманлик билан бориш ва келиш қилмоқ иккимизга ҳам муносиб ва аълодурур”. 231 Огаҳий Риёз уд-давла. - 355-б-варақ.

Элчиларни Оллоқулихон қабул қилди ва уларга Домла Муҳаммад Расулни элчи қилиб қўшиб юбораркан, “Агар Насруллахон қилган афъоли қилмишидан нодим ва пушаймон бўлиб, айтган сўзида собитқадам ва маҳкам турса, биз ҳам тарки мухолифат қилиб муваддат (дўстлик) кўргизамиз” деган мазмунда мактуб тутказди., Ва шундай қилиб умрининг охирида Оллоқулихон Хива билан Бухоро ўртасида тинчлик ўрнатилишига сабабчи бўлди. а) с авдо алоқалари Тарихий хужжатларнинг шоҳидлик беришича, ҳар қандай шароитда ҳам Хива билан Бухоро давлатлари ўртасида мунтазам равишда савдо алоқалари мавжуд бўлган. Хивалик савдогарлар бухороликлар билан савдолашганларида кўпроқ Астрахан орқали келтирилган қозон ва темир маҳсулотлари, шунингдек рус чарми, хом ипак, кунжут уруғи ва ёғини сотганлар. Ўз ўрнида бухороликлар хиваликларга асосан тамаки сотиб, жуда катта фойда кўрганлар. Бундан ташқари пахта маҳсулотлари - калава ип, газлама, халат, кийим- кечак, сувсар мўйнаси, тулки териси, қундуз мўйнаси, кўплаб қоракўл қўзи териси сотилган. ғоракўлдан тикилган телпак ва пўстин кийиш туркман ва қорақалпоқларда одат бўлгани туфайли уларда қоракўл терисига катта талаб бўлган. Ҳар икки хонликда ҳам карвон молларини ташиш қуруқликда ҳайвонларда, сув орқали кемаларда амалга оширилган. Йўллар бирдек текис бўлмагани, озиқа ва ичимлик сувининг етишмаслиги, шунингдек баъзи бошқа муаммолар туфайли юкларни аравада ташиш яхши йўлга қўйилмаган эди. Юклар қуйидагича ташилган: 1) Икки ўркачли туя ва нор туяда (бир ўркачли). Биринчисига одатда 16 пуддан ортиқ юк ортилмаган. Хивада, баъзан Бухорода (фақат карвонларни Хива ёки Россияга жўнатаётганларида) уларга 18, 19 ва 20 пуд юк ортганлар. Нор туялар икки ўркачли туяга нисбатан кам бўлган ва уларга 20 дан 24 гача пуд юк ортилган.

2) Юк ташувчи хачирлар туяларга нисбатан бақувватроқ саналиб, уларга 20 пуддан ортиқ юк ортилган. Туя 15 кунда босиб ўтган масофани хачир 13, ҳатто 12 кунда босиб ўтган. 3) Отлардан тоғли йўлларда фойдаланилган. Улар жайдари саҳройи турларидан бўлиб, бақувват ва чидамли бўлганлар, уларга 10 пудгача юк ортилган. Отлар жуда қадрланган, чунки туяга нисбатан кам юк ортилса ҳам, отларнинг тезлиги уларга нисбатан икки, ҳатто уч марта ортиқ бўлган. 4) Хивалик, бухоролик ва тошкентлик савдогарлар карвоннинг бошида эшакка миниб юрганлар. Эшакнинг бўйи анча паст бўлса-да, отдан кам юк кўтармайди. Одатда карвонбошилар эшакда йўл кўрсатиб кетишган, чунки у сувсизликка туядек сабрли, дағал озиқага қанот қилади ва қумликлардан бемалол юра олади. Баъзан эшакларга ҳам юк ортилган. Эшакка одатда 4 ёки 5 пуд юк ортилган. Агар манзил узоқ бўлмаса, эшаклар 8 ва ҳатто 10 пудгача юк билан ҳам юра олган. Хива ва Бухоро хонликларида савдо карвонлари Амударё сув йўли орқали ҳам юрганлар. Ўша пайтдаги ҳужжатларда қайд қилинишича, сув йўли ғўнғиротдан тепага қараб Чоржўй, ҳатто Термизгача давом этган. Кемалар одатда 250 пудгача, яъни иккита туя, 15 тача йўловчи ва ўнта туянинг юкини кўтарган. Хиваликларда бир неча 500 пудгача юк оладиган кемалар ҳам бўлган. Бу кемалар тепага қараб юрганларида ўн-ўн икки киши арқон билан тортган, чунки дарёнинг Урганчдан тепа қисми тез оқар бўлган. Дарёнинг етти жойида кема тўхташ учун қулай ер бўлган. 1) Урганч кема тўхташ учун қирғоғи қулай, Хива билан ғўнғирот сув йўлини боғлаб турган (Хивагача 10 кунлик, денгизгача 2 кунлик йўл бўлган), Бухоро учун ҳам қулай бўлган; 2) Учўчоқ деган манзилда; 3) Кўкертли деган кечувда; 4) Кўкертли ва Чоржўй йўли орасида;

5) Карки қишлоғи ёнида; 6) Килиф деган кечувда; 7) Термиз шаҳрида. Таъкидлашларича, бу жойларнинг ҳаммасида Аму тоза, туби тўсиқлардан ҳоли, илон изи эмас, деярли равон оққан ва икки қирғоғи баланд бўлган. Хивадан Бухорога жўнатилган юк Урганчдан кемага ортилиб, Амударёнинг юқори қисмидаги, Чоржўйдан пастроқда, бухорликларнинг ғоракўл деган жойигача етказиб келинган. Бу ердан туркман туяларида ғоракўлни босиб ўтиб, Бухорогача етказиб борилган. Оллоқулихон даврида савдо карвонлари қуйидаги тартибда йўл босганлар: ХИВА - БУХОРО йўналиши Хива-Хазарасп Кўкертли кечуви Учўчоқ манзили Шўрбулоқ қудуғи Оқрабод қудуғи Чорқуши қишлоғи Бухоро 2 кунлик йўл 2 кунлик йўл 1 кунлик йўл 2 кунлик йўл 1 кунлик йўл 2 кунлик йўл 1 кунлик йўл 72 чақирим 72 чақирим 35 чақирим 70 чақирим 32 чақирим 40 чақирим 16 чақирим Ж А М И 335 чақирим БУХОРО - ХИВА йўналиши Бухородан Чорқушигача чўл, суви яхши таъмли қудуқлари бўлган 1 кунлик йўл 16 чақирим Чорқушидан Бештепа манзилигача сув йўқ, озиқаси отлар учун ярамайди, Оқрабодгача суви шўр қудуқлари ғишт б-н ўралган, тепаси очиқ, озиқаси ярамайди 2 кунлик йўл 40 чақирим Оқрабоддан Шўрбулоқгача ҳам қудуқ сувлари шўр 1 кунлик йўл 32 чақирим Шўрбулоқдан Учўчоққача Амударёда 2 кунлик йўл 70 чақирим Учўчоқдан Кўкертли кечувигача Амударёда 1 кунлик йўл 35 чақирим Ж А М И 7 кунлик йўл 200 чақирим

Кўкертлидан йўл иккига бўлинади: 1. Кўкертлидан тўғри Урганчга 4 кунлик йўл 144 чақирим Урганчдан Хивага 1 кунлик йўл 24 чақирим Хивагача 12 кунлик йўл 368 чақирим 2. Кўкертлидан Ҳазораспгача 2 кунлик йўл 72 чақирим Ҳазораспдан Хивагача 2 кунлик йўл 72 чақирим Хивагача 11 кунлик йўл 344 чақирим ****** Тарихий хужжатларнинг шоҳидлик беришича Хива ва ғўқон хонлиги Сирдарёнинг қуйи оқимида чегарадош бўлган 232 . Лекин бу иккала хонликнинг ўзаро тижорат-савдо алоқалари Бухоро хонлигининг ҳудуди орқали амалга оширилган. Бунда ғўқон хонлигининг йирик шаҳарларидан ҳисобланган Тошкент Хўжанд каби шаҳарлари билан ҳам алоқа мавжуд бўлган. Маълум бўлишича Хивадан Бухорогача 12 кунлик йўл бўлган бўлса, Бухородан ғўқонгача (туяда) биринчи йўналиш бўйича 526 чақирим, иккинчи йўнгалиш бўйича 615 чақирим, яъни йигирма кунлик йўл бўлган. Бухородан Тошкентгача 524 чақирим йўл саналган. Ўз даврида карвон йўлининг Бухоро, Самарқанд ва ғўқон орқали Тошкентга келиш йўналиши машҳур бўлган ва бу йўл 712 чақиримни ташкил этган 265 . Маълум бўлишича, Хива cавдогарлари ғўқон орқали хитой молларини, жумладан ғашғардан кўк чой олиб туришган. 3.3. Хиванинг Ҳирот ва Эрон билан муносабатлари “Риёз-уд давла” асаридан маълум бўлишича Хива хонлиги билан Ҳирот вилояти ўртасида самимий дўстона алоқалар мавжуд бўлган. Оллоқулихон хонлик тахтига ўтирган куниёқ қатор қўшни мамлакатларга элчиларни юборганда Ҳасан Мурод маҳрамни, Ҳиротга элчи қилиб юборади ва муаллиф “Ҳирот вилоятининг 232 Записки императорскаго Русскаго географическаго общества. -Книжка Х. -С.-ПБ. 1855. -С.108. 265 Записки императорскаго Русскаго географическаго общества. -Книжка Х. -С.-ПБ. 1855. -Б.189.

подшоҳи Шоҳ Камронким, барча вақт садоқат ва мувофақат билан ҳайрихоҳлик расмин илгари тутар эрди” 266 , деб таъриф беради. Бу дўстлик алоқалари Оллоқулихон даврининг энг сўнгги кунларигача давом этади. “Риёз уд давла” дан маълум бўлишича, Ҳирот вилоятига Эрон томонидан сурункасига бир неча марталаб ҳарбий юришлар cодир этилади ва ҳар гал хиваликлар Ҳирот тарафида туриб жанг қиладилар. Жумладан, Огаҳий шундай ҳикоя қилади: “Маълум бўлсинким, ул аснода Ҳирот устига борган Мирзолар (Муҳаммад Мирзо ва ғаҳрамон Мирзо) Ҳирот қаъласин қамал этар эрдилар. Афғония, аймоқия, ҳазора жонбозлари, доғи Шермуҳаммадхон бошлиғ ҳазрати Хоразмшоҳи даргоҳидан ёрдам учун борган солур сарандозларининг имдоди била субҳу шом мужодала ва муқотала амриға қиём кўргуздилар. Андоғ жаҳду марғуба ва жанги мағлуба қилдиларким, икки тарафдан ҳам кўп киши уруш маракасида нобуд ва вужуд арсасидин мафқуд бўлди. Охир ислом лашкари иттифоқ била яроқланиб, ғайрати жалодат якрониға рукуб қилиб, .... куффори бадкирдор ўрдусиға бирдан тўкилдилар ва зўр даст ва такаббурмаст ва худпараст кофирларнинг низоми равиш ва жоми осойишиға шикасти фоҳши еткурдилар. Куффор муборизлари ислом аҳлининг камолатиға тобу тоқат келтура олмай сангаридин қочиб чиқиб, кейинроқ сурилиб тушдилар ва ғоят хавфу даҳшатдин изҳори мувофақат қилиб мўътабар ва забонвор кишилардан орада элчилар юритиб, Машҳад сари кўчдилар. Ва қолган аскариясининг ҳамроғлиғи била маҳзунвор ва малолат осор суръати тамом била илғор қилибдилар. Шом жулғосиға етгач, Хоразмдан Хуросон чаповулиға маъмур бўлғон бир фавж оломонга учраб, кўб лашкар олдирдилар. ғолган лашкарияси оломоннинг ҳарбий зарбига тоқат қила олмай ҳар бири бир ёнга паришон бўлиб буртопдилар. Баъзи саркарда ва сипоҳдори ўзларин куч била тўхтатиб, фаррош ва чопирчиларга йўл бошлатиб қолган ва қочган ярамас билан йўл қатиға озим ва азимат ишига суръати беандоза била жозим бўлдилар ва ғоят инфиол ва паришонҳолда Аббос Мирзо хизматига еттишдилар” 267 . Ҳирот ҳокими Шоҳ Комроннинг элчиси босқинчиларга қарши курашишда мадад сўраб Хивага келганда, Муҳаммад Юсуф меҳтар хонга илтимос қилдиким, от

суриб босқинчилар лашкарини тор-мор этса. Ҳиротни қамал қилиб турган эрони Муҳаммадшоҳ ҳимоячиларга Хоразмдан ёрдам етиб келгандан сўнг чекинишга мажбур бўлди. Ҳирот ҳар вақт Ўрта Шарқда катта аҳамиятга бўлиб келган 266 Огаҳий Риёз уд-давла. - 285-б-варақ. 267 Огаҳий Риёз уд-давла. - 322-а-варақ. нуқталардан биридир. Бу вақтда у, асосан, инглиз-форс сиёсий-ҳарбий муносабатларининг объектига айланганди. Ҳирот учун курашда Эрон енгилади. Биз бу ерда “Риёз уд-давла”да ана шу масаладаги Хива хонлиги сиёсатига оид фикр-мулоҳазаларни келтириш билан чекландик холос. ғамалдан янги чиққан Ҳирот халқини табриклаб, Муҳаммад Юсуф меҳтар ўз томонидан Шукрулло оқони элчи этиб тайинлаб армуғон тариқасида минг калла қўй ва минг ботмон ғалла топшириб Ҳирот сари юборди 233 . Хива хонлиги билан Ҳирот вилояти ўртасида мунтазам савдо алоқалари мавжуд бўлган. Тарихий манбалардан маълум бўлишича афғон савдогарлари рус саноат молларини Хива орқали қўлга киритган бўлсалар, ўз ўрнида инглиз чити, кашмир шол рўмоли, ҳинд кимхоби (парчаси), доривор маҳсулотлари, Мўлтон ипак матолари Хивага Ҳирот орқали етиб келган. Хива хонлигининг Оллоқулихон даврида Эрон давлати билан ўзаро алоқаси энг чигал ва нодўстона давом этган деса бўлади. Бу давлатларнинг муносабатларининг ёмонлашишига чегара масалалари сабаб бўлган. Ўзининг 18 йиллик ҳукмронлик даврида Оллоқулихон шахсан ўзи бир неча марта Эрон билан бўлган ҳудудларига келиб, чегара масалалари билан шуғулланган. Бундан ташқари Эрон, Афғонистон ва Англия ўртасида можаро ўчоғига айланган ва бир неча бор уруш чиқишига сабаб бўлган Ҳирот масаласи бўлган эди 234 . Юқорида айтиб ўтганимиздек бунда Хива хонлиги ҳиротликлар тарафида ҳаракат қилиб эрониларнинг мағлуб бўлишида маълум ҳисса қўшган. Юқоридагиларга қарамай, Эрон ва Хива хонлари орасида мунтазам равишда элчилар қатнаб турганлар ва карвон савдоси мавжуд бўлган. Маълум бўлишича, 233 Огаҳий Риёзуд давла. - 346-а-варақ. 234 Маннонов Б. Хоразм тарихнавислигида Хива хонлиги ташқи сиёсати// Шарқшунослик -1997. -N8. -Б.147

Хива савдогарлари асосан Эроннинг Машҳад шаҳри орқали савдо ишларини юргизишган. Оллоқулихон даврида Хива хонлигида рўй берган сиёсий воқеалар, иқтисодий ва маданий ўзгаришлар унинг жаҳондаги бошқа давлатлар билан олиб борган ташқи алоқалари, Хива хонлигининг ўз қобиғига ўралиб қолмасдан бошқа халқлар, узоқ-яқин мамлакатлар билан узвий суратда муносабатлар юритиб келганлигини, ушбу хонлик мустақил давлат сифатида давлатчилик сиёсатининг барча кўринишларига, жумладан унинг энг муҳим атрибути - мустақил ташқи сиёсат юритиш имкониятига ҳам эга бўлганлигини намоён этади. Х У Л О С А Бирламчи ёзма манбалар асосида ушбу мавзуга доир тарихий, сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёт ҳодисаларини таҳлил этиш натижасида шуларни таъкидлашимиз мумкин: Оллоқулихон даврида Хива хонлиги сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаётида рўй берган воқеалар, бир томондан, ўзбек давлатчилиги тарихида кўп минг йиллар мобайнида қарор топган анъаналарга риоя қилиб келинганлигини кўрсатса, иккинчидан, ана шу анъаналарнинг бу ердаги шарт-шароитларига хос ҳолда ривожлантириб борилганлигидан далолат беради. "Риёз уд-давла" ва бошқа манбаларга кўра, Оллоқулихон зукко, хушсурат, жисмонан бақувват, серҳаракат, илму маданиятга ҳомий, ижодкор, саховатпеша, давлат ишларида фаол ва имкон доирасида адолатли шахс бўлиб етишган. Таомилга биноан гарчанд тахт ворислари олдиндан белгилаб қўйилган бўлсада, уларнинг тахтга чиқиши масаласи, Огаҳийнинг гувоҳлик беришича, давлат арбоблари, уламолар мажлисида муҳокамадан ўтказилган, унда тахтга ўтириши лозим бўлган ҳукмдорнинг фазилатлари ҳақида фикр-мулоҳазалар баён этилган. Айни вақтда бўлажак ҳукмдорнинг хонликни идора этиш ҳусусидаги розилиги ва истагига ҳам эътибор берилган.

Манбалардаги маълумотларга қараганда, Хива хонлигида қадимдан ўрнатилган ўзбек давлатчилиги анъаналарига хос урфлардан яна бири - муҳим муаммоларни машварат йўли билан ҳал этилишига ҳам риоя қилиб келинган. Тарихий фактлар шуни кўрсатадики, Оллоқулихон даврида бу анъана янада такомиллаштирилган. "Давлат арбобларининг саралари" ва "замонасининг қонуншунослари"дан иборат хон ҳузуридаги ушбу юксак йиғин "Риёз уд-давла"да "салтанат юргизиш интизоми" ва "мамлакат ишларининг низоми" номлари билан аталган. Оллоқулихон ҳукмронлиги йилларида хонликда амалга оширилган ислоҳатлар натижасида ундан олдинги ҳукмдор - Муҳаммад Раҳимхон I даврига нисбатан мамлакат ҳаётининг қатор соҳаларида маълум ижобий ўзгаришлар содир бўлган. Натижада хонлик сарҳадлари янада аниқлик касб этди, бошқарув тизими такомиллашди. Бу соҳада хон томонидан жорий этилган расмий лавозимдагиларни вақти-вақти билан хон ҳузуридаги махсус йиғинда ҳозирги кун тушунчаси билан айтганда танлов - аттестациясидан ўтказиб бориш каби тадбирларнинг аҳамияти сезиларли бўлди. Хоразм воҳаси учун ҳаётий зарур тадбирлар - суғориш тармоқларини тартибга солиб туриш, янги сув иншоатларини барпо этиш, экин майдонларини кенгайтириб бориш каби ишларга эътибор берилди. Натижада бу вақтга келиб Хива хонлиги иқтисодий ривожланишнинг айрим соҳаларида минтақадаги қўшни хонликларга нисбатан устунликка эришди. Четдан келган вакиллар ёзиб қолдирган маълумотларга қараганда, бу вақтда Хива хонлигида етиштирилган экин маҳсулотлари аҳоли таъминоти учун етарли бўлган, унинг кўпгина турлари хорижий мамлакатларга экспорт қилинган. Ўзма манбалар, айниқса "Риёз уд-давла"нинг шоҳидлик беришича, Оллоқулихон даврида илм, адабиёт, санъат ва маданият аҳлларини ҳам моддий, ҳам маънавий томондан қўллаб-қувватланиши натижасида маданий ҳаётда ҳам маълум жонланиш юз берган. Янги мадраса ва масжидлар бунёд этилган, шаҳар қурилиши соҳасида кўзга ташланадиган ютуқлар қўлга киритилган, ҳунармандчилик ривожланган. Мунис Хоразмий, Огаҳий, Рожиҳ, Диловар, Мирзо Масиҳо, Саид Мирзо Жунайд каби забардаст адиблар баракали ижод қилишган.

Оллоқулихон даврида Хива хонлигида рўй берган сиёсий воқеалар, иқтисодий ва маданий ўзгаришлар унинг жаҳондаги бошқа давлатлар билан олиб борган ташқи алоқалари, Хива хонлигининг ўз қобиғига ўралиб қолмасдан бошқа халқлар, узоқ- яқин мамлакатлар билан узвий суратда муносабатлар юритиб келганлигини, иккинчидан эса, ушбу хонлик мустақил ташқи сиёсат юритиш имкониятига ҳам эга бўлганлигини намоён этади. ғўшни давлатлар билан ўзаро сиёсий-дипломатик, савдо-иқтисодий ҳамда маданий алоқалари мунтазам равишда амалга оширилиб келинган. Умуман олганда, Оллоқулихон ҳукмронлиги йилларида хонликда амалга оширилган ички ва ташқи сиёсат натижасида ўша пайтда авж олган йирик давлатларнинг мустамлакачилик сиёсати шароитида Хива хонлиги ўз сиёсий ва иқтисодий мустақиллигини сақлаб қола билди. Шу маънода, нисбатан олганда, Оллоқулихон ҳукмронлиги даври ўзбек хонликларидан бири Хива хонлиги ривожланган ва равнақ топган давр сифатида баҳоланиши мумкин. Оллоқулихоннинг шахси эса кўп минг йиллик қадимий тарихимизда из қолдирган кўплаб фаол ҳукумдорларимиз қаторидан муносиб ўрин олишга ҳақли деб ўйлаймиз.

Фойдаланилган манбалар ва адабиётлар рўйхати Манбалар 1.1. Абулғози. Шажараи турк ( ), ЎзФА ШИ, инв. N-851. 1.2. Абулғози. Шажараи тарокима ( ), ЎзФА ШИ, инв. N-1223. 1.3. Абулғози. Манофиъ-ул инсон ( ), ЎзФА ШИ, инв. N-4107. 1.4. Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий ( ), ЎзФА ШИ, инв. N-9596. 1.5. Комёб. Таворих ул-хавонин ( ), ЎзФА ШИ, инв. N-7717. 1.6. Мунис, Огаҳий. Фирдавс ул-иқбол ( ), ЎзФА ШИ, инв. N-5364/1, 821/1. 1.7. Огаҳий. Риёз уд-давла ( ), ЎзФА ШИ, инв. N-821/П;5364/П. Архив материаллари 2.8. Кун А. Архив фонд 33, 7-8 варақ. 2.9. Хива хонлари архиви. 19-дафтар. 2.10. ЎзФА Шарқшунослик институти, фонд 33.

2.11. Серебренников А.Г. Туркестанский край. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. Т.IV (1842 и 1843 гг.), Ташкент, 1914 г. (Архивные материалы по экспедиции полковника Данилевского). Адабиётлар 3.12. Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни - халқ, миллатни миллат қилишга хизмат этсин /Тафаккур - 1998. -N2. - Б.1-11. 3.13. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ /Мулоқот -1998. -N 5. - Б. 1-16. 3.14. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Т.: Ўзбекистон, 1997 - 326 б. 3.15. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI асрга интилмоқда. -Т.: Ўзбекистон -2000 -352 б. 3.16. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т.: Ўзбекистон -1999 - 686 б. 3.17. Абдурасулов А. Хива: Тарихий-этногр. очерклар. -Т.: Ўзбекистон, 1997 -140 б. 3.18. Аҳроров Н. ғадимий ўлчов бирликлари. -Т.: ғомуслар бош таҳририяти, 1996. - 132 б. 3.19. Баёний. М. Хоразм тарихи. -Т:. Ўзбекистон, 1994.-234 б. 3.20. Баёний М. Шажараи Хоразмшоҳий. -Т.: Адабиёт ва санъат - 1994. -104 б. 3.21. Жабборов И. Ўзбек халқи этнографияси. -Т.: Ўқитувчи, 1994. -312 б. 3.22.Жалилов О. XIX - XX аср бошларидаги қорақалпоқлар тарихига оид муҳим ҳужжатлар. -Т.: ФАН, 1977. -150 б. 3.23. Зияев Х. Ўрта Осиё ва Сибирь (XVI-XIX асрлар). Т.: ФАН, 1962. - 342 б. 3.24. Иброҳимов Н. Ибн Баттута ва унинг Ўрта Осиёга саёҳати. Т.: Шарқ баёзи, 1993. 103 б. 3.25.Йўлдошев М.Й. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. - Т.: Ўздавнашр, - 1959. -363 б. 3.26. Мажидий Р. Муҳаммад Ризо Огаҳий/ Ўзбек тили ва адабиёти

масалалари. -Т.: 1958 N3. Б. 49-59. 3.27. Мажидий Р. Огаҳий лирикаси. -Т.: ЎзФАН, 1963.- 140 б. 3.28. Маннанов Б.С. Тарих сохтакорлари. Т.: ФАН,1983.-59 б. 3.29. Мананнов Б.С. Хоразм тарихнавислигида Хива хонлиги ташқи сиёсати/ Шарқшунослик, 1997. N8. -Б. 143-157. 3.30. Маннанов Б.С. “Элчига ўлим йўқ” тамоили нега бузилди?/ Мулоқот, 1999. -N 5-6. Б. 35-38. 3.31. Мунис Ш. Танланган асарлар. -Т.: Ўзадабийнашр, 1957. -384 б. 3.32. Муниров ғ. Мунис, Огаҳий ва Баёнийларнинг тарихий асарлари. -Т.: ЎзФАН, 1960. -169 б. 3.33.Муниров ғ. Огаҳий Илмий ва адабий фаолияти -Т.:ЎзФАН, 1959. - 55 б. 3.34.Муниров ғ. Огаҳий - тарихчи/ Шарқ юлдузи. -Т.: 1959 N12Б. 150-152. 3.35.Муниров ғ. Хоразмда тарихнавислик. Т.: 2002. -191б. 3.36. Муҳаммаджонов А. Ўзбекистонннинг қадимги гидротехника иншоотлари. -Т.: Ўзбекистон, 1997. - 88 б. 3.37. Муҳаммаджонов А.Р., Неъматов Т.Н. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир баъзи манбалар. -Т.: ЎзФАН, 1957. - 223 б. 3.38. Неъматов Т. Хива билан Россия ўртасидаги муносабатлар тарихига доир баъзи манбалар. -Т.: Ўздавнашр, 1957. - 58 б. 3.39.Неъматов Т. XIX аср: 20-50 йилларида Хива ва Россия муносабатлари тарихидан. -Т.: Ўздавнашр, 1959. 39 б. 3.40. Огаҳий М.Р. Ишқ аҳлининг тумори. -Т.: Мерос, 1999. - 320 б. 3.41. Огаҳий М.Р. Танланган асарлар. 6 жилдлик. -Т.: Адабиёт ва санъат, 1971. - 391 б. 3.42.Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н., Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. -Т.:Академия, 2000. -271 б. 3.43. Худойберганов К. Ўзувларга яширинган тарих.-Хива:1996.-120 б. 3.44. Худойберганов К. Хива хонлари шажараси. -Хива: 1996. -102 б. 3.45. Худойназаров Ҳ. Абулғози Баҳодирхон тарихчи ва адиб. -Т.: Ўзбекистон, 1994. - 56 б.

3.46. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1 китоб. Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида. -Т.: Шарқ, 2000. - 464 б. 3.47. ўуломов Я. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. -Т.: ЎзФАН,1959. 323 б. ****** 3.48. Абросимов. Расказь торговца Абрасимова о поездке его въ Хиву. СПб. Ежегодник, 1873. 238 с. 3.49. Арунова М.Р., Ашрафян К.З. Государство Надир-шаха Афшара - М.: Вост.лит., 1958. - 284 с. 3.50. Ахмеджанов Г.А. Гератский вопрос в XIX в. -Т.: Ташк. Ун.-т. 1971. - 131 с. 3.51. Ахмеджанов Г.А. Российская империя в Центральной Азии. Т.: Фан, 1995. -217 с. 3.52. Бабабеков Х.Н. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально-экономические и политические предпосылки (XVIII-XIX в.в.) -Т.: ФАН., -1990. -116 с. 3.53. Базинер Ф. Путешествие через Киргизские степы в Хиву в 1842-43 г. доктора философии Базинера/ Туркестанские ведомства -1873. - N-31 и N-46. 3.54. Бартольд В.В. Жуковский С.В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. ЗРАО. Том ХХП. -Л.: Ин-т вост. яз. 1925. - 317 с. 3.55. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. -Л.: АН СССР, 1927. -256 с. 3.56. Бартольд В.В. История Туркестана, Труды Туркестансого гос. университета. Вып. 2. -Т.: Госиздат, 1923. - 50 с. 3.57. Бартольд В.В. К истории Мерва ЗВОРАО. T. ХIХ, вып. 4. -Спб: Б.И., 1910. -24 с. 3.58. Бартольд В.В. К истории орошения Туркестана.-Спб:1914. -248 с. 3.59. Бартольд В.В. Н.И. Веселовский как исследователь Востока и историк русской науки, ЗВОРАО. Том 25. Спб.: Б.И., 1929. -137 с.

3.60. Бартольд В.В. Новый источник по истории Хорезма. Т.2. - Т.: УзФАН, 1941. -131 с. 3.61. Бартольд В.В. Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью (1893-1894). - Спб.: Б.И., 1897. -151 с. 3.62. Бартольд В.В. Очерк истории туркменсого народа. Туркмения, т.I. -Л.: Б.И., 1929. - 69 с. 3.63. Бартольд В.В. Туркестанские друзья, ученики и почитатели. Сборник. Т.: Госиздат., 1927. -219 с. 3.64. Бартольд В.В. Хранение документов в государствах мусульманского Востока, Архивные курсы, Пг.: 1919. 3.65. Бартольд В.В. Церемония узбекских ханов в ХVП в. ЗИРГО. Т. 34. Спб.: Б.И.,1901. -293 с. 3.66. Берг Л.С. Очерк истории русской географической науки (вплоть до 1928 г.). - М-Л.: Госиздат., 1929. -232 с. 3.67. Бланкеннагель. Путевые заметки майора Бланкеннагеля о Хиве в 17931794 г.г. /С примеч. В.В. Григорьева/ Вестник РГО. 1858. -Т. ХХП. - С. 13-14. 3.68. Большая Энциклопедия. Т.8. Спб.: Просвещение, 900. -800 с. 3.69. Брегель Ю.Э. К изучению земельных отношений в Хивинском ханстве. Ежегодник. -М.: Наука, 1972. -309 с. 3.70. Брегель Ю.Э. Хорезмские туркмены в XIX веке. -М.: Наука, 1961. -249 с. 3.71. Богданов М.Н. Обзор экспедиции и естественно-исторических исследований в Арало-Каспийской области с 1720 по 1874 г. Спб.: Б.И. 1875. -53 с. 3.72. Бунаков Е.В. К вопросу о сношениях России со среднеазиатскими ханствами в ХIX в. /Сов.востоковедение -М-Л.: 1941. Том П. -С. 19-21. 3.73. Бутаков А.И. Эпизод из современной истории Средней Азии: 1865 г. Отечественные записки. Е.К.Бетгер. -Т.: Акад. наук, 1953. -52 с. 3.74. Бутаков А.И. Несколько страниц из истории Хивы: Материалы для статистики Туркестанского края. -Спб.: Б.И., 1873. - 214с. 3.75. Веселовский Н.И. Очерк историко-географической сведений о

Хивинском ханстве с древнейших времен до настоящего. Спб.: Б.И., 1877. -114 с. 3.76. Веселовский Н.И. Русские невольники в среднеазиатских ханствах. -Т:. Б.И., 1881. -58 с. 3.77. Взаимоотношения народов Средней Азии и сопредельных стран Востока в XVIII - начале XX в. Т.: АН Ўз., 1963. -242 с. 3.78. Гаврилов М.В. Куня-Ургенч: страницы прошлого и настоящего. - Ташауз, 1993. -70 с. 3.79. Голосов Д. Поход в Хиву /Военный сборник. 1861. - Т.ХХI. С.18. 3.80. Греков Т.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и её падение. -М-Л.: Наука, 1950. -478 с. 3.81. Григорьев В.В. Описание Хивинского ханства и дороги. Труды из Сарайчиковской крепости. -Спб.: 1861. - 138 с. 3.82. Григорьев В.В. О русских интересах и подвластных нам оседлых странах Средней Азии. М.: - 1867. N 23, 24, 32, 53, 54. 3.83. Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. -Т.: Акад. наук, 1957. -313 с. 3.84. Гулямов Я.Г. К возникновению орощения в Хорезме в свете данных археологии / Научная сессия АН. -Т.: 1947. - С. 393-400. 3.85. Гулямов Я.Г. К истории ирригации в Кара-Калпакии/ Бюллетень АН Уз. -1945. -N 9,10. -С.15-19. 3.86. Гулямов Я.Г. Памятники города Хивы. -Т.:Госиздат,1941. -45 с. 3.87. Давыдович Е.А. Материалы по метрологии средневековые в Ср.Азии. М.: Наука, 1970. -214 с. 3.88. Данилевский Г.И. Описание Хивинского ханства/ Записки русского географического общества. -М.: 1851. -Кн. V. - C. 124-325. 3.89. Ерофеев Н.А. Колониальный вопрос в политической жизни Англии 3040 годов XIX в/ Ученые записки по новой и новейшей истории. -М.: 1956. -Вып. 2. - С.23-25. 390. Жуковский С.В. Сношение России с Бухорой и Хивой за последнее трехсотлетие. -Пг.: Б.И., 1915. 215 с.

3.91. Залесов Н. Посольство в Хиву капитана Никифирова в 1841г/ Военный сборник - 1861. Т. ХI. -С. 78-83. 3.92. Залесов Н. Посольство в Хиву подполковника Данилевского в 1842 году/ Туркестанский сборник. -1867. -Т.V.-65-261. 3.93. Захарьин И.П. (Якунин) Граф В.А.Перовский и его зимний поход в Хиву. Ч.I. -Спб.: Б.И., 1901. -347 с. 3.94. Захарьин И.П. (Якунин) Граф В.А.Перовский и его зимний поход в Хиву. Ч.II. -Спб.: Б.И., 1901. -332 с. 3.95. Записки императарскаго Русскаго географическаго общества. Кн. Х. - Спб.: Б.И., 1855. - 448 с. 3.96. Иванин М.И. Описание зимнего похода в Хиву в 1839 -1840г.г. Спб.: Б.И., 1874. - 178 с. 3.97. Иванов П.П. Архив Хивинских ханов ХIX в. Л.: Публ. б-ка. 1940. -290 с. 3.98. Иванов П.П. Новые материалы по истории Средней Азии (По поводу открытия архива Хивинских ханов). М.: Госиздат, 1937. - 237 с. 3.99. Иванов П.П. Материалы к изучению истории каракалпаков. -Л.: ОНТН, 1934. -80 с. 3.100. Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (ХVI - cередина XIX в.). -М.: Вост. Лит., 1958. - 247 с. 3.101. Иванов П.П. Хивинские хроники ХIХ в. Муниса-Агахи как источник по истории туркмен. Материалы по истории туркмен и Туркмении. -М-Л.: Т.II, 1938. - 247 с. 3.102. Иванов П.П. и Боровков А.К. Несколько общих замечаний об источниках по истории туркмен в XVI-XIX вв. /Материалы по истории туркмен и Туркмении. -М- Л.: 1938. Т. II. - 21-22 c. 3.103. История Хорезма с древнейших времен до наших дней. -Т.: ФАН, - 1970. -315 с. 3.104. Луганский В. Рассказ вышедшего из хивинского плена Астраханского мецената Тихона Ивановича Рязанова/ Утренняя Заря - 1839. -49.

3.105. Лунин Б.В. История Узбекистана в источниках. Узбекистан в сообщениях путешественников и ученых (20-80 годы ХIХ в.). -Т.: ФАН, 1950. 192 с. 3.106. Маннанов Б.С. Из истории русско-иранских отношений в конце XIX в начале ХХ века. -Т.: Ўзбекистон, 1964. - 48 б. 3.107. Маннанов Б.С. Современная буржуазная историография о некоторых аспектах истории англо-русских отношений на Среднем Востоке/ Фальсификаторы Истории. Т.: 1985. С.51 - 76. 3.108. Маслов О.В. Обзор русских путешествий и экспедций в Ср.Азию/ Материалы к истории изучения Ср.Азии. -Т.:1955. - С. 39-40. 3.109. Материалы для статистического описания Хивинского оазиса, Вып. IV. -Т.: Окружной Штаб, 1889. -87 с. 3.110. Материалы по истории туркмен и Туркмении. том II (XVI-XIX вв.). М- Л.: АН СССР, 1939. - 702 с. 3.111. Муниров ғ. Агахи. Сборник работ аспирантов. -Т.:ЎзФА Шарқшунослик ин-ти, 1958. -136 б. 3.112. Муравьев Н.Н. Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819-1820 г. -М.: Б.И., 1822. -132 с. 3.113. Мушкетов И.В. Туркестан. Т.1. -М.: Б.И., 1886. -348 с. 3.114. Назаров П. Воспоминания о степном походе в ханства Хиву и Бухару/ Военный сборник. -1864. - N 4. С. 14-15. 3.115. Небольсин П. Очерки торговли России со среней Азией, Хивой, Бухарой и Кокандом (со стороны Оренбургской линии)/ ЗИРГО. Х. -Спб.: 1855. С. 446. 3.116. Нигматов Т.Н. Характеристика основных изданных источников по взаимоотношениям Хивинского ханства с Россией в 20-50 годах. Автореф. дисс. канд. ист. наук. -Т.: 1955. - 22 с. 3.117. Обзор русских путешествий в экспедиций в Среднюю Азию 1715-1856 (часть I) -Т.: САГУ, 1955. - 101 с. 3.118. Покровский М.Н. Дипломатия и войны царской России в XIX столетии. -М.: Госиздат, 1924. - 48 с.

3.119. Посланник Петра I на Востоке. Посольство Флорио Беневени в Персию и Бухару в 1718-1725 годах. -М.: Б.И., 1986. - 312 с. 3.120. Путешествие через киргизские степи в Хиву в 1842-1843 г.г. доктора философии Базинера/ Турк.ведом. 1873. N 31, 46. 3.121. Рассказ русского пленика из Хивы Якова Зиновьева 1838 г. /C.Петербургские ведомсти - 1839. N-22-24. -С. 19-21. 3.122. Разсказъ торговца Абросимова о поездке его въ Хиву. /Ежегодник. - 1873. - С. 353-377. 3.123. Рожкова М.К. Экономическая политика царского правительства на Среднем Востоке во второй четверти XIX века и русская буржуазия. -М-Л.: Наука, 1949. - 221 с. 3.124. Рожкова М.К. Экономические связи России со Средней Азией 40-60 годы XIX века. -М.: Госиздат, 1963. - 214 с. 3.125. Савельев П.С. Путешествие г.Базинера через Киргизскую степ в Хиву/ Географ известия. -1849. - N4. С.157-171; N5 С. 206-213. 3.126. Cадыков А.С. Экономические связи Хивы с Россией (во второй половине ХIХ - начале ХХ в.в.) -Т.: ФАН, 1965. - 185 с. 3.127. Сазонова М.В. Земельные отношения в Хивинском ханстве в XIX в. крат. сообщ/ Ин-та этнографии АН СССР. -М.: 1949. -С. 49-50. 3.128. Самойлович А.Н. Отклики хивинской придворной хроники XIX века на приезд английского майора Эббот: Сб.ст. к сорокалетию ученой деятельности академика А.С.Орлова. -Л.: Наука, 1934. -39 с. 3.129. Самойлович А.Н. Сокращенный перевод отрывков из хивинских хроник XIX в. о хивинско-каракалпакских отнощениях /Материалы по истории каракалпаков/ Труды И-та востоковедения. -М-Л.: 1935. -Т. VII. -C. 19-23. 3.130. Сведения о Хивинском ханстве/ Манфуктура и торговля -1843, -Т. 2. - С. 9. 3.131. Семенов П.П. История полувековой деятельности Императорского Русского географического общества. -М.: 1886. - С. 33 - 35. 3.132. Собрание восточных рукописей АН Уз. Т. I. -Т.: АН Уз, 1952. -589.

3.133. Соловьев А.Т. и Сенников А. Россия и Туркмения в XIX в. Ашхабад: Ылым, 1946. -239 с. 3.134. Тулибаева Ж.М. Казахстан и Бухарское ханство в XVШ-первой половине ХIХ в.. -Алматы: Казахстан, 2001. -215 с. 3.135. Утемиш-хаджи. Чингиз-наме. -Алма-ата: 1992. С.315. 3.136. Фиолетов Н. Бухарское и Хивинское ханства и отношения их с Россией (XVI-XIX вв.) / Исторический журн. -1942. -N 3. -С. 11-12. 3.132. 3.137. Халфин Н.А. Политика России в Средней Азии(1837-1868). -М.: Вост. лит., 1960. - 272 с. 3.138. Халфин Н.А.Британская экспансия в Средней Азии в 30-40 годах ХIХ в. и миссия Ричмонда Шекспира /История СССР. -М.: 1958. -N2. -С 113-131. 3.139. Хромов П.А. Экономическое развитие России в XIX-XX веках. 18001917. - М.: Госкомиздат, 1950. - 552 с. 3.140. Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. Т.1. - Спб.: Б.И., 1903. - 480 с. 3.141. Юлдашев М.Ю. Некоторые вопросы научного использования письменных источников по истории народоСредней Азии/ Известия АН Уз. 1957. - N 3. - С. 5-11. 3.142. Юлдашев М.Ю. К вопросу об особенностях развития феодального землевладения в Хиве XIX в. /Первая всесоюзная конференция востоковедов: Тез.докл и сообщ. - Т.: 1957. С. 200-207. 3.143. Юлдашев М.Ю. Государственный архив феодальной Хивы XIX в. / Докл. советской делегации на XXIII международном конгрессе востоковедов. М., 1954. С. 207-220. 3.144. Юлдашев М.Ю. Новые архивные источники по истории Средней Азии /Краткие сообщения Института востоковедения. 1951. -N1. - С. 35-42. 3.145. Юлдашев М.Ю. Ценный источник по истории Хорезма/ Известия АНУз. 1958. - N6. - С. 71-72. 3.146. Якубовский А.Ю. Феодализм на Востоке. -М.: ГАИМК, 1932. -50 с.

3.147. Якубовский А.Ю. Из истории падения Золотой Орды/ Вопросы истории . - 1947. - N2. -С. 17-18. 3.148. Якубовский А.Ю. К вопросу об этногенезе узбекского народа. - Т.: ЎзФАН, 1941. -19 с.

Похожие

Хива хонлигининг давлат тузуми ва ҳуқуқ манбалари

Ўрта Осиё хонликларида давлат бошқаруви ва ер эгалиги муносабатлари

Бухоро амирлигининг ташкил топиши ва давлат тузуми

Шаҳрисабз шаҳрининг ўрта асрлар даври моддий тарихи. (археологик манбалар асосида)

Ўрта асрларда Темурийлар даврида боғдорчилик соҳасининг ривожланиши