Бухоро амирлигининг ташкил топиши ва давлат тузуми - История - Дипломные работы

Бухоро амирлигининг ташкил топиши ва давлат тузуми

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

265.0048828125 KB

Бухоро амирлигининг ташкил топиши ва давлат тузуми Тошкент - 2008 КИРИШ ..................................................................................... 3 I БОБ. БУХОРО АМИРЛИГИ ТАШКИЛ ТОПИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ВА ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ 1.1. Бухоро амирлиги ташкил топиши давридаги ижтимоий – сиёсий шарт- .......................... шароитлар .............................................................................................................. 15 1.2. Амирликнинг шаклланишида сиёсий-ҳуқуқий ва ғоявий омилларнинг ...... аҳамияти ................................................................................................................. 26 1.3. Бухоро амирлигининг шаклланиш ва ривожланиш босқичлари ........... 47 I боб бўйича умумий хулосалар .......................................................................... 66 II БОБ. БУХОРО АМИРЛИГИНИНГ ДАВЛАТ ТУЗУМИ ............................ 2.1. Амирликда марказий ва маҳаллий бошқарув ............................................. 67 2.2. Бухоро амирлигининг ташқи сиёсати ва дипломатияси ............................ 87 2.3. Бухоро амирлигида суд ҳокимияти ............................................................ 106 II боб бўйича умумий хулосалар ........................................................................ 119 III БОБ. БУХОРО АМИРЛИГИ ҲУҚУҚИЙ ТИЗИМИ .................................. 3.1. Бухоро амирлиги ҳуқуқий тизимининг ўзига хос хусусиятлари ....... 120 3.2. Амирлик ҳуқуқ тизимининг асосий соҳалари (солиқ, жиноят ҳуқуқи, ........ савдо ҳуқуқи, оила-никоҳ, мерос ҳуқуқи ва бошқалар) .................................. 130 III боб бўйича умумий хулосалар ....................................................................... 149 МУНДАРИЖА ХУЛОСА .............................................................................................................150 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ ......................................156 КИРИШ

2 Тадқиқот мавзусининг долзарблиги. Мустақиллик йилларида жамиятимиз ҳаётининг барча соҳаларида бўлганидек, ижтимоий-сиёсий ва маънавий йўналишларда ҳам миллий ўзлигимизни англаш, давлатчилигимиз тарихининг номаълум саҳифаларини қайтадан ўрганиш, асоссиз равишда унутилган давлат арбобларимиз ҳамда мутафаккирларимизнинг бой илмийижодий меросини ёритиш билан боғлиқ изланишларга кенг йўл очилди. Таъкидлаш жоизки, ўзбек халқининг тарихий-маданий меросида давлат ва ҳуқуқ масалаларига бағишланган асарлар салмоқли ўринни эгаллайди. Ушбу меросни ўрганиш, илмий таҳлил қилиш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан биридир. Бу масалада Президент И.А.Каримов шундай деб таъкидлайди: “Бугун кутубхоналаримиз хазинасида сақланаётган 20 мингдан ортиқ қўлёзма, уларда мужассамлашган тарих, адабиёт, санъат, сиёсат, ахлоқ, фалсафа, тиббиёт, математика, физика, кимё, астрономия, меъморчилик, деҳқончиликка оид ўн минглаб асарлар бизнинг беқиёс маънавий бойлигимиз, ифтихоримиздир. Ота-боболаримизнинг асрлар давомида тўпланган ҳаётий тажрибалари, диний, ахлоқий, илмий қарашларини ўзида мужассам этган бу нодир қўлёзмаларни жиддий ўрганиш даври келди” 1 2 . Дарҳақиқат, бугунги кунга келиб, ўзбек миллий давлатчилиги, давлат ва ҳуқуқ тарихини илмий-назарий ва амалий жиҳатдан тадқиқ этиш ҳуқуқшунослик фанлари олдида турган долзарб вазифалардан бирига айланмоқда. Республикамиз Президенти И.А.Каримов таъбири билан айтганда: “Ўзликни англаш тарихни билишдан бошланади. Исботталаб бўлмаган ушбу ҳақиқат давлат сиёсати даражасига кўтарилиши зарур” 3 . Бинобарин, бугунги кунда ўзбек миллий давлатчилиги тарихини илмий жиҳатдан ўрганиш ва бу борада яхлит концепция яратиш масаласи давлатимиз раҳбари томонидан устувор вазифа, аниқроғи давлат сиёсати даражасига кўтарилишини эътироф этиш жоиз. 1 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. –Тошкент: Ўзбекистон, 1999. – Б.132- 2 . 3 Ўша асар. – Б.134.

3 Ўзбекистон давлатчилиги бой тарихга эга бўлиб, унинг узоқ даврлар давомида таркиб топган назарий-ҳуқуқий тажрибаларини замонавий, демократик, ҳуқуқий қадриятлар билан уйғунлаштириш ва жамиятимиз турмушида улардан янада кенгроқ ва самаралироқ фойдаланиш ҳозирги кунда долзарб вазифалардан биридир. Шу боис, халқимизнинг бой илмиймаънавий меросини, хусусан миллий давлатчилигимиз тарихида ўзига хос давр ҳисобланган Бухоро амирлиги давлати ва ҳуқуқи тарихини ҳамда ушбу даврда муҳим ўрин тутган йирик давлат арбоблари ва мутафаккирларнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашларини миллий истиқлол мафкураси талабларидан келиб чиққан ҳолда ўрганишга, ҳозирги кунда сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар тарихи ҳамда давлат ва ҳуқуқ тарихи фанлари олдида турган энг муҳим масалаларидан бири сифатида қаралмоқда. Ушбу тадқиқот мавзусининг долзарблиги бизнинг фикримизча, яна қуйидагилар билан изоҳланади: биринчидан, миллий давлатчилигимиз тараққиёти жараёнида халқимиз томонидан яратилган сиёсий-ҳуқуқий қадриятларни ҳар томонлама чуқур ўрганиш ва унга холисона баҳо бериш янги сиёсий-ҳуқуқий тамойилларнинг такомиллашиши ва мустаҳкамланишида муҳим аҳамиятга эга; иккинчидан, фуқароларни, айниқса ёш авлодни юксак аҳлоқий- ҳуқуқий қадриятлар руҳида тарбиялаш ва бунда миллий давлатчилигимизнинг ривожланишида ўзининг улкан ҳиссасини қўшган мутафаккирлар ҳамда давлатчилик соҳасидаги бой тажрибага таяниш, шу асосда ёшларнинг миллий ўзлиги ва ғурурини ўстириш ва мустаҳкамлаш долзарб вазифалардан биридир; учинчидан, мамлакатимизда ҳуқуқий демократик давлат қуриш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш жараёнида Бухоро амирлигида жамият ҳаётини ташкил этишдаги ижтимоий-сиёсий тажриба, айниқса, бугунги кун учун ҳам долзарб бўлган диний бағрикенглик, миллатлараро тотувлик, бунёдкорлик ишларини ташкил этиш борасидаги

4 амалиётини муайян даражада тадбиқ этиш республикамиз тараққиётида муҳим илмий ва амалий аҳамият касб этади. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Бухоро амирлиги давлатчилиги тарихига оид масалалар кўп қиррали бўлганлиги боис, ушбу даврнинг тарихий-ҳуқуқий мероси кўпгина фан йўналишлари бўйича тадқиқот объекти бўлиб келган. Шу жиҳатдан олганда, мазкур мавзу билан боғлиқ амалга оширилган изланишларни қуйидаги йўналишларда кўриш мумкин: Биринчи: Тадқиқот ишининг назарий-методологик ва концептуал жиҳатлари Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А Каримов асарларида ҳар томонлама ва тизимли тарзда ёритиб берилган. Уларда Ўзбекистонда ҳуқуқий демократик давлат қуриш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш жараёнида миллий давлатчилигимиз тарихини ва ўзларининг ҳаётий ва ижодий фаолиятлари орқали бой илмий мерос қолдирган буюк алломаларимизнинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашларини ўрганишнинг аҳамияти ҳамда бу борада олимлар олдида турган долзарб масалаларга оид ғоя ва фикрлар мавжуд 4 . Иккинчи: Бухоро амирлиги давлати ва ҳуқуқини умумфуқаролик тарихи нуқтаи назаридан ўрганган қуйидаги олимларни кўрсатиб ўтиш мумкин: Б.Аҳмедов, А.Асқаров, Д.А.Алимова, Ҳ.Бобобеков, В.В.Бартольд, С.Бэкер, Р.Гроуссет, Ҳ.З.Зиёев, Б.Искандаров, Л.Е.Крестовский, И.Левин, Д.Логофет, Е.Мейендорф, А.Р.Муҳамаджонов, О.М.Масалиева, А.В.Нечаев, Н.К.Норқулов, Қ.Ражабов, Садриддин Айний, Г.Хэмбли, М.Холдсворт, Ф.Ҳ.Қосимов, Р.Ҳолиқова ва бошқалар 1 . Ушбу олимларнинг тадқиқотларида асосан Бухоро амирлиги давлатининг юзага келиши, тарихий жараёнлар ва ҳодисаларга умумий нуқтаи назардан ёндашилган. Учинчи : Бухоро амирлиги давлатчилигини тилшунослик, шарқшунослик, географик ва этнографик фанлари нуқтаи назаридан ўрганган Ансари Мухаммад Рауф, Д.Валиева, Г.Н.Курбанов, Б.Казаков, Б.В.Лунин, Ж. Насир 4 Ушбу асарлар рўйхати ишнинг фойдаланилган адабиётлар қисмида кўрсатилган.

5 Жамал, А.А.Семенов, О.А.Соловьева, Г.Уилэр, О.Д.Чехович, Я.Ғ.Ғуломов, И.Ғаниев каби олимларнинг тадқиқотлари асосан Бухоро амирлигининг маданий ҳаёти, турли миллатларнинг турмуш тарзи, дини ва урф-одатлари ҳамда ҳудудий бирликларини ўрганишга қаратилган 5 . 1 Қаранг: Б.Аҳмедов. Ўзбекистоннинг атоқли тарихшунос олимлари. – Тошкент: Чўлпон, 2003. – 110 б; История Узбекистана (XVI – первая половина XIX века) / А.А.Асқаров, Б.А.Аҳмедов, С.К.Камалов ва бошқ; Отв.ред. Р.Г.Мукминова. – Ташкент: Фан, 1993. – 476 с; Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари / Масъул муҳаррирлар: Д.А.Алимова, Э.В.Ртвеладзе. – Тошкент: Шарқ, 2001. – 224 б; Ўзбекистон тарихи: Қисқача маълумотнома / Ҳ.Бобобеков, Ш.Каримов, М.Содиқов ва бошқ.: Масъул муҳаррир Ш.Каримов. – Тошкент: Шарқ, 2000. – 400 б; Бартольд. В.В. Узбекские ханства // Сочинения. Т.2. Ч 1. – М.: Наука, 1963. – 1020 с; Becker S. Bukhara and Khiva. 1865-1924. – Cambridge: 1968. – 416 p; Grousset R. The Empire of the Steppes: A History of Central Asia / translated by Naomi Walford. – New Brunswick: Rutgers University press, 1970. – 687 p; Зиёев Ҳ.З. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Тошкент: “Шарқ”, 1998; - 185 б; Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. – М.: Вост. литер., 1958. – 131 с; Крестовский Л.Е. В гостях у эмира Бухарского. Соб. соч. Т.VII. – СПб.: Березовский, 1911. – 229 с; Левин И. К вопросу о феодальном государстве на Востоке // Советское государство. – Москва. 1938. - № 5; Логофет Д.И. Страна бесправия. Бухарское ханство и его современное состояние. – СПб.: Березовский, 1909. – 340 с; Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. – СПб.: Березовский, 1911. – 332 с; Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. – М.: Наука, 1975. – 182 с; Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX – нач. XX вв.) – Ташкент: Университет, 2001. – 415 с; Масалиева О.М. XX аср бошларида Бухоро амирлиги тарихининг ўрганилиши // “Ўзбекистонда тарих фани” илмий анжуман материаллари. 1 қисм. – Тошкент: ТДПУ, 2006. – Б.39-43; Масалиева О.М. XX аср инглизамерика тарихшунослигида Бухоро, Хива ва Қўқон хонликлари: Тарих фанлари номзоди…дисс. – Тошкент: 1999. – 172 б; Нечаев А.В. По горной Бухаре. Путевые очерки. – СПб.: 1914. – 107 с; Норқулов Н.К. “Тарихи Салимий” – ценный источник по истории Бухарского эмирата: (1860-1920). Автореф. дис.…канд. ист. наук. – Ташкент: 1968. – 24 с; Ражабов Қ. Ўчиб, сўниб… яна ёниш бор... // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 1997. - № 2. – Б.37-41; Ражабов Қ. Амир Ҳайдар ёхуд Амири Саййид // Бухоро мавжлари. – Бухоро, 2006. - № 2. – Б.40-42; Айни С. Танланган илмий асарлар. –Тошкент: Фан, 1978. – 335 б; Айни С. Бухара. (Воспоминания). / Пер. с тадж. С.Бородина. – Душанбе: Ирфон, 1980. – 260 с; Айний С. Таърихи инқилоби Бухоро. – Душанбе: Ирфон, 1987. – 240 с; Айни С. Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар. –М.: Книжная фабрика центр. изд-ва народов СССР, 1926. – 256 с; Hambly G. Central Asia. – New York: 1969. – 388 р; Holdsworth M. Turkestan in the nineteenth century. A brief History of Khanates of Central Asia. – Oxford: 1959. – 80 p; Қосимов Ф. Халқ дарди билан яшар эди // Бухоро Мавжлари. – Бухоро, 2006. - № 2. – Б.12-13; Ҳолиқова Р. Марказий давлат бошқаруви тарихига бир назар // Мулоқот. – Тошкент, 2004. - № 4. – Б.41-42. Тўртинчи : А.А.Азизхўжаев, М.А.Абдураимов, Н.Авазов, Анке фон Кюгельген, Ф.Бакиров, А.Зиё, Ю.Ф.Лунёв, Б.Маннонов, З.Ю.Муқимов, В.П.Наливкин, Х.Т.Одилқориев, Ф.Х.Рахимов, Р.Рўзиев, Х.С.Саматова, А.Сагдуллаев, А.Х.Саидов, Х.С.Сулайманова, Л.Р.Сюкияйнен, Ж.Тошқулов, Ҳ.Тўраев, М.М.Файзиев, Р.Шарипов, Р.Шарль, О.Э.Эшонов, М.З.Эргашева, Б.Х.Эргашев, С.В.Юшков, М.А.Ҳамидова каби олимларнинг илмий 5 Қаранг: Ансари Мухаммад Рауф. Дастур ал-мулук. (Устав для государей). – Ташкент: Фан, 1991. – 140 с; Валиева Д. XIX асрнинг биринчи чорагида Бухоро-Россия дипломатия алоқаларига доир // Шарқшунослик. – Тошкент, 1999. - № 9. – Б.119-131; Валиева Д. Бухоро – Эрон алоқалари тарихига доир // Шарқшунослик. – Тошкент, 1997. - № 8. – Б.132-140; Валиева Д. XIX асрнинг биринчи ярмида Бухоро ва Хиванинг ташқи иқтисодий алоқаларига доир // “Инсониятнинг маданий мероси – учинчи минг йилликка” Бухоро ва Хива 2500 йил: Халқаро симпозиум тезислари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б.46-48; Гулямов Я.Г. История ирригации Узбекистана с древнейших времен до cередины XIX в. // Ирригация Узбекистана. – Ташкент, 1975. - №1; Қурбанов Г.Н. Печати кази ал-куззатов – верховных судей Бухарского эмирата. (XIX – нач. XX

6 изланишларида давлатчилигимиз тарихи, хусусан, Бухоро амирлиги давлати ва ҳуқуқи тарихи масалалари муайян даражада ўрганилган 6 . вв.) // Из истории культурного наследия Бухары. – Бухара. 2003. – Вып. 8. - С.51-88; Казаков Б. Коллекция исторических документов Бухарского государственного архитектурно-художественного музея- заповедника // Тр. Научных сотрудников БГАХМ. – Бухара, 1990. – Вып. 1. – С.62-78; История Узбекистана в источниках. – Сост. Б.В.Лунин. – Ташкент: Фан, 1984. – 224 с; Nasir Jamal J. The Islamic Law of Personal Status. – Oxford: 1986; Семенов А.А. Указатель совершаемых у народных судей (казиев) документов, подчиняющихся действию “Устава о гербовом сборе”. – Ташкент, 1912. – 33 с; Семенов А.А. Очерк поземельно платного и налогового устройство бывшего Бухарского ханства // Труды САГУ. – Ташкент, 1929. Серия II. Вып I. – С.148-150; Семенов А.А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их средневековой Бухаре // Советское востоковедение. – Москва. 1948. - № 5. – С.147-148; Соловьева О.А. Историко-этнографические аспекты традиционной должностной власти и управления в Бухарском эмирате XIX – начале XX века: Дисс…канд.ист.наук. –СПб.: 2000; Wheeler G. Modern history of Soviet Central Asia. – London: Weiden feld and Nicolson, 1964. – 272 p; Чехович О.Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII – XIX вв. Вып. 1. – Ташкент: Изд. Акад. Наук Уз ССР, 1954. – 268 с; Ғаниев И. Фитрат ва Фитратшунослик. – Тошкент: Фан, 2005. – 300 б. Шу билан бирга, Бухоро амирлигининг ташкил топиши ва давлат тузуми билан боғлиқ масалалар юқорида кўрсатиб ўтилган олимларнинг асарларида яхлит монографик тарзда тадқиқ этилмаган. Ушбу масалаларга оид айрим жиҳатлар мазкур олимларнинг изланишларида асосий тадқиқот мавзусига қўшимча вазифа сифатида ўрганилган. 6 Қаранг: Азизхўжаев А.А. Давлатчилик ва маънавият. – Тошкент: Шарқ, 1997. – 112 б; Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI – первой половине XIX века. Т.2. – Тошкент: Фан, 1970. – 286 с; Авазов Н. Бухоро амирлиги ва Россия империяси ўртасида тузилган шартномалар ва уларнинг мустамлакачилик моҳияти // ТДЮИ Ахборотномаси. – Тошкент, 2006. -№ 6. – Б.137-140; Бакиров Ф. Суд, шариат и адат в царском Туркестане. – Ташкент: Фан, 1967. – 130 с; Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихи: (энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). – Тошкент: Шарқ, 2001. – 386 б; История Советского государства и права Узбекистана. (отв. ред. акад. АН УзССР Х.С.Сулаймонова, чл. корр. АН УзССР А.И.Ишанов, к.ю.н. Ш.З.Уразаев). Т.1. – Ташкент: “Изд-во. АН УзССР”, 1960. – 511 с; Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. – М.: Аст, 2004. – 216 с; Маннонов Б. Ўзбек дипломатияси тарихи. – Тошкент: ЖИДУ, 2003. – 375 б; Маннонов Б. Ўзбек дипломатияси тарихи муаммолари // Шарқшунослик. – Тошкент, 1993. - № 4. - Б.120-131; Муқимов З. “Мажма ал-аркам” XVIII аср Бухоро амирлигининг ҳуқуқи тарихини ўрганиш манбаи сифатида // “Инсониятнинг маданий мероси – учинчи минг йилликка” Бухоро ва Хива 2500 йил: Халқаро симпозиум тезислари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б.105-106; Муқимов З.Ю. Амир Шоҳмурод ислоҳотлари // Ҳаёт ва қонун. – Тошкент, 1995. - № 2-3. – Б.27-29; Муқимов З.Ю. Основные исторические источники права в Узбекистане: (VII – XIX в.в.). Автореф. дис...д-ра. юрид. наук. – Ташкент: 1997. – 34 с; Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: Адолат, 2004. – 280 б; Муқимов З.Ю. Ўзбекистон ҳуқуқининг тарихий манбалари. – Самарқанд: Зарафшон, 1995. – 126 б; Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Самарқанд: Зарафшон, 1998. – 312 б; Наливкин В.П. О праве собственности по мусульманскому законодательству. – СПб.: Б.И., 1882. – 97 с; Ўзбекистон миллий давлатчилик назариясининг ҳуқуқий асослари. Иккинчи китоб / М.М.Файзиев, З.Ю.Муқимов, Х.Т.Одилқориев ва бошқ; Бош муҳаррир Р.Рўзиев. – Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2005. – 152 б; Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти / Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. – Тошкент: Академия, 2000. – 271 б; Сагдуллаев А., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. – Тошкент: Академия, 2006. – 140 б; Саидов А.Х., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: ИИВ Академияси, 1995. – 232 б; Сулайманова Х.С. Уголовное право дореволюционного Туркестана // Материалы к истории Советского государтва и права Узбекистана. – Ташкент: Фан, 1958. – С.53-63; Сюкияйнен Л.Р. Мусульманское право. Вопросы теории и практики. – М.: Наука, 1986. – 256 с; Тошқулов Ж. Ўзбекистон халқлари сиёсий-ҳуқуқий фикрлари тарихидан. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. –

7 Бинобарин, Бухоро амирлиги ташкил топиши давридаги ижтимоийсиёсий шарт-шароитлар; давлат ҳокимиятини аштархонийлар қўлидан манғитлар сулоласи бошқарувига ўтишига сабаб бўлган сиёсий- ҳуқуқий омиллар; амирлик марказий ва маҳаллий бошқарувининг ҳуқуқий асослари, Бухоро амирлигининг ташқи сиёсати ва дипломатияси; амирликда қози улқуззотлар, уларнинг фаолият даври, амирлик суд ва судлов масалаларининг бошқа хонликлардан фарқли ҳамда ўзига хос жиҳатлари; ёзма ҳуқуқ манбаларининг турлари (амир фармонлари, ёрлиқлари, муборакномалари, қозининг қарорлари, ҳукмлари ва бошқа ҳужжатлар), “Фатвои аҳли Бухоро”, “Айн ул-Ҳикма” ва “Ал-фавоид ал-алфийа” каби манбалар ва бошқа кўпгина масалалар давлат ва ҳуқуқ тарихи ҳамда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи фанлари нуқтаи назаридан атрофлича ўрганилмаган. Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Диссертация ишининг мавзуси Тошкент давлат юридик институтининг илмий-тадқиқот ишлари режасига киритилган ва Тошкент 128 б; Рзаев А.К. Туси., Ташкулов Д. Дониш. (Из истории политической и правовой мысли). – М.: Юридическая литература, 1990. – 160 с; Тошкулов Ж. Младобухарцы: эволюция политико-правовых взглядов // Человек и политика. – Ташкент, 1991. - № 6. – С. 75-83; Тўраев Ҳ. Амир Абд ул-Аҳад “Сафарнома”сининг қўлёзма нусхалари // Навқирон Бухоро. – Бухоро, 1992. - № 8-9. – Б.6-9; Файзиев М.М. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: ИИВ Академияси, 2004. – 125 б; Файзиев М.М. Миллий давлатчилик тараққиёти. – Тошкент: ЖИДУ, 2002. – 33 б; Шарипов Р. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг давлатчиликни шакллантиришга доир фикрлари // Давлат ва ҳуқуқ. 2003. - № 4. – Б.69; Шарль Р. Мусульманское право (перевод с франц.яз.) – М.: Иностранная литература, 1959. – 191 с; Ишанов О.И., Саматова Х.С., Уразаев Ш.З. История государства и права Узбекистана. – Тошкент: Ўқитувчи, 1969. – 439 с; Эргашева М. Маҳмудхўжа Беҳбудий судлар тўғрисида // Қонун ҳимоясида. – 2005. - № 9. – Б.34; Эргашева М. Жадид мутафаккирлари – қонунлар тўғрисида // ТДЮИ Ахборотномаси. – Тошкент, 2006. - № 1. – Б.8890; Эргашева М. Жадидлар Конституция ва қонунлар тўғрисида // Қонун ҳимоясида. – Тошкент, 2001. - № 10. – Б.22-23; Эргашева М. Миллатни ҳурриятга чорлаган адиб // Ҳаёт ва қонун. – Тошкент, 2000. - № 8. – Б.37-39; Эргашева М.З. Абдурауф Фитратнинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари: Юрид. фанлари номзоди…дис. автореф. – Тошкент: 2002. – 23 б; Эргашев Б.Х. Из истории становления и развития общественно- политических идей джадидизма: Дисс… д-ра филос. наук. – Бухара: 1993. – 316 с; Юшков С.В. История государства и права СССР. Ч. I. – М.: Наука, 1940. – 596 с; Хамидова М.А. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 192 б. давлат юридик институти Илмий кенгаши мажлисининг 2005 йил 2 мартдаги 18-сонли баённомаси билан тасдиқланган.

8 Тадқиқотнинг мақсади. Бухоро амирлигининг ташкил топиши, давлатчилиги ривожланиши босқичларида муҳим ўрин тутадиган ижтимоийсиёсий шарт-шароитлар, сиёсий-ҳуқуқий ва ғоявий омилларни аниқлаш ҳамда уларнинг сиёсий-ҳуқуқий таълимотларнинг ривожида тутган ўрнини асослаш ҳамда давлат бошқаруви, ташқи сиёсати, суд ва ҳуқуқий тизимини ўзига хослигини мунтазам бир тизим сифатида тўлиқ ва якунланган тарзда тадқиқ этишдан иборат. Тадқиқотнинг вазифалари. Тадқиқотнинг мақсадидан келиб чиққан ҳолда, қуйидаги вазифалар белгиланди: - Бухоро амирлиги ташкил топиши давридаги ижтимоий-сиёсий шартшароитларни таҳлил этиш; - Бухоро амирлиги давлатчилигининг шаклланиши ва ривожланишига таъсир кўрсатган сиёсий-ҳуқуқий ва ғоявий омилларни аниқлаш ҳамда уларнинг бу жараёндаги аҳамиятини кўрсатиб бериш; - амирлик марказий ва маҳаллий бошқарувини ҳамда улар ўртасидаги муносабатларнинг ҳуқуқий асосларини ўрганиш ва таҳлил этиш; - амирликнинг ташқи сиёсати ва дипломатияси масалаларини тадқиқ этиш; - суд тизими ва жараёнини тадқиқ этиш, суд ҳокимиятининг бошқа идоралар билан муносабатларини таҳлил қилиш ва бугунги кундаги амалий аҳамиятини тарихий-ҳуқуқий жиҳатдан асослаб бериш; - ҳуқуқ манбаларини тадқиқ этиш, хусусан, ижтимоий муносабатларни тартибга солишда ислом ҳуқуқи нормаларини қўлланилиши билан боғлиқ масалаларни назарий-ҳуқуқий жиҳатдан ўрганиш; - миллий давлатчилигимизни шакллантириш борасида Бухоро амирлиги давлатчилигининг ҳуқуқий тажрибасидан фойдаланиш юзасидан муайянтаклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш.

9 Тадқиқотнинг объекти ва предмети. XVIII аср ўрталари ва XX аср бошидаги Ўрта Осиёдаги ижтимоий-сиёсий вазият, манғитлар сулоласи ҳукмронлиги даврида сиёсий-ҳуқуқий қарашларнинг шаклланиши, ушбу даврда давлатчиликнинг ривожланиш босқичлари, Бухоро амирлигининг марказий ва маҳаллий бошқаруви, ташқи сиёсати, суд ва ҳуқуқий тизими тадқиқотнинг объектини ташкил этади. Бухоро амирлигида яшаб ижод этган мутафаккирларнинг давлат, уни бошқариш, давлат бошлиғи, ижтимоий адолат ҳақидаги қарашлари, амирлик марказий ва маҳаллий бошқаруви ўртасидаги муносабатлар, ташқи сиёсат ва дипломатияси, суд ва судлов, ҳуқуқ манбалари ҳамда ислом ҳуқуқининг амал қилиниши ҳақидаги масалаларни ўрганиш тадқиқотнинг предметини ташкил қилади. Тадқиқот методлари. Тадқиқотни амалга оширишда тизимлилик, муаммовий-мақсадли, қиёсий-ҳуқуқий, тарихий-ҳуқуқий, формал-юридик, мантиқий ёндашув ва илмий билишнинг бошқа усулларидан фойдаланилди. Шунингдек, илмий тадқиқотни олиб боришда Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг асарлари ва маърузаларида баён этилган миллий давлатчиликнинг фундаментал-методологик асосларини белгилаб берувчи фикрлари, ғоялари ҳамда давлат ва ҳуқуқ тўғрисидаги қарашлари методологик асос бўлиб хизмат қилди. Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар: 1. Ўзбек ҳуқуқшунослигида Бухоро амирлигининг давлати ва ҳуқуқи тарихи масалалари илк бор давлат ва ҳуқуқ тарихи, сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи фанлари нуқтаи назаридан монографик даражада тадқиқ этилди. 2. Собиқ Иттифоқ даврида ўзбек давлатчилик тарихи, хусусан, Бухоро амирлиги давлати бир томонлама, яъни ҳукмрон мафкура нуқтаи назаридан ўрганилганлиги эътироф этилиб, ушбу даврни холисона, объектив

10 равишда ўрганишга ва кейинги йилларда аниқланган илмий ва тарихий манбаларни таҳлилэтиш асосида тадқиқ этишга ҳаракат қилинди. 3. Бухоро амирлиги ташкил топиши давридаги ижтимоий-сиёсий шарт-шароитлар, давлат ҳокимиятини аштархонийлардан манғитлар сулоласи бошқарувига ўтишига сабаб бўлган сиёсий ва ҳуқуқий омиллар таҳлил этилди. 4. Бухоро амирлигида яшаб ижод этган мутафаккирлар сиёсийҳуқуқий қарашларининг давлатчиликни шакллантириш ва ривожлантиришдаги ўрни ва аҳамияти кўрсатиб берилди. 5. Манғитлар сулоласи ҳукмронлиги даврида яшаб ижод этган мутафаккирлардан Муҳаммад Вафо Карминагий, Мирза Салимбек, Мирзо Абдулазим Сомий ва Мулла Икром (Муҳаммад Икром ибн Абдусалом)ларнинг сиёсий-ҳуқуқий фикрлари сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар фани нуқтаи назаридан илк бор ўрганилди ва уларнинг қарашлари ифода этилган асарларни илмий муомалага киритишнинг аҳамияти асослаб берилди. 6. Амирликда ер, сув, солиқ ва суд соҳасида амалга оширилган ислоҳотларнинг бугунги кунда миллий ҳуқуқ тизимимизни шакллантиришда қўллаш билан боғлиқ назарий-амалий аҳамиятга эга бўлган таклифлар ишлаб чиқилди. 7. Бухоро амирлиги давлатчилигининг шаклланиши ва ривожланиши жараёни дастлабки манбаларни тарихий-ҳуқуқий жиҳатдан атрофлича таҳлил этиш асосида муайян босқичларга ажратиб ўрганилди. 8. Бухоро амирлигининг марказий ва маҳаллий бошқаруви, улар ўртасидаги ўзаро муносабатнинг ҳуқуқий асослари таҳлил этилди. 9. Бухоро амирлигининг ташқи сиёсати ва дипломатияси тарихи дастлабки манбалар асосида ўрганилди ва у муайян босқичларга бўлиш орқали таҳлил этилди.

11 10. Амирликнинг суд тизими ўрганилиб, қози-ул-қуззотлар наслнасаби ҳамда улар фаолиятининг турли жиҳатлари дастлабки манбаларни таҳлилэтиш орқали кўрсатиб берилди. 11. Бухоро амирлиги ҳуқуқий тизимида ислом ҳуқуқи манбалари ва асосий тамойилларининг ўрни ҳамда шариат нормалари ва одат ҳуқуқининг ўзаро нисбати масалалари таҳлил этилди. Диссертация ишининг илмий янгилиги шундан иборатки, аввало мавзуга оид мавжуд адабиётларни илмий ўрганиш ва таҳлил этиш асосида XVIII аср ўрталарида Ўрта Осиёдаги ижтимоий-сиёсий вазият, манғитлар сулоласи ҳукмронлиги даврида сиёсий-ҳуқуқий қарашларнинг шаклланиши, ушбу даврда давлатчиликнинг ривожланиш босқичлари, Бухоро амирлигининг марказий ва маҳаллий бошқаруви, ташқи сиёсати, суд ва ҳуқуқий тизими билан боғлиқ масалалар “Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи” ва “Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи” фанлари нуқтаи назаридан илк маротаба монографик даражада тадқиқ этилди. Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти шундаки, тадқиқот натижасида ишлаб чиқилган назарий ва амалий хулосалар келажакда мазкур масалалар юзасидан илмий изланишлар олиб боришда ҳамда манғитлар ҳукмронлиги даври давлати ва ҳуқуқи тарихига оид масалаларни ва ушбу давр сиёсий-ҳуқуқий таълимотлари тарихини ёритишдаги муайян бўшлиқни тўлдиришга хизмат қилади. Тадқиқотда келтирилган маълумотлардан ҳуқуқшунослик олий ўқув юртларида “Ўзбекистон сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлари тарихи” ва “Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи” фанларини ўқитишда, ёшларнинг миллий ғурурини ошириш ҳамда уларни ватанпарварлик, инсонпарварлик ва диний бағрикенглик руҳида тарбиялашга қаратилган тадбирларда фойдаланиш мумкин.

12 Натижаларнинг жорий қилиниши. Диссертация иши натижаларидан ТДЮИнинг бакалавриат ҳамда магистратура талабаларига “Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи” ва “Ўзбекистон сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлари тарихи” фанларидан таълим бериш жараёнида фойдаланилмоқда. Тадқиқот ишининг синовдан ўтиши. Илмий изланишларнинг асосий мазмуни ва натижалари муаллифнинг Тошкент давлат юридик институтида ўтказилган “Ер қонунчилигини такомиллаштириш муаммолари” (2005 йил 14 апрель), “Жамиятни демократлаштириш, янгилаш ва ислоҳ қилиш муаммолари” (2005 йил 5 декабрь), “Проблемы трудового права на современном этапе” (2007 йил 22 июнь. Қоз.Рес.Чимкент ш.) мавзуларида бўлиб ўтган илмий-амалий анжуманларда қилган маърузаларида баён этилган. Тадқиқотнинг хулосалари Тошкент давлат юридик институти “Давлат ва ҳуқуқ тарихи” кафедрасининг мажлисида (2008 йил 28 февраль), Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиши Академияси қошида “Сиёсий фанлар” бўйича ташкил этилган илмий-назарий семинарда (2008 йил 11 апрель), Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиши Академияси қошидаги Ўзбекистоннинг янги тарихи Маркази Илмий семинари мажлисида (2008 йил 21 апрель), Тошкент давлат юридик институти 12.00.01 – давлат ва ҳуқуқ назарияси ва тарихи; сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи; 12.00.02 – давлат ҳуқуқи ва бошқаруви, маъмурий ҳуқуқ; молиявий ҳуқуқ ихтисослиги бўйича Муаммовий Кенгашининг мажлисида (2008 йил 1 май) муҳокама қилиниб, ҳимояга тавсия этилган. Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Диссертациянинг асосий хулосалари ва ишлаб чиқилган амалий тавсиялар муаллифнинг Тошкент давлат юридик институтида нашр қилинган ўқув қўлланмасида, назарий-ҳуқуқий журналларда чоп этилган 15 та мақола ва тезисларида эълон қилинган.

13 Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертация кириш, саккизта параграфни ўз ичига олган учта боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат бўлиб, унинг ҳажми 168 бетни ташкил қилади. Диссертацияда тадқиқот мавзусига оид 180 дан ортиқ адабиётдан фойдаланилган.

14 I БОБ. БУХОРО АМИРЛИГИ ТАШКИЛ ТОПИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ВА ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ 1.1. Бухоро амирлиги ташкил топиши давридаги ижтимоий-сиёсий шарт шароитлар Жамият ҳаётининг барча соҳаларида бўлганидек, ижтимоий-сиёсий ва маънавий йўналишларда ҳам миллий ўзлигимизни англаш, давлатчилигимиз тарихининг номаълум саҳифаларини қайтадан ўрганиш, асоссиз равишда унутилган давлат арбобларимиз ҳамда мутафаккирларимизнинг бой илмийижодий ҳаётини ёритиш билан боғлиқ изланишларга ҳам кенг йўл очилди. Шу жиҳатдан олганда, миллий давлатчилигимиз силсиласида алоҳида ўрин тутадиган Бухоро амирлиги даврини холисона ва объектив тарзда ўрганиш борасида ҳам муайян тадқиқотлар амалга оширилмоқда 7 . Тарихий тараққиётнинг муайян босқичида ҳокимият тепасига объектив ва субъектив шарт-шароитлар натижасида турли кучларнинг келиши, ўз навбатида, жамият ҳаётида кескин ўзгаришларни рўй беришига ҳамда муайян ислоҳотларни амалга ошишига олиб келади. Бинобарин, Бухоро давлатида ҳам ҳокимиятнинг аштархонийлар сулоласидан манғитлар вакиллари қўлига ўтиши маълум бир омилларнинг таъсири остида рўй берган. Бухоро давлатчилиги тарихида содир бўлган ушбу жараёнларнинг мазмун ва 7 Қаранг: Азизхўжаев А.А. Давлатчилик ва маънавият. – Тошкент: Шарқ, 1997. – 112 б; Зиё Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихи: (энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). – Тошкент: Шарқ, 2001. – 386 б; Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: Адолат, 2004. – 280 б; Ўзбекистон миллий давлатчилик назариясининг ҳуқуқий асослари. Иккинчи китоб / М.М.Файзиев, З.Муқимов, Х.Т.Одилқориев ва бошқ; Бош муҳаррир Р.Рўзиев. – Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2005. – 152 б; Саидов А.Х., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: ИИВ Академияси, 1995. – 232 б; Тошқулов Ж. Ўзбекистон халқлари сиёсий-ҳуқуқий фикрлари тарихидан. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – 128 б; Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти / Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. – Тошкент: Академия, 2000. – 271 б; Хамидова М.А. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 192 б; Муҳитдинова Ф.А., Шарипов Р.Ҳ. Ўзбекистон халқлари сиёсий-ҳуқуқий таълимотлари тарихи. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 295 б; Шарипов Р. Жадид адабиётида янгиланиш, ислоҳот ва мустақиллик учун кураш. –Тошкент: ТДЮИ, 2005. – 188 б; Эргашева М.З. Абдурауф Фитратнинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари: Юрид. фанлари номзоди... дисс. автореф. – Тошкент: ТДЮИ, 2002. – 23 б; Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. – М.: Аст, 2004. – 216 с; Маннонов Б. Бухорода ислоҳот лойиҳаси (1918 йил): Ёш бухороликлар қўмитаси тайёрлаган. – Тошкент: Ўз.Р. ФААК, 2005. – 56 б; 5.8.Эргашев Б.Х. Из истории становления и развития общественно-политических идей джадидизма: Дисс… д-ра филос. наук. – Бухара: 1993. - 316 с., ва бошқ.

15 моҳиятини ўрганишда илмий жамоатчилик ўртасида турли хил ёндашувлар илгари сурилади. Тарихий манбалардан маълумки, аштархонийлар сулоласи ҳукм сурган даврда, айниқса, унинг охирги вакилларидан бири Абулфайзхон ҳукмронлиги йилларида (1711-1747) давлатда ўзбошимчалик, бошбошдоқлик, ўзбек қабила-уруғлари ўртасида ҳокимият учун кураш, айрим ҳудудларнинг мустақилликка бўлган интилишларининг кучайиши билан боғлиқ ҳолатлар Бухоро давлатини ҳам ички ҳам ташқи сиёсатда тўла таназзул ёқасига олиб келган эди 8 . Жамият ҳаётида бундай муаммоларнинг юзага келишига асосий сабаблардан бири – аштархонийлар сулоласининг сўнгги вакили Абулфайзхоннинг давлатни бошқаришдаги ролининг пасайганлиги ва унинг етарли бошқарув қобилиятига эга эмаслигида эди. Шарқшунос Анке фон Кюгельген маълумотларига эътибор қаратадиган бўлсак, аштархонийларнинг сўнгги вакиллари давлатни бошқариш, уни мустаҳкамлаш ва давлатнинг ички ҳамда ташқи хавфсизлиги масалаларига жиддий эътибор қаратмаганлар 9 . Бунинг оқибатида жойлардаги ички сиёсий низоларни ҳал этиш ва Эрон давлати томонидан бўлган ташқи хавф олдида мамлакат ожиз бўлиб қолган эди. Шу билан бирга, объектив сабаблар билан бир қаторда, бизнинг фикримизча, мамлакатда бундай хавфли вазиятнинг юзага келишига қуйидаги учта субъектив омил ва воқеалар ҳам муайян даражада ўзининг таъсирини ўтказган: Биринчидан, хонликнинг муҳим ҳудудий марказларидан бири ҳисобланган ҳамда мамлакатнинг асосий иқтисодий, маърифий ва ҳарбий 8 Қаранг: Норқулов Н,, Жўраев У. Ўзбекистон тарихи (XVI – XIX асрнинг биринчи ярми). – Тошкент: Шарқ, 2002. – Б.77-79; Сагдуллаев А., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. (қадимги даврлардан XIX асрнинг ўрталарига қадар). – Тошкент: Академия, 2006. – Б.112; Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари / Масъул муҳаррирлар: Д.А.Алимова, Э.В.Ртвеладзе. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б.107. 9 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С.231.

16 ресурслари жойлашган Самарқанд беклигини хоннинг асосий рақибларидан бири бўлган Ражаб Султон бошқарувига ўтиши 10 ; Иккинчидан, номусулмон бўлган жўнғорлар қувғинидан қочган қозоқ уламоларига нисбатан хон ҳокимияти томонидан етарли эътибор бўлмаганлиги ва бунинг оқибатида мусулмонлар ўртасида катта обрўга эга бўлган ушбу уламоларнинг етти йил давомида сарсон-саргардончиликда бўлишлари аҳолининг хонга бўлган ҳурмат эътиборини йўқолишига олиб келган; Учинчидан, хоннинг бевосита йўл қўйиб бериши натижасида Ибодулло хитой ва унинг тарафдорлари томонидан муқаддас қадамжо ҳисобланадиган Хўжа Баҳовуддин хонақосининг вайрон этилиши аҳолининг кучли норозилигини келиб чиқишига сабаб бўлган 11 . Бинобарин, 1721-1722 йилларда Самарқанднинг Ражаб Султон бошқарувига ўтиши нафақат Бухоро хонлигига қарши қаратилган ғалаён сифатида, балки мамлакат заифлашувининг асосий сабабларидан бири сифатида баҳоланади 12 . Қозоқ ва қорақалпоқларнинг 1723 йилдан 1730 йилгача давом этган исёнининг асосий сабабчиларидан бири ҳам Ражаб Султоннинг яқин кишиси Шаҳрисабз ҳокими Иброҳимбий Кенагас эди. Бунинг оқибатида, Абулфайзхон ва унинг ҳарбий қўшини исёнчи кучлар олдида ҳимоясиз қолган эди. Мамлакатда тинимсиз давом этаётган ғалаёнлар натижаси ўлароқ ҳамда ўша даврда рўй берган табиий офатлар (сурункасига узоқ муддат ёмғир ёғиши) сабабли ҳайдаладиган ерларнинг деҳқончилик учун яроқсиз аҳволга келиши ва ўз навбатида аҳолининг катта қисмини Самарқанд ва Миёнқол ҳудудларини тарк этишга мажбур этган 4 . Шарқшунос Анке фон Кюгельгеннинг маълумотларига кўра, оталиқ лавозимида фаолият юритган 10 Қаранг: Норқулов Н., Жўраев У. Ўзбекистон тарихи (XVI – XIX асрнинг биринчи ярми). – Тошкент: Шарқ, 2002. –Б. 78. 11 Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. – М.: Вост. литер., 1962. – С.43. 12 Қаранг: Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С.231. 4 Ўша жойда.

17 Муҳаммад Ҳакимбий (Муҳаммад Раҳимнинг отаси) исёнчилар ва ички душманлар билан тинчлик йўлида музокаралар олиб бориши натижасида муайян муддат давомида барқарорликни сақлашга муваффақ бўлган 13 . Шу билан бирга, юқорида номи тилга олинган Ибодулло хитой ўз тарафдорлари ва бошқа хитой-қипчоқ уруғига мансуб бўлган аҳоли билан биргаликда Миёнқолда амирга қарши қўзғолон кўтарган ва бунинг оқибатида бир қатор шаҳарлар вайрона ҳолатга тушиб қолган. Бундай вазиятда Абулфайзхон Ибодулло хитойнинг қилмишларига яраша жазо бериш ўрнига, аксинча, уни девонбеги (“девонхона бошлиғи”) лавозимига тайинлагани халқнинг ҳақли равишда Абулфайзхон хокимиятига нисбатан норозилигини ва унга қарши бориш руҳиятини келтириб чиқарган 14 . Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Муҳаммад Ҳакимбий Абулфайзхон ҳукмронлиги даврида давлат ҳокимиятига қарши чиққан қўзғолончиларга қарши курашда бир қатор муваффақиятларга эришган. Бундан ижобий тарзда фойдаланган Муҳаммад Раҳим давлат ҳокимиятини эгаллашга қаратилган фаолиятини мустаҳкамлай борган 15 . Ҳокимиятнинг аштархонийлар қўлидан манғитлар қўлига ўтишида яна бир асосий ва муҳим омил бу ташқи-сиёсий вазият ҳисобланади. Хусусан, Эрон шоҳи Нодиршоҳнинг ташқи-сиёсий фаолияти асосан Бухоро хонлигини ўз таъсир доирасига олишга қаратилганлиги, ўз навбатида, хонликда давлат ҳокимиятини тубдан ўзгаришига сабаб бўлган. Эрон шоҳи Нодиршоҳнинг ўғли Ризоқули 1737-1738 йилларда аштархонийлар қўшини билан Қарши беклигида ва Шуллук воҳасида тўқнашиб, ўзбек қўшинларини мағлубиятга учратади. Шу билан бирга, узоқ мақсадларни кўзлаган Нодиршоҳ асирга олинган ўзбек қўшинларига нисбатан 13 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С.232. 14 Ўша жойда. 15 Ўзбекистон тарихи: Қисқача маълумотнома / Ҳ.Бобобеков, Ш.Каримов, М.Содиқов ва бошқ.: Масъул муҳаррир Ш.Каримов. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б.131.

18 ғамхўрлик кўрсатади ва оталиқ Муҳаммад Дониёлбийни асирликдан озод этади. Юқоридагилар билан чекланмасдан, “Нодиршоҳ ўғли Ризоқулининг номақбул ҳаракатлари учун Абулфайзхондан узр сўраб, ундан анъанага кўра сулҳ тузишни таклиф қилади” 16 . Икки давлат ҳукмдорлари Амударё қирғоқларида учрашиб, Эрон ва Турон мамлакатлари ўртасида барқарор иттифоқни мустаҳкамлашга келишиб оладилар. Мазкур учрашувда Муҳаммад Ҳакимбий ва унинг ўғлини озод этилиши икки давлат ўртасидаги барқарор тинчликни ўрнатишда муҳим омил бўлиб хизмат қилган. Икки давлат ўртасида тинчлик музокараларини ўтказишда Муҳаммад Ҳакимбий ва унинг ўғли Муҳаммад Раҳимларнинг хизмати катта бўлган. Бундай вазиятдан унумли равишда фойдаланган Муҳаммад Раҳим ҳокимиятни эгаллаш учун Нодиршоҳ билан самимий муносабатда бўлишга интилади. Нодиршоҳ Муҳаммад Раҳимнинг ҳокимиятни бошқаришга бўлган қобилиятини кўриб, унга ўз ўғли каби ёндашади ҳамда ҳокимиятни эгаллашда амалий ёрдам кўрсатади. Хусусан, Нодиршоҳ Муҳаммад Раҳимга ўз ҳарбий кучини мустаҳкамлаши учун аскарлар сонини 6000 дан 18000 гача кўпайтиришига ҳамда Муҳаммад Ҳакимбийнинг вафотидан сўнг уни оталиқ лавозимини эгаллашига имконият туғдириб беради. Шу билан бирга, Нодиршоҳ Абулфайзхон давлатидаги ички ғалаёнларга ўз муносабатини билдириб, уларни олдини олиш ва қарши курашиш лозимлигига алоҳида эътибор қаратади ҳамда давлат бошлиғини ушбу жараёнларга бефарқ бўлмасликка чақиради. Хусусан, Нодиршоҳ ушбу масалада хонга ёзма равишда мурожаат этиб, Абулфайзхоннинг сиёсатини қаттиқ танқид қилади. Айрим манбаларда, аксинча, Нодиршоҳнинг хонга нисбатан ҳайриҳоҳ эканлиги ҳатто унга эҳтиром кўрсатиб, уни ўз хизматига олишлик истаги борлигини билдирганлиги тўғрисида гап боради. “Шу 16 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С.234-235.

19 мақсадда Нодиршоҳ икки асосий ҳуқуқий ҳужжат – фармон(ёрлиқ)ни қабул қилади. Биринчиси, Абулфайзхонни ўз лавозимидан озод этиш ва унинг ўрнига ўғли Абдулмўминни хон этиб тайинлаш ҳақида, иккинчиси, Муҳаммад Раҳимни Мовароуннаҳр султони (амир ул-умаро) этиб тайинлаш ҳақида эди” 17 . Бироқ Абулфайзхон Нодиршоҳ хизматида фаолият юритиш таклифини рад этади. Мавжуд тарихий манбаларда Нодиршоҳнинг Муҳаммад Раҳимга нисбатан бўлган муносабати турлича изоҳланади. Хусусан, Муҳаммад Раҳим Нодиршоҳнинг шогирди деб эътироф этилса, баъзан уни ҳокимиятни қонунга хилоф равишда тортиб олган шахс сифатида баҳолашади. Ҳар қандай вазиятда ҳам Абулфайзхон ҳокимиятининг инқирозга юз тутишига Муҳаммад Раҳим сабабчи деб топилади. 1743 йилнинг декабрь ойида Нодиршоҳ ўн иккита шиа мазҳабига мансуб бўлган имомлар ва суннийлик мазҳабига мансуб бўлган эрон, афғон ва Мовароуннаҳр уламоларини эътиқоднинг ҳар қандай вазиятида “келишув”га эришиш мумкинлигига ундаш мақсадида тўплайди. Учрашувда Боғдод шаҳрининг қозиси Абдулло ас-Сувайдий йиғилиш баёнини олиб бориш учун ҳакам сифатида тайинланади. Учрашувга етмишта эрон, еттита афғон ва еттита Мовароуннаҳр муфтийлари, қозилари ва имомлари ташриф буюрган. “Суннийлар тарафидан вакил сифатида машҳур Бухоро қозиси ҳамда Кўкалдош мадрасасининг мударриси Ходи Хўжа ибн Алоуддин, шиалар тарафидан эса Нодиршоҳнинг диний ва ҳуқуқий масалалар юзасидан муаллими муллабоши Али Акбар сўзга чиққанлар” 18 . Мазкур учрашувда ҳар доимгидек суннийларнинг шиалик ақидасига қаратилган даъволари устунлик қилиб турган. Мунозара давомида шиа 17 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С.238; Ўзбекистон миллий давлатчилик назариясининг ҳуқуқий асослари. Иккинчи китоб / М.М.Файзиев, З.Муқимов, Х.Т.Одилқориев ва бошқ; Бош муҳаррир Р.Рўзиев. – Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2005. – Б.131. 18 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С.241.

20 мазҳабининг вакиллари Али Акбар ва унинг сафдошлари дастлабки икки халифа Абу Бакр ва Умар сафдошларини камситишни, вақтинчалик никоҳ масаласини ҳамда Ҳазрат Али Муҳаммад Пайғамбарнинг ёлғиз вориси эканлигини тан олишни рад этиш тўғрисидаги келишувга рози бўлганлар. Суннийлик вакиллари ўз навбатида шиалик таълимотини, яъни тўрт асосий ҳуқуқ мактаблари қаторида жаъфария мазҳабини тан олишга тайёр эканликларини билдирганлар. “Йиғилишнинг якунловчи қисмида иштирок этган уламолар ягона “келишувга” имзо қўйганлар” 19 . Мазкур келишув ғоявий жиҳатдан уламолар ўртасидаги муайян барқарорликни қарор топтирган бўлсада, амалда диний оқимлар ўртасидаги келишмовчиликлар кейинчалик ҳам давом этган. Юқоридаги таҳлиллардан ҳам кўриниб турибдики, ҳокимиятнинг сўнгги аштархоний Абулфайзхон қўлидан кетишида муайян даражада ташқисиёсий омилнинг ўрни ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Мавжуд адабиётларда Бухоро давлатида аштархонийлар сулоласининг инқирозга учраши ва ҳокимият тепасига манғитлар сулоласи вакилларининг келиши тўғрисида турли хил ёндашувлар илгари сурилган. Хусусан, Р. Грауссет, С. Бэкер каби хорижлик олимлар охирги жонийлар ёки аштархонийлар 1758 йилгача ҳукмронлик қилганликлари ва охирги аштархоний Абулғозихон эканлиги тўғрисида фикр билдирадилар 20 . Шундан келиб чиқиб, манғитлар ҳокимият тепасига 1785 йилда келганликлари ва унинг биринчи ҳукмдори Шоҳмурод эканлиги тўғрисида маълумот берадилар. Миллий адабиётларда ҳам ушбу масалага турлича ёндашилади. Хусусан, II жилдлик Ўзбекистон ҳалқлари тарихи китобида шайбонийларга қариндош бўлган аштархонийлар сулоласи (жонийлар) ҳокимиятни 1601 19 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С.239-241. 20 Қаранг: Grousset R. The Empire of the Steppes: A History of Central Asia / translated by Naomi Walford. – New Brunswick: Rutgers University press, 1970. – 687 p; Becker S. Bukhara and Khiva. 1865-1924. – Cambridge: 1968. – 416 p.

21 йилдан 1753 йилга қадар бошқарганлиги ҳақида сўз юритилиб, биз тадқиқ этаётган масала юзасидан жумладан, шундай дейилади: “жонийларнинг сўнгги вакили Абулғози қатъиятли эмас эди. У Шоҳмуродга оталиқ лавозимини эгаллаш ва амалда ҳоким бўлишга розилик беришини сўраб бир неча марта мурожаат қилди. У кўп марта рад жавобини бергач, ниҳоят рози бўлди, вазирлик (1785-1800) лавозимини эгаллаб, қўзғолонларни тинчитди ва давлатда тартиб ўрнатди. Сўнг Абулғозини тахтдан ағдариб 1785 йилда ўзи тахтга ўтирди” 21 . Мазкур маълумотдан аштархонийлар сулоласи 1785 йилгача ҳукмронлик қилган, деган хулосага келиш мумкин. Муҳаммад Раҳимбий вафотидан кейин 1758 йилда унинг ёш невараси Фозил Тўра тахтга ўтиради, унга Муҳаммад Раҳимнинг катта амакиси Дониёлбий оталиқ тайинланади. Муҳаммад Раҳимнинг ўлими ҳақидаги хабар вилоят ҳокимларининг марказий ҳокимиятга қарши ҳаракатларини кучайтириб юборади. Бухорога юришлар бошланган бир вазиятда Дониёлбий уларга қарши қўшин тортишга мажбур бўлади ва узоқ давом этган музокаралардан кейин вилоят ҳокимлари билан Фозил Тўрани тахтдан четлатиш ҳақида келишиб олинади. Тахтга номигагина аштархонийлардан Абулғози (1753-1785) ўтқазилади, лекин оталиқ Дониёлбийнинг ўзи (1758-1785) амалда ҳақиқий ҳоким бўлиб қолаверади. Аштархоний Абулғози амалда ҳокимият эгаси бўлмаса ҳам расман хон сифатида тан олингани учун ушбу сулоланинг 1785 йилгача ҳукм сурганлиги тўғрисида хулоса чиқариш мумкин деб ҳисоблаймиз. Ушбу жараёнлар ҳақида тадқиқот олиб борган тарихчи олим Ш.Воҳидовнинг ёзишича, Бухоро давлатида XVIII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб манғит сулоласининг намояндалари ҳукмронлик қилган. Ушбу сулоланинг асосчиси Раҳимбий ибн Ҳакимбий Худоёр бўлади. Раҳимбий 21 Ўзбекистон халқлари тарихи. Т.2. / А.Асқаров таҳрири остида. – Тошкент: Фан, 1993. – Б.46.

22 Абулфайзхон ўлимидан сўнг унинг ўғиллари Абдулло ва Абдулмўминга оталиқлик қилади (1747), кейин 1756 йили сайидлар, хўжалар ва руҳонийлар тарафидан Бухорода хон қилиб кўтарилган бўлса ҳам, у ўзини “ноиб- улҳукумат” – ҳоким ўринбосари, деб билган. Раҳимбий Абулфайзхон қизига уйланган эди. 1756 йили Муҳаммад Раҳимбий ўлгандан сўнг ўрнига амакиси Дониёлбий оталиқ ҳукуматни қўлга олади. У хонликка даъво қилмай, аввал Фозил Тўрани кейин Абулғозий деган кимсани хон қилиб, ўзини уларга ноиб деб эълон қилади. Унинг ўғли Шоҳмурод 1785 йили Бухорода амир- улмўминин номи билан тахтга кўтарилади. У амакисининг хотини Абулфайзхон қизига уйланиб, кейин чингизийларга қўшилди. Амир Шоҳмурод вафотидан кейин амир Ҳайдар, амир Ҳусайн, амир Умар, амир Насрулло, амир Музаффар, амир Абдулаҳад, амир Олимхонлар Бухоро амирлигида ҳукмронлик қилганлар” 22 . Шу ўринда таъкидлаш жоизки, мазкур масалалар юзасидан мамлакатимиз ҳуқуқшунос олимлари етарли изланишлар олиб бормаганлар. Давлат ва ҳуқуқ тарихи масалалари билан шуғулланувчи олимлар Бухоро давлатчилиги шаклланишида ўзига хос ўрин тутадиган ушбу давр тўғрисида қисман тўхталиб ўтадилар, холос. Шу жиҳатдан олганда, мамлакатимизда амалга оширилган тарихий-ҳуқуқий тадқиқотларда давлат бошқарувининг аштархонийлар қўлидан манғитлар бошқарувига ўтиши тарихий-ҳуқуқий жиҳатдан асосланмаган. Масалан, М.А.Ҳамидова ўзининг “Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи” номли ўқув қўлланмасида “давлат бошқаруви Абулфайзхон ўлимидан сўнг манғитлар қўлига ўтган” деган жумла билан кифояланган 23 . Проф. З.Ю.Муқимов давлат бошқарувининг аштархонийлар қўлидан манғитлар қўлига ўтишининг асосий сабаби сифатида Муҳаммад Ҳаким 22 Воҳидов Ш. Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар. – Тошкент: Фан, 1996. – Б.22. 23 Хамидова М.А. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: ТДЮИ, 2004 – Б.125.

23 оталиқнинг ҳокимиятни ўз қўлига олиши ва Эрон шоҳи Нодиршоҳнинг ўзбек хонликлари ерларига бостириб киришини кўрсатади 24 . Миллий давлатчилик тарихи масалалари билан шуғулланган Азамат Зиёнинг “Ўзбек давлатчилиги тарихи” асарида аштархонийлар ҳокимиятининг заифлашуви ҳамда манғит ҳукмдорлари бошқарувига ўтишига сабаб бўлган омиллар хусусида тўхталиб ўтилмасдан, кўпроқ Муҳаммад Раҳимнинг давлатни бошқариш фаолияти ҳақида сўз юритилади 25 . Проф. Д.А.Алимова ва акад. Э.В.Ртвеладзелар Нодиршоҳнинг Ўрта Осиёга бостириб кириши ва Муҳаммад Ҳакимбий билан шартнома тузганлиги хусусида маълумот 26 , А.Сагдуллаев ва Ў.Мавлоновларнинг тадқиқотларида Абулфайзхон ҳукмронлиги даврида манғит уруғи вакилларининг ҳокимиятга интилиши кучайганлиги ҳамда Муҳаммад Ҳакимнинг Нодиршоҳ хизматига кириб ўз авлодларига ҳокимиятни эгаллаш учун ёрдам берганлиги тўғрисидаги фикрлар ўз ифодасини топган 27 . Академик А.А.Асқаров бош муҳаррирлигида чоп этилган “История Узбекистана (XVI – первая половина XIX века)” номли тадқиқот ишида ҳам Нодиршоҳ қўшинининг Бухоро давлатига бостириб кириши каби омиллар асос қилиб кўрсатилади 28 . Юқорида кўрсатиб ўтилган олимларнинг асарларини таҳлил қилиш ва мавзуга оид бошқа бир қатор тадқиқотларни ўрганиш асосида хулоса қилиш мумкинки, давлат ҳокимиятини аштархонийлар қўлидан манғитлар бошқарувига ўтишига сабаб бўлган омиллар уларда атрофлича таҳлил этилмаган. Ушбу давр тўғрисида бирмунча ҳаққоний ва кенг маълумот 24 Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Самарқанд: Зарафшон, 1998. – Б.226; Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: Адолат, 2004. – Б.205. 25 Қаранг: Зиё Азамат. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б.280-281. 26 Қаранг: Ўзбекистон давлатчилиги тарихи: (Очерклар) / Масъул муҳаррирлар: Д.А.Алимова, Э.В.Ртвеладзе. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б.107-108. 27 Қаранг: Сагдуллаев А., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. – Тошкент: Академия, 2006. –Б.113. 28 Қаранг: История Узбекистана (XVI – первая половина XIX века) Том III / А.А.Асқаров, Б.А.Аҳмедов, С.К.Камалов и др.; Отв. ред. Р.Г.Мукминова. – Ташкент: Фан, 1993. – С.149.

24 бериши мумкин бўлган тарихий манбалар етарли бўлишига қарамасдан Бухоро давлатчилиги тараққиётида муҳим ўрин тутадиган мазкур давр тадқиқотчилар эътиборидан четда қолган. Биз томонимиздан дастлабки манбаларни ўрганиш ва таҳлил этиш асосида ҳокимиятнинг аштархонийлар сулоласидан манғитлар сулоласига ўтишига сабаб бўлган омиллар сифатида ташқи сиёсий вазият, Абулфайзхон ҳукмронлиги йилларида давлатда ўзбошимчалик, бошбошдоқлик сингари иллатларнинг кучайиб кетиши кўрсатилди. Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, Бухоро давлати ҳокимиятининг аштархонийлар ҳукмронлигидан манғитлар вакилларига ўтишига ҳам ички ҳам ташқи-сиёсий омил муҳим рол ўйнаган. Хусусан, сўнгги аштархоний Абулфайзхоннинг давлат бошқаруви масалаларида ички зиддиятлар ва ўзбошимчаликларни ўз вақтида бартараф эта олмаслиги ҳамда ташқи-сиёсий вазиятни тўғри англаб етмаслигининг оқибатлари ҳам таъсир этган. Шу билан бирга, ижтимоий-сиёсий вазиятдан келиб чиқиб ҳудуд бирлигини мустаҳкамлаш, мамлакатни ташқи хавфлардан олдини олиш мақсадида манғит уруғи вакиллари Муҳаммад Ҳакимбий ва Муҳаммад Раҳимларнинг моҳирона хизматлари ҳам алоҳида аҳамиятга эгадир. 1.2. Амирликнинг шаклланишида сиёсий-ҳуқуқий ва ғоявий омилларнинг аҳамияти Фуқаролик жамиятининг энг муҳим таркибий қисмларидан бири ва унинг етуклик даражасини белгиловчи омил аждодлардан келаётган ғоявий мерос ҳисобланади. Шундай экан, бозор иқтисодиётига ўтар эканмиз, миллий- тарихий турмуш тарзимизни, халқимиз урф-одатларини, анъаналаримизни, кишиларнинг фикрлаш тарзини ҳисобга оламиз 29 . Дарҳақиқат, 29 Қаранг: Каримов И.А. Ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б.11.

25 аждодларимизнинг ғоявий меросини ўрганиш ва бу борада фуқаролар онгини шакллантириш масалаларига айнан мустақил Ўзбекистонда алоҳида эътибор берилди. Бинобарин, фуқаролар дунёқарашини кенгайтириш ва миллий ғурурини ўстиришда тарихий шартшароитларни ўрганиш муҳим амалий аҳамият касб этади. Зеро, Президент И.А.Каримов айтганларидек, “ўзликни англаш тарихни билишдан бошланади” 30 . Шу жиҳатдан олганда, мазкур масалаларга давлатимиз томонидан бўлаётган эътибор, ўз навбатида, Бухоро амирлиги давлатчилиги тарихини ҳам янада изчил, илмий, холисона, ҳозирги давр нуқтаи назаридан, миллий давлатчилигимиз тараққиётидан келиб чиққан ҳолда ўрганишга ундайди. Бухоро амирлигида яшаб ижод этган мутафаккирлар орасида ўзининг сиёсий- ҳуқуқий қарашлари, билимлари билан ўз замонасининг илғор кишиларидан саналган маърифатпарвар, ватанпарвар, халқпарвар олиму уламолар талайгина эди. Муҳаммад Вафо Карминагий (“Туҳфайи хоний”), Мирза Салимбек (“Тарихи Салимий”), Муҳаммад Шариф (“Тож уттаворих”), Муҳаммад Мир Олим Бухорий (“Фатҳномаи султоний”), Мирзо Абдулазим Сомий (“Манғит хонлари тарихи”), Муҳаммад Нақий (“Тож уттаворих”), Саййид Муҳаммад Носир Бухорий (“Туҳфат аз-зоирин”), Мулла Ибодулла ва Мулла Муҳаммад Шариф (“Тарихи амири Ҳайдар”), Муҳаммад Ёқуб (“Гулшан ул-мулук”), Очилди Мурод Мирий (“Махазин ат-таква”), Мирзо Содиқ Мунший (“Тарихи манзум”), Мирзо Сирож (“Туҳфаи аҳли Бухоро”), Аҳмад Дониш (“Таржимаи аҳволи амирони Бухоро”), Мулла Икром (“Ифоз ал ноимин ва эълом ал жоҳилин”), Садриддин Айний (“Тарихи инқилоби Бухоро”), Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат, Файзулло Хўжаев каби маърифатпарвар, адолат тарафдори бўлган намоёндалар ўша даврда эркинлик, тенглик, адолат, давлат бошлиғи, давлатни бошқариш, ҳокимият масалаларида ҳам ўзларининг илғор сиёсий-ҳуқуқий қарашларига эга бўлган 30 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б.125.

26 алломалар ҳисобланган. Шу билан бирга, юқорида номи келтирилган кўпчилик мутафаккирларнинг илмий мероси Собиқ иттифоқ тузуми даврида асоссиз равишда унутилган ва деярли ўрганилмаган. Ҳолбуки, мазкур мутафаккирлар ўз даврида халқимизнинг сиёсий ва ҳуқуқий тафаккурини бойитишга беқиёс ҳисса қўшганлар. “XX аср бошидаги маърифатчилик ҳаракати ҳақида гапиргандим,- деган эди Президентимиз И.А.Каримов. – Ўша ҳаракатнинг намоёндалари бойлик учун, шон-шуҳрат учун майдонга чиқишдими? Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мунаввар қори, Фитрат, Таваллоларга мактаб очганлари, халқни ўз ҳақ-ҳуқуқларини танишга даъват этганлари учун биров маош тўлаганми? Биров уларга ойлик берганми? Албатта йўқ! Улар ўт билан ўйнашаётганини, истибдодга қарши курашаётганликлари учун аёвсиз жазоланишларини олдиндан билишган. Билатуриб онгли равишда мана шу йўлдан борганлар. Чунки, виждонлари, иймонлари шунга даъват этган” 31 . Худди ана шундай тарихнавис, сиёсатдон олимлардан бири, бу манғитлар сулоласи ҳукмронлиги даврида яшаб ижод этган Муҳаммад Вафо Карминагийдир. У халқ орасида “Қози Вафо” номи билан машҳур бўлиб, қозилик лавозимига янги сулола – манғитлар сулоласининг асосчиси Муҳаммад Раҳимхон замонида эришган. Муҳаммад Вафо Карминагий томонидан “Туҳфат ул-хоний” (“Хоннинг туҳфаси”) номли сиёсий-тарихий асар ёзиб қолдирилган. Тарихнавис олим ўз асари орқали мамлакатдаги иқтисодий, сиёсий тангликни, яъни феодал тарқоқликнинг кучайиши, бунинг натижасида марказий давлат аппаратининг заифлашуви, манғит ҳукмдорларининг улуслар ва қабилаларни буйсундириш мақсадида олиб борган тинимсиз урушлари, бунинг оқибатида кўплаб шаҳарлар ҳамда қишлоқларнинг вайрон этилиши, меҳнаткаш ҳалқ турмушининг оғирлашиб бориши ҳамда унинг асосий 31 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.7. – Тошкент: Ўзбекистон, 1999. – Б.136.

27 сабабларини аниқлашга ёрдам бериши мумкин бўлган маълумотларга батафсил тўхталиб, танқидий баҳо беради 32 . “Туҳфат ул-хоний”да бундан ташқари, ўзбек қабилалари ва уларнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётда тутган ўрни; аштархонийлар, манғитлар ҳукмронлиги даврида ўзбек қўшини ва давлатининг тузилиши; 1722 – 1782 йилларда Бухоро билан Эрон, Афғонистон, Қозоқ, ва Қўқон хонликлари ҳамда Қошғар билан бўлган сиёсий ва ҳуқуқий муносабатлар ҳақида ҳам маълумот берилади. Муҳаммад Вафо Карминагийнинг фикрича, “мамлакатдаги сиёсий танглик ва феодал тарқоқликнинг кучайишини олдини олиш ҳамда мамлакатни иқтисодий салоҳиятини ошириш мақсадида мамлакатда, аввало, тинчликни ўрнатмоқ зарур, солиқлар ва бошқа тўловларнинг барча аҳоли қатлами учун бир хилда эълон қилиш ҳамда қўшни давлатлар билан ташқи сиёсий, савдо ва дипломатик алоқаларни кенгайтириш лозим” 2 . Олим Бухоро амирлигида доимий юзага келиб турадиган ҳалқ низоларининг олдини олишда мамлакатда яшовчи турли миллат вакиллари, яъни яҳудийлар, эронийлар, тожиклар, қозоқлар, туркманлар, қорақалпоқлар ва бошқаларга ҳам маҳаллий аҳолига берилган барча имкониятлар яратиб берилиши билан бирга, ўзга миллат вакилларига барча эркинликлар амалда бўлиши лозим деб ҳисоблайди 33 . Ўша даврда яшаган маҳаллий тарихнавислардан яна бири Мирза Салимбекдир. У Бухоройи шарифда бадавлат ва нуфузли оилада дунёга келган. Мирза Салимбекнинг бизгача нодир ва қимматли маълумотларга эга бўлган “Тарихи Салимий” асари етиб келган. Мутафаккир давлат вакили, закотчи, миршаб ва тўқсабо лавозимларида фаолият юритган. 32 Қаранг: Аҳмедов Б. Ўзбекистоннинг атоқли тарихшунос олимлари. – Тошкент: Чўлпон, 2003. – Б.47. 2 Муҳаммад Вафо Карминагий. Туҳфат ул хоний: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 16. 33 Муҳаммад Вафо Карминагий. Туҳфат ул хоний: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 16.

28 “Тарихи Салимий” асари тадқиқотчилар томонидан тарихий нуқтаи назардан тадқиқ этилган бўлсада 34 , сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи нуқтаи назаридан деярли ўрганилмаган. Мирза Салимбек мазкур асарида ўзи фаолият юритган барча даврларни таҳлил этиб, давлат, уни бошқариш, ҳукмдорнинг вазифалари хусусида илғор сиёсий-ҳуқуқий фикрларни илгари сурган. Мирза Салимбекнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашларини таҳлил қиладиган бўлсак, унинг асарларида давлатни мустаҳкам идора этишнинг энг асосий йўли бу – Бухоро амирлиги билан қўшни давлатлар ўртасида ўзаро сиёсий, маданий, савдо-сотиқ алоқаларини янада ривожлантириш ҳамда ўзаро дипломатик муносабатларни янада тиклаш зарурлиги ғояси ётганини гувоҳи бўламиз. Унинг фикрича, амир ташқи сиёсатни амалга оширишда якка ўзи эмас, балки давлатдаги хизматчилардан маслаҳат олган ҳолда фаолият юритиши лозим 35 . Президент И.А.Каримов таъбири билан айтганда, ҳар қандай зулм ва истибдодга қарамасдан, миллат ва халқ қайғуси билан яшаган ватанпарвар 36 инсонлардан ҳамда бой сиёсий-ҳуқуқий тафаккурни ривожлантиришга, балки улардан давлат фаолиятида муайян даражада фойдаланишга эришган алломалардан бири бу Аҳмад Донишдир. У ўз асарларида давлатдаги мавжуд тузумни қаттиқ танқид остига олади, унинг фикрича, мавжуд тузумни тубдан ўзгартириш – бу ижтимоий тараққиёт сари қилинган энг ззгу ҳаракат саналади. Аҳмад Дониш амир хизматида бир қатор шафқатсиз мансабдорлар ўтирганлигини таъкидлайди ҳамда уларнинг аҳолига нисбатан турли тазйиқлари ва талон-тарож ишларини қаттиқ қоралайди 37 . Унинг фикрича, мамлакатдаги иқтисодий, ижтимоий қолоқликни 34 Норкулов Н.К. “Тарихи Салими” – ценный источник по истории Бухарского эмирата (1860-1920): Автореф. дис....канд. ист. наук. – Ташкент: 1968. – С.24. 35 Мирза Салимбек. Тарихи Салимий: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 2016. 36 Қаранг: Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б.26. 37 Қаранг: Рзаев А.К. Туси., Ташкулов Д. Дониш. (Из истории политической и правовой мысли). – М.: Юридическая литература, 1990. – С. 146-151.

29 амирлик давлат тузумини тубдан ислоҳ қилиш орқали бартараф этиш мумкин 38 . Аҳмад Дониш давлатда амалга оширилиши зарур бўлган ислоҳотлар лойиҳасини ишлаб чиқади ва уни Бухоро амирига тақдим этади. Мутафаккирнинг лойиҳасига асосан давлат бир гуруҳ кишилар эҳтиёжларини қондириш сари эмас, балки умумхалқ эҳтиёжларини қондириш учун, халқ манфаатларига хизмат қилиш учун, мамлакатда тўкин-сочинликни таъминлаш учун, энг аввало, мамлакатни обод этиш, аҳолига барча имкониятларни яратиб бериш учун хизмат қилмоғи даркор бўлади. Унинг фикрича, адолатни таъминлашнинг ягона йўли – бу давлат раҳбарининг маърифатпарвар, билимдон, одил, фуқаролар йўлида хизмат қиладиган, ҳар қандай масалани ҳал қилишда ўзини оддий фуқаро ўрнида кўра оладиган ҳукмдорнинг давлат тепасида туришидадир. Давлат тепасида турган киши учун зарур хислатлар барча амалдор шахсларга ҳам хос бўлиши шартдир. Шундагина мамлакатда тартиб ва адолат ҳукм суради ва жамият фаровон бўлади 39 . Ахмад Дониш давлатни вужудга келиши масаласини маърифатпарварлар орасидан биринчи бўлиб мулк билан боғлаган. Унинг фикрича, “давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши мулк ҳуқуқининг вужудга келиши билан боғлиқ. Дастлаб ерга нисбатан умумий эгалик қилиш ҳуқуқи мавжуд бўлган, сўнгра эса турли халқлар томонидан ерларнинг босиб олиниши натижасида ерга нисбатан шахсларнинг мулки вужудга келган” 40 . Аҳмад Донишнинг сиёсий- ҳуқуқий қарашлари, айниқса унинг давлатни ислоҳ қилишга қаратилган лойиҳаси тадқиқотчилар томонидан ўз даври учун илғор ғоя сифатида эътироф этилади. Шу билан бирга, Аҳмад Дониш жамият ва давлатни демократлаштиришнинг ҳақиқий омиллари нималардан иборат бўлишлиги 38 Қаранг: Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи / Бобоев Ҳ.Б., Воҳидов Ҳ.В., Дадабоев Ю.Т., Воҳидова Д. – Тошкент: ТДЮИ, 2003. – Б.205. 39 Юқоридаги манба. – Б.154-155. 40 Дониш А. Наводирул вақое. – Т.: “Фан”, 1964. – 196 б.

30 тўғрисида концептуал фикрларни охиригача ишлаб чиқа олмади. Хусусан, у жамиятни мавжуд қонун ва давлат тартибини такомиллаштириш йўли билан, одил подшоҳнинг ёрдамида қайтадан қуриш мумкин деб ҳисоблаган 41 . Олимнинг бу қарашлари унинг “Наводир ул-вақое” (“Нодир воқеалар”) асарида ўз аксини топган. Аҳмад Дониш мазкур асарида амирга давлатни бошқариш ишларини қайтадан қуришни маслаҳат берган. Аҳмад Донишнинг фикрича, қонунчилик ва қонунийлик масалаларида таъсис этилган қонун-қоидалар ижроси таъминланиши орқалигина, мамлакатда мустаҳкам тартиб ўрнатиш мумкин. Бунинг учун ўз навбатида қонунларнинг ижросини самарали таъминлаш мақсадида кучли назорат механизмини жорий этиш ва ушбу вазифани бевосита давлат бошлиғи зиммасига топшириш лозим 42 . Мирзо Абдулазим Сомий – тахминан 1838-1839 йилда таваллуд топган, ёшлигидан манғит амирларининг хизматида фаолият юритган уламолардан бўлган. Унинг “Тарихи салотини манғития” номли асари охирги аштархоний Абулфайзхон давридан то 1906 йилгача бўлган даврнинг сиёсий тарихи ҳақида маълумот беради. Асарда муаллиф давлатни бошқаришнинг икки усули ҳақида тўхталиб ўтган. Биринчиси, салбий жиҳатларга – бошбошдоқлик, ўзбошимчалик, зўравонлик ва маслаҳатсиз иш тутишга асосланган бошқарув усули; иккинчиси, ижобий жиҳатларга – адолат ва яхшилик, ҳаққонийлик, давлат бошлиғининг мурувват ва саховат кўрсатиши ҳамда уламо маслаҳатига биноан иш тутишга асосланган бошқарув усули. Бу давлатда барча фуқаролар бир-бирларига зарар етказмасдан тинч ва осойишта яшайдилар. Барча мулкий масалалар шариат йўли билан ҳал этилади. 41 Қаранг: Аҳмедов Б. Ўзбекистоннинг атоқли тарихшунос олимлари. – Т.: “Чўлпон”, 2003. – 29 б. 42 Қаранг: Тошқулов Ж. Ўзбекистон халқлари сиёсий-ҳуқуқий фикрлари тарихидан. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б.109.

31 “Яхшилик қилган инсон тинч ва осойишталикда яшайди, ёмонлик қилган инсон эса таъқиб остига олиниб тарбия қилинади” 43 . Сомий салбий усулда бошқариладиган давлат тузуми сифатида Абулфайзхон ва амир Насрулло давридаги бошқарув усулини мисол қилиб келтиради. Шу билан бирга, ижобий белгиларга эга бўлган давлатга амир Дониёл, амир Ҳайдар ва амир Шоҳмурод бошқарув усулини кўрсатиб ўтади. Унинг фикрича, бошқарувда қобилиятсизлик ва соғлом ақлга эга бўлмаслик оқибатида давлат ишлари пароканда бўлади ҳамда шариат қонунлари ўз вақтида бажарилмай қолади 44 . Мулла Икром (Муҳаммад Икром ибн Абдусалом) – 1847 йилда Бухорода хизматчи оиласида туғилган, Аҳмад Дониш сиёсий-ҳуқуқий йўналишининг намоёндаси ва тарғиботчиси сифатида Икромча домла номи билан машҳур бўлиб, ўзининг сиёсий ва ҳуқуқий фикрларини 1912 йилда ёзилган “Ифоз ал ноимин ва эълом ал жоҳилин” номли асарида баён этган 45 . Мулла Икром ўзининг сиёсий фаолиятини Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатлари сафарларидан сўнг бошлаган. Аниқроғи, унинг маданиймаърифий фаолияти таълим тизимини ислоҳ қилишга қаратилган эди. “У диний таълим тизимини қаттиқ танқид қилиб, унинг негизида ақидапарастлик ва ахлоқсизлик аломатлари мавжудлигини таъкидлаб ўтади” 4 . Мулла Икромнинг фикрича, давлатни бошқаришда ҳукмдор нафақат диний, балки дунёвий (мантиқ, риёзиёт, фалсафа) билимларни биладиган кишилардан маслаҳат олмоғи даркор. Шу билан бирга, аёлларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуқли эканлигини эътироф этиб, “аёлларни паранжида юришларини фақат диний назардан фаҳмламай, балки ҳадис ва бошқа ахлоқ 43 Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. – М.: Вост. литер., 1962. – С.120-122. 44 Ўша асар. – С. 41. 45 Қаранг: Мулло Икром муфти. Ифоз ал ноимин ва эълом ал жоҳилин. – Бухоро. 1330 х. – Б.98. 4 Айни С. Таърихи инқилоби Бухоро. – Душанбе: Ирфон, 1987. – Б.199.

32 нормаларига тўғри келишини мантиқий асосларга таяниб кийиб юришларини таклиф этади” 46 . Маърифатпарварлик ҳаракатига салмоқли ҳисса қўшган шоир Шамсиддин Шоҳин ҳокимият шоҳга худо томонидан берилган. Ҳокимиятдан у халқни эзиш, талаш, жабр-зулм ўтказиш воситаси сифатида эмас, балки адолат тантанасини таъминлаш ва халқни бахт-саодатга эриштириш қуроли сифатида фойдаланиши лозим 47 . Шу билан бирга, шоир шахсларнинг тенг ҳуқуқлилиги, сўз эркинлиги, фикрлаш эркинлиги, аёл ва эркакнинг бир хилда тенг ҳуқуқларга эга эканлигининг тарафдори эканлигини уқтириб ўтади. Халқнинг урф-одати, хулқ-атвори, ижтимоий муносабатлар тўқнашуви, кишиларнинг адолат учун курашганликларини ҳаққоний ёритиб берган жамоат арбобларидан бири – Садриддин Айний эди. У амирнинг халққа хизмат қилиши лозимлигини таъкидлайди 48 . Айнийнинг фикрича, давлатдаги сиёсий тарқоқликнинг асосий сабаби – бу давлатни бошқараётган мансабдор шахсларнинг маърифатдан йироқлашиб бораётганлигидан деб билади. Бундай тартибсизликлардан фақатгина оддий халқ жабр кўришини ҳамда бунинг олдини олиш учун барчани илм-маърифатга чорлайди. Шунинг учун бўлса керак, мутафаккир Бухорода рўй берган 1920 йилги инқилобга “мактабларни ислоҳ қилишдан бошланди ҳамда унинг негизида (илм инқилоби) юзага келди” 49 , - деб таъриф берган. Айний манғит ҳукмдорлари орасидан фақатгина Шоҳмуродни легитим ҳукмдор сифатида тан олади ва уни манғитлар сулоласининг асосчиси деб эътироф этади 50 . Амир Шоҳмуродни қонунларни ҳурмат қилиши, уларга итоат этиши ҳамда илму-маърифат тарафдори каби хислатларини инобатга олиб, 46 Мулло Икром муфти. Ифоз ал ноимин ва эълом ал жоҳилин. – Бухоро. 1330 х. – Б.98. 47 Қаранг: Тошқулов Ж. Ўзбекистон халқлари сиёсий-ҳуқуқий фикрлари тарихидан. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б.110. 48 Қаранг: Айни С. Танланган илмий асарлар. – Тошкент: Фан, 1978. – Б.321. 49 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. – М.: “Книжная фабрика центр. изд-ва народов СССР”, 1926. – Б.25. 50 Ўша асар. – Б.13-15.

33 унга маърифатли ҳукмдор дея таъриф беради. Шу ўринда у давлат бошлиғи ҳақида қуйидаги фикрларини билдириб ўтади: “Ҳукмдор билан халқ ўзаро бир-бирига таяниши лозим. Ўз навбатида икки томон муносабатини ўзаро бир-бирига ишонч ташкил этиши керак. Шу билан бирга, ҳукмдор ўз халқини ўзининг фарзандлари каби яхши кўриши ва унга нисбатан мурувват кўрсатиши лозим” 51 . Аҳмад Дониш қарашларига ҳамоҳанг сиёсий-ҳуқуқий фикрларни илгари сурганлардан яна бири Маҳмудхўжа Беҳбудийдир. Маҳмудхўжа Беҳбудий Европа давлат тузумларини ўрганиб, таҳлил этган мутафаккирлардан эди. Унинг миллат озодлиги ва мустақиллиги ҳақидаги ғоялари истиқлолчилик ҳаракатининг асосини ташкил этган эди 52 . Шунинг учун ҳам у давлат бошлиғи саналмиш – амирга халқни маърифатли, ватанпарвар, билимли кишилар билан бойитиш зарурлигини таъкидлайди ва уни давлатни уларнинг вакиллари билан кенгашган, маслаҳатлашган ҳолда бошқаришга чақиради. Беҳбудий ўзининг давлатчиликни шакллантиришга қаратилган фикрлари билан Бухоро амирлиги давлатчилиги ривожига улкан ҳисса қўшган. “У 1907 йилда Россия 3-Давлат Думаси йиғилишида кўриб чиқиш учун “Туркистон маданий мухторияти лойиҳаси”ни тайёрлаган ва бу “Лойиҳа”ни Давлат Думасининг ислом фракциясига топширган” 53 . Маҳмудхўжа Беҳбудий қозилар, уларнинг фаолияти, ҳуқуқ ва мажбуриятлари, қозилик судлари ва вазифалари тўғрисида ўзининг сиёсийҳуқуқий қарашларини илгари суриб, ўз ўрнида ҳуқуқ соҳасида ислоҳотлар ўтказиш лозимлигини алоҳида таъкидлайди. Ҳуқуқшунос олима М.Эргашеванинг маълумотларига қараганда: “Беҳбудий мамлакатдаги муҳим ҳуқуқий масалаларни кўриб чиқиш ва ҳал қилиш 51 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. – М.: “Книжная фабрика центр. изд-ва народов СССР”, 1926. – Б.16. 52 Қаранг: Носирхўжаев С., Бобоев Ҳ.Б., Мансуров Ў. Демократик жамият қуриш назарияси ва амалиёти фани тарихи. – Тошкент: Фан, 2006. – Б.26. 53 Шарипов Р. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг давлатчиликни шакллантиришга доир фикрлари // Давлат ва ҳуқуқ. – Тошкент, 2003. - № 4. – Б.69.

34 қозилар ва бошқа мансабдор шахслар ихтиёрига батамом топшириб қўйилганлиги, улар фаолияти устидан қатъий ва қонуний назорат олиб борилмаётганлигини кўрсатиб беради. У айрим қозилар диний, шаръий ва ҳаттоки маиший масалаларни ҳам таъмагирлик асосида кўриб чиқаётганликларига қаттиқ норозилик билдириб, қозиларнинг ноқонуний ҳаракатларини танқид остига олади” 54 . Беҳбудий суд тизимини ислоҳ қилиш масаласида қуйидаги таклифларни ишлаб чиқади: биринчидан, қозилик суди ўрнига давлат апелляция судини ташкил этиш; иккинчидан, раис, ўринбосар ва учта суд аъзосидан иборат бўлган округ судлари фаолиятини назорат қилувчи Олий суд палатасини тузиш 2 . Атоқли давлат ва жамоат арбоби, халқпарвар ва жадид Абдурауф Фитрат ҳам қонунлар ва уларнинг жамият ҳаётидаги ўрни ва зарурати хусусида ўзининг илғор сиёсий-ҳуқуқий фикрларини “Раҳбари нажот” асарида баён этади. Мавжуд сиёсий тузум гувоҳи бўлмиш Фитрат мамлакат тарихида машъум давр – мустамлака даври бошланганлиги, халқнинг ночор аҳволи, уларнинг икки томонлама – ҳам мустамлакачи маъмурлар, ҳам маҳаллий амалдорларнинг зулми остида беҳад эзилиб келаётганлиги унинг сиёсийҳуқуқий қарашлари шаклланишига катта таъсир ўтказган. Шу билан бирга, у етук ислоҳотчи сифатида Бухоро амирлигидаги мавжуд бошқарув тизимини қаттиқ танқид қилган, ундаги камчиликларни аямай кўрсатган, амирликнинг нотўғри ва ноқонуний ташкил этилган бошқарув усулини фош этиш орқали ўзининг сиёсий-ҳуқуқий таълимотини мустаҳкамлай борган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Фитратнинг давлатчиликни ривожланишидаги муҳим ўрни бу – унинг таҳрири остида тенглик ва адолат 54 Эргашева М. Маҳмудхўжа Беҳбудий судлар тўғрисида // Қонун ҳимоясида. – Тошкент, 2005. - № 9. – Б.34. 2 Қаранг: Беҳбудий М. Қози ва бийлар ҳақида лойиҳа. // Ойна. – Самарқанд, 1973. - № 5. – Б.106-107.

35 тамойилига асосланган БХШЖ Конституциясининг қабул қилинганлиги бўлди 55 . Мутафаккир қонунлар тўғрисида ҳам ўзининг қимматли фикрларини айтиб ўтган. Унинг фикрича, “инсонлар шаҳарларда жамоат бўлиб яшаганларидан сўнг, қавмларга бўлиниб кетдилар. Бу қавмларнинг аъзолари бир-бирлари билан муайян муносабатда бўладилар. Бу муносабат мобайнида инсонлар орасида ўзаро келишмовчилик, зиддиятлар келиб чиқиб, ҳатто бирбирларига нисбатан куч ишлатишлари ёки ўлдиришлари ҳам мумкин. Шундай экан инсонлар ўртасидаги муносабат ва муомалаларни тартибга соладиган қонунлар зарур” 56 . Фитратнинг назарида, инсон жамиятда ҳамиша шахсий манфаатларини ўйлайди – бунга эса табиий қонунлар сабабчи, шунинг учун инсон ўз манфаатини таъминлаш учун ҳаракат қилади. Шу билан бирга, ўз манфаатини қонуний йўл билан фақатгина иймонли ва юксак тафаккурли инсонлар таъминлашни ҳоҳлайдилар. Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари масаласида аллома: “Жамиятда ўзимизнинг ҳақ- ҳуқуқларимизни билиб муҳофаза қилмоғимиз учун, ибодатимизнинг тартиби ва қоидаларини билмоқ учун фиқҳ илмига муҳтожмиз” 3 , - деб фикр юритади ҳамда фиқҳ илмининг буюк илмлардан эканлигини, унинг усули ва қоидаларини ўрганиш ҳамда тадбиқ этиш жоизлигини алоҳида уқтириб ўтади. Меҳнаткаш халқнинг озодлиги, тенглиги ва биродарлиги учун курашган давлат арбоби – Файзулла Хўжаев Бухоро амирлигида давлатчиликни шаклланиши ва ривожланишида алоҳида ўринни эгаллайди 57 . Файзулла Хўжаевнинг миллий давлатчилик тарихи ва халқ олдидаги буюк хизмати шундан иборатки, “у чигал ва зиддиятли вазиятда ўз йўлини аниқ топиб олди, 55 Қаранг: Эргашева М.З. Абдурауф Фитратнинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари: Юрид. фанлари номзоди… дис. автореф. – Тошкент: ТДЮИ, 2002. – Б.11-12. 56 Фитрат А. Раҳбари нажот. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б.47-48. 3 Ўша асар. -50 б. 57 Қаранг: Ҳасанов М. Файзулла Хўжаев. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 1990. – Б.7.

36 тез ўзгарувчан воқелик олдида чўчимасдан ўз халқи, миллати, юрти, равнақи учун охиригача кураш олиб борди” 58 . У ислоҳотларни амалга оширишда сиёсий кучларни, ҳаракатларнинг роли катта эканлигини тушуниб етди. Файзулла Хўжаев олдин жадидчилик, кейинчалик “Ёш бухороликлар” ҳаракатида фаолият кўрсатиб, воқеа-ҳодисаларга мавжуд турмуш тарзидан келиб чиқиб фикр юритган. У амалда бўлган давлат тузуми ўрнига демократик талабларга жавоб берадиган давлат бошқарувини ташкил қилиш учун кураш олиб боради 59 60 . Бухоро амирлиги давлатчилиги ривожланиши ва тараққий этишига улкан ҳисса қўшган “Ёш бухороликлар” томонидан мамлакатда мавжуд ижтимоий- сиёсий воқеликлар, давлат тузуми ҳақидаги қарашларини ўзида аниқ акс эттирган муҳим ва расмий жиҳатдан шаклланиши лозим бўлган ҳужжатга эҳтиёж юзага келади. Натижада “Ёш бухороликлар” ҳаракати томонидан расмий равишда эълон қилинган сиёсий дастур – “Бухорода ислоҳот лойиҳаси” эълон қилинади. Файзулло Хўжаев ана шу ҳаракатнинг асосий етакчиларидан бири сифатида маслакдошлари билан Бухоро жадидчилигида марказий ўрин тутади 61 . “Ёш бухороликлар”нинг “Бухорода ислоҳот лойиҳаси”да Бухоро амирлигида чекланган (конституциявий) монархия шароитида бошқариш тизимини тубдан ўзгартириш масаласи кўндаланг қўйилади. У мамлакат ҳаётида ўша пайтгача амалда бўлмаган янгиликларни жорий этишга мўлжалланган 62 . Ушбу лойиҳа бўйича мамлакатда дастлаб қишлоқ хўжалиги соҳасида ислоҳотлар ўтказиш лозим. Сўнгра Бухоро амирлиги давлатини бошқариш саккизта асосий давлат органлари ёрдамида амалга оширилиши ҳамда ушбу таклифлардан кутилаётган натижалар хусусида фикр юритилади. 58 Қосимов Ф. Халқ дарди билан яшар эди... // Бухоро Мавжлари. – Бухоро, 2006. - № 2. – Б.13-14. 59 Қаранг: Ражабов. Қ. Ўчиб, сўниб…яна ёниш бор... // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 1997. - № 2. – Б.38- 60 . 61 Алимова Д.А. Файзулла Хўжаев ва Бухоро жадидчилиги // “Инсониятнинг маданий мероси – учинчи минг йилликка” Бухоро ва Хива 2500 йил: Халқаро симпозиум тезислари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б.58-59. 62 Қаранг: Маннонов Б. Бухорода ислоҳот лойиҳаси (1918 йил). – Тошкент: “Ўз.Р. ФААК”, 2005. – Б.6.

37 Жадидларнинг фикрича, мазкур давлат органлари қуйидагилардан иборат бўлиши лозим: - Зироат ишлари – давлатнинг қишлоқ ва сув хўжалиги масалалари, ободонлаштириш, сув чиқариш, ариқ ва каналлар қазиш ишлари билан бевосита шуғулланувчи давлат идораси. Ушбу маҳкама “зироат вазири” томонидан бошқарилади. - Вақф ерлари – вақф ерлари, мол-мулкларини бошқарувчи ва назорат қилувчи идора. Бухорода вақфлар вазирлигини ташкил этиш ҳамда ушбу вазирлик барча вақф мол-мулклари, яъни мактаб, масжид ва мадрасаларни қайта таъмирлаб, ўз навбатида янги кутубхоналар, мактаблар, етимхоналар, бева-бечоралар учун касалхоналар, ошхоналар очиш мақсад қилиб қўйилади. - Аскарлик – давлатнинг мудофаа ва ҳарбий масалаларини бошқарувчи орган. Лойиҳа бўйича ҳарбий хизматга йигирма икки ёшга тўлган, жисмоний бақувват ва соғлом бўлган йигитлар шифокорлар томонидан кўрикдан ўтказилиб аскарликка чақирилиши лозим. Ҳарбий хизмат муддати эса – икки йил бўлиб, хизмат давомида аскарларга ҳарбий хизматнинг сирлари ўргатилиши назарда тутилади. Ўз навбатида, мазкур лойиҳада Бухорода ҳарбий аскарларни тайёрлайдиган билим юрти очиш зарурлиги ҳам эътибордан четда қолмаган. - Молия ишлари – мамлакатнинг кирим-чиқими, солиқлар ва бошқа харажатларни тартибга солувчи вазирлик. Лойиҳада ушбу вазирликка молия вазири бошчилик қилиши, унга барча закот, солиқ ва бошқа тўловларни ҳисоб-китобини назорат қилиш вазифаси юклатилиши ҳамда молия вазири томонидан мамлакат харажати ва даромадини халққа билдирилиши каби масалалар кўзда тутилган. - Дохилий ишлар – мамлакатни маъмурий жиҳатдан тақсимлаш давлат идораси. Дохилий ишларини юритиш “дохилия вазири” томонидан амалга оширилиб, амирлик ўн қўрғонга, ҳар қўрғон ўн элбегилик, ҳар элбегилик уч

38 туманга бўлинишлиги ҳамда бу ҳудудлар бошқарувини дохилия вазирининг тақдимига асосан амир томонидан тайинланиши назарда тутилади. - Шаръий маҳкамалар – Бухорода фақия – шаръий қонунларни билатурғон бир кимса вазир мақоми билан қози калон бўлсун. Қози калоннинг расмий оти “адлия вазири” бўлсун. Бухоро шахриға икки ё уч қози бўлсун, ҳар қозининг ёнида икки муфтидан иборат бир маҳкамаи шаръийя бўлсун. Халқнинг бутун даъво жанжаллари шул маҳкамада сўралсун 63 . - Забтия ишлари – ҳарбий бошқарма бўлиб, шаҳарда тинчликни ва хавфсизликни сақламоқ учун ташкил этилиши мўлжалланган вазирлик. - Йўллар ва маданлар – мамлакатда йўллар ва темир йўлларни қуриш, таъмирлаш ҳамда ноёб қазилма бойликларни қазиб олиш, қайта ишлаш мақсадида ташкил этилиши мўлжалланган давлат идораси. - Хорижий ишлар – Русия давлати ва бошқа давлатлар билон бўлатурғон муносабот ва ишларимизни кўрмак учун “хорижия” вазири бўлсун. Шул хорижия вазири бутун вазирларнинг биюки, раиси бўлсун 64 . Бу ерда лойиҳа муаллифлари томонидан Бош вазир лавозими назарда тутилмоқда. - Маориф ишлари – халқни саводли қилиш мақсадида бошланғич ва олий мактабларни очиб, ушбу ишлар бўйича умумий бошқарувни маориф вазири амалга ошириши лозим бўлиб, лойиҳага асосан дарсларни аҳоли тили ва шевасида олиб борилиши назарда тутилган эди 3 . - Вазирлик мажлиси – юқорида санаб ўтилган вазирликлар: зироат вазири, вақфлар вазири, қўшин вазири, молия вазири, дохилия вазири, адлия вазири, забтия вазири, йўллар ва маданлар вазири, маориф вазири ва хорижия вазирдан иборат таркибда йиғиладиган “вазирлар йиғини” шаклланиши ҳамда улар томонидан ўз соҳасининг ишлари бўйича кенгашиб қарор қабул 63 Қаранг: Маннонов Б. Бухорода ислоҳот лойиҳаси (1918 йил). – Тошкент: “Ўз.Р. ФААК”, 2005. – Б.18. 64 Қаранг: Маннонов Б. Бухорода ислоҳот лойиҳаси (1918 йил). – Тошкент: “Ўз.Р. ФААК”, 2005. – Б.19. 3 Дўстқораев Б. Туркистоннинг усули идораси қандай бўлмоғи керак эди? // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 1998. - № 1. – Б.66.

39 қилиниши назарда тутилган. Бош вазир томонидан вазир лавозимига тайинлаш учун номзодларни амирга тақдим этиш ҳуқуқи белгиланади. - Баладий мажлислари – шаҳарларнинг кўчалари, йўллари ва нархнаволарини назорат қилиш учун халқ томонидан сайланадиган вакиллар йиғини. - Тергов этмак ишлари – юқорида санаб ўтилган вазирлик ва идораларни хато йўллардан сақлаш, хиёнатдан маън этиш ва фаолияти устидан назорат олиб бориш учун икки бўғинли фаолият тури. Биринчиси – хусусий деб аталиб, йигирма кишидан иборат бўлган тергов мажлиси. Ушбу тергов мажлиси вазирликлар фаолияти устидан ҳисобот асосида текширувлар олиб бориши керак эди. Иккинчиси эса – умумий деб аталиб, бу ерда матбуот, газеталарда чиқиш орқали халқнинг вазирликлар томонидан йўл қўйилган хато ва камчиликларни бартараф этишга кўмаклашувчи жамоатчилик назоратининг бир кўриниши назарда тутилади. “Ёш бухороликлар” томонидан илгари сурилган мазкур ислоҳот лойиҳаси ўзининг сиёсий-ҳуқуқий таъсири билан нафақат Ўрта Осиёда, балки хорижий мамлакатларда ҳам шуҳрат қозонган. Ушбу дастур жадидлар ҳаракатининг асосий ҳужжатларидан бири сифатида маълум тарзда давлат ва жамият масалаларини ислоҳ қилишда муҳим омил бўлиб хизмат қилган. Ушбу дастур ўзининг сиёсий-ҳуқуқий ҳамда ғоявий талаблари билан нафақат Бухоро амирлигида, балки Марказий Осиёнинг бошқа давлатларига ҳам хос бўлган асосий сиёсий-ҳуқуқий муаммоларни ўзида акс эттирган. Унда ўша даврда мавжуд бўлган муаммо ва ечимларни ҳал этишга қаратилган ғоялар, фикрлар ва таклифлар олдинга ташланган эди. “Ёш бухороликлар” жуда оғир шароитда бундай сиёсий-ҳуқуқий ҳужжатни тайёрлай олдилар ва уни халққа етказдилар. Мазкур дастур икки мақсадни кўзлаган эди: “Бухорода ҳуқуқ асосига қурилган давлатчиликни жорий қилиш ўрта асрдан қолган Шарқ деспотизмини европача маърифатли монархия билан алмаштириш ҳамда

40 Бухоро меҳнаткашлар оммасининг фаровонлиги ва маданийлигини ошириш негизида Бухорони иқтисодийсиёсий ва ҳарбий жиҳатдан мустаҳкамлашдан иборат эди” 65 . Мамлакатда турли демократик ислоҳотлар ўтказиш орқали амирликнинг капитализм ва ижтимоий тараққиёт йўлида ривожланишини муайян даражада ҳаракат қилган “Ёш бухороликлар”нинг ҳаракатлари натижасиз тугаган эди 2 . Таъкидлаш жоизки, манғитлар ҳукмронлиги даврида Бухоро амирлигида муяйан даражада ҳуқуқий ислоҳотлар амалга оширилган. Бундай ислоҳотлар сифатида ер-ҳуқуқий, молия, маъмурий, солиқ, суд ва ҳарбий соҳалардаги айрим уринишларни кўрсатиб ўтиш мумкин. Бухоро амирлигида ер-ҳуқуқий ислоҳотлари асосан манғит ҳукмронларидан амир Шоҳмурод, амир Ҳайдар, амир Музаффар ҳукмронлик қилган даврларда амалга оширилган. Ушбу ислоҳотлар ерга оид турли низоларни суд йўли билан ҳал этиш, ер солиқларини эркинлаштириш, яъни халқни айрим ер солиқларидан озод этиш, ерларни ижарага бериш каби масалаларни кўзда тутган. Ушбу ислоҳотларнинг ҳуқуқий асоси сифатида амир фармойишлари (муборакнома), фармонлари (ҳукмнома), хабарномалар (ариза) ҳамда ерга оид ҳуқуқий ҳужжатлар рўйхатлари (реестр)ни кўрсатиб ўтиш мумкин 66 . Бинобарин, тегишли архивларда Бухоро амирлигида ер-ҳуқуқий ислоҳотларни амалга оширилганлигини тасдиқ этувчи юқоридаги ҳуқуқий ҳужжатларнинг намуналари сақланмоқда. Масалан, 1790 йил 30 август – 1791 йил 19 август амир Шохмурод томонидан тўқсоба Мирзо Умид ва қози Мулло Олимхожиларга Гулаёғусти аҳолисига хусусий ерлар учун ариқ қазиш ва уни ер эгалари томонидан адолатли равишда ҳақ тўланишини амалга ошириш 65 Хасанов М. Фитратнинг “Ислоҳотлар лойиҳаси” хусусида // Ҳаёт ва иқтисод. – Тошкент, 1992. - №11. – Б.21. 2 Ўзбекистоннинг янги тарихи. К.2. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида / Тузувчилар: М.Жўраев, Р.Нуруллин, С.Камолов ва б.; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (раис) ва бошқ. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б. 113-115; Очилов М. Бухоро суронли ўзгаришлар даврида // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 2003. - № 4. – Б.80. 66 Қаранг: Чехович О.Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII – XIX вв. Вып.1. – Ташкент: Изд. Акад. Наук Уз ССР, 1954. – С.168-193.

41 мақсадида фармойиш (муборакнома) эълон қилинади. Ушбу фармойиш (муборакнома)да қуйидаги матнлар баён этилган: «Ҳурматли Мирзо Умид тўқсоба ва қози мулло Олимхожи! Сизларга Оллоҳнинг раҳм ва шафқати келсин. Сизларга юборилаётган хабарноманинг мазмуни шундай “Ушбу низо бизнинг томондан тўлиқ суриштирилиб, ўрганиб чиқилди. Гулаёғусти маҳалласида тахминан 2000 (7) таноб султонликнинг “ўлик ерлари” мавжуд бўлиб ушбу ерлардан ҳеч ким фойдаланмайди. Тахминан 8000 қадам ушбу ерларни обод қилиш мақсадида бир неча киши ариқ қазиган. Ариқни чиқаришга оз қолган, лекин саккиз киши томонидан сотиб олиниши керак бўлган ерларнинг нархига томонлар ўзаро келиша олмаяпти. Агар ариқни қазиш охирига етказилса, аҳолига жуда катта фойда олиб келган бўлур эди. Қонунга асосланган ҳолда унинг ҳаққоний нархини чиқаринг. Бу ишда шарт этиб, ариқни қазишни тугалланг” 67 . Ундан ташқари 1870 йил 22 март амир Музаффар томонидан Бош Қушбеги Муҳаммадшоҳга 12 таноб давлатга тегишли бўлган ерларни Фарахт аҳолисига сотиш бўйича фармойиш (муборакнома) эълон қилинади. Ушбу фармойишда Бош Қушбеги Муҳаммад Шоҳбий томонидан юборилган хабарнома (ариза) тўлиқ ўрганилганлиги, унинг мазмун моҳияти тушунилганлиги, Бош Қушбеги томонидан келтирилган тақдимномалар тўғри ва адолатли эканлиги, ойлик низолар бўйича келтирилган тақдимномага фахрий берилганлиги қайд этилган. Ушбу Бош Қушбеги тақдимномасида “ўн икки таноб султонлик ерларининг Фарахт аҳолиси билан савдолашилганлиги, унинг нархи 13 тилло этиб белгиланганлиги ва сотилиши масалалари” ўз аксини топган. Бухоро амирлигида ер-ҳуқуқий ислоҳотларни амалга оширишда аҳолининг ерлардан унумли фойдаланган ва ер солиқларини ўз вақтида тўлаб 67 Чехович О.Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII – XIX вв. Вып.1. – Ташкент: Изд. Акад. Наук Уз ССР, 1954. – С.182.

42 борган фуқароларига нисбатан айрим имтиёзлар белгиланган эди. Бухоро амирлигида бундай ислоҳотлар орқали мамлакат хазинасига келиб тушадиган ер солиқларининг мунтазам амалга оширилишига катта имконият яратиларди. Чунки бундай имтиёзлар ўз вақтида ерлардан унумли фойдаланиш, деҳқонларга қўшимча ерлар беришни кучайтирар эди. Амирлик томонидан эса қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлардан унумли фойдаланиш учун аҳолига қулай бўлган имкониятлар яратиб беришга ҳуқуқий асос туғилар эди. Ушбу ислоҳотлар биринчи навбатда аҳолининг турмуш даражасини ва ерларнинг ҳолатини яхшилашга ҳамда мамлакатда тинчликни сақлашнинг муҳим воситаси сифатида амалга оширилган. Қуйида ерга нисбатан чекловларнинг олиб ташланиши ҳақида чиқарилган амир фармонинининг мазмунини келтириб ўтамиз: хусусан, 1827 йил 14 июлда амир Насрулло томонидан Қорақўл вилоятида Мирзо Абдураҳимга тегишли бўлган 100 таноб ерга нисбатан чекловларнинг олиб ташланиши ҳақида фармон қабул қилинган. Ушбу фармонда Қоракўл вилоятида Зиёрат канали атрофида жойлашган тахминан 100 таноб ернинг Мирзо Абдураҳимга тегишли эканлиги, унинг томонидан ушбу ерлардан унумли ва мақсадли фойдаланилаётганлигини инобатга олган ҳолда барча чекловларни олиб ташланиши, ушбу фармонга амал қилиниши, Мирзо Абдураҳим томонидан фойдаланилаётган ерлар унумдор ерлар тоифасига киритилиши, ундан ташқари ушбу ерлардан янада самаралироқ фойдаланиш мақсадида Мирзо Абдураҳимга барча имкониятлар яратиб берилиши кўрсатиб ўтилган 68 . Шу билан бирга, Бухоро амирлигида амалга оширилган ер-ҳуқуқий ислоҳотларга тааллуқли бўлган ҳуқуқий ҳужжатларни давлат рўйхатидан ўтказилганлигининг ҳам гувоҳи бўламиз. Албатта, давлатчилик тарихининг ўзи, амалга оширилган ислоҳотларнинг ҳуқуқий асосга эга эканлигини, ушбу 68 Қаранг: Чехович О.Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII – XIX вв. Вып.1. – Ташкент: Изд. Акад. Наук Уз ССР, 1954. – С.183.

43 ҳаракатларнинг расмий жихатдан тўлиқ амалга оширилганлигини назарда тутади. Бундай ҳаракатларни амалга ошириш учун ҳуқуқий ҳужжат саналган хабарномалар (аризалар) орқали барча бажарилган ишларнинг расмий ҳужжати шу жумладан, ерга оид ҳуқуқий хужжатлар рўйхатларида (реестр)да ёзиб қолдириш орқали ўз ифодасини топган. Қуйида бунга аниқ бир мисолни келтириб ўтмоқчимиз: XIX асрнинг иккинчи ярмида қози Мулло Мирзо Ҳикматулло томонидан давлат бошлиғи амирга Сомичан тумани ҳудудидаги ерларни аҳолига сотилганлиги ва сотилган ерларнинг ҳуқуқий ҳужжатларини давлат реестрига киритиш ҳақида хабарнома (ариза) келтирилган. Ушбу хабарномада (аризада) қози Мулло Мирзо Ҳикматулло томонидан Сомичан тумани Мусича ҳудудига кирадиган ерларнинг давлатга тегишли эканлиги, ушбу ерлар давлат хазинаси ҳисобида турганлиги, 25 таноб эгасиз ётган ерларни ҳар бир танобини бир тиллодан сотганлигини, йиғилган пулларни давлат хазинасига топширганлигини ва ўз навбатида ушбу сотилган ерларнинг ҳуқуқий ҳужжатларини, яъни шартномаларини давлат реестридан ўтказишни сўраганлиги акс эттирилган 69 . Юқоридагилар билан бирга, Бухоро амирлигида ер-ҳуқуқий ислоҳотларга тааллуқли бўлган бошқа кўплаб ҳуқуқий ҳужжатларни мисол қилиб келтиришимиз мумкин. Ерни олди-сотди шартномалари (далолатнома), ерларни вақтинча ва мақсадли фойдаланиш учун бериш, яъни ижара шартномалари шулар жумласидандир. Бухоро амирлигида қабул қилинган ҳуқуқий ҳужжатларни ижросини назорат қилиш юзасидан маҳаллий вакиллар белгиланган бўлиб, улар бевосита ҳукуматга жойларда олиб борилаётган ишларнинг самарадорлиги, хато ва камчиликлар юзасидан маълумотлар бериб турар эдилар. Улар 69 Қаранг: Чехович О.Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII – XIX вв. Вып.1. – Ташкент: Изд. Акад. Наук Уз ССР, 1954. – С. 218- 219.

44 томонидан амир номига шикоят хатлари, хабарномалар (аризалар) келтирилар эди. Ушбу ҳужжатларни таҳлил қилиш орқали, Бухоро амирлигида юқорида номи кўрсатиб ўтилган ҳукмдорлар даврида деҳқонларнинг қисман бўлсада манфаатларини таъминлашга қаратилган муайян ер-ҳуқуқий ислоҳотлари ўтказилганлиги тўғрисида хулосага келиш мумкин. Ушбу ислоҳотлар ўз навбатида, давлатда барқарорликни таъминлашга ва иқтисодий таназзулдан чиқиб кетишга имкон туғдирган. Юқоридагилардан ҳам кўриниб турибдики, манғитлар ҳукмронлиги даврида муайян даражада давлат ва ҳуқуқ соҳасини такомиллаштириш юзасидан ислоҳотлар амалга оширилган. Собиқ иттифоқ даврида тадқиқотчилар ушбу даврга ҳукмрон мафкура нуқтаи назаридан ёндашиб, Марказий Осиё давлатларида мавжуд бўлган давлат тузуми қолоқ ва ёввойи шаклда бўлган деган ғояларни илгари сурганлар. Уларнинг асарлари билан танишар эканмиз, бунда “Бухоро ҳуқуқсизлар мамлакати. Бу ерда давлат ҳам ҳуқуқ ҳам бўлмаган” деган нохолис фикрларга дуч келамиз 70 . Ҳолбуки, уч минг йиллик давлатчилигимиз тарихидан гувоҳлик берувчи ноёб қўлёзма манбалар иттифоқ тузуми даврида деярли ўрганилмаган. Чунки уларни ўрганиш Собиқ иттифоқ тузум манфаатларига тўғри келмас эди. Бинобарин, бугунги кунда ўзбек давлатчилиги тарихини тадқиқ этиш ва шу орқали давлатчилик ва ҳуқуқий меросимизнинг илғор ғояларидан мустақил Ўзбекистон давлат қурилиши ва бошқарувини янада такомиллаштиришда фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Хулоса қилиб шуни таъкидлаш мумкинки, Бухоро амирлигида давлатчиликни шаклланишида рол ўйнаган сиёсий-ҳуқуқий омилларни ва мазкур даврда яшаб ижод этган мутафаккирларнинг сиёсий-ҳуқуқий 70 Қаранг: Логофет Д.И. Страна бесправия. Бухарское ханство и его современное состояние. – СПб.: Березовский, 1909. –340 с; Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. – М.: Изд.Вос.Лит, 1958. – С. 27-31; Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. – М.: Наука, 1975. – Б.131-141; Тухтаметов Т.Г. Россия и Бухарский эмират в начале XX века. – Душанбе: Ирфон, 1977. – С.14-19 ва бошқ.

45 қарашларини ўрганиш ва таҳлил этиш бугунги кунда олимларимиз олдида турган долзарб вазифалардан бири ҳисобланади.

46 1.3. Бухоро амирлигининг шаклланиш ва ривожланиш босқичлари Ўзбек миллий давлатчилиги тарихида Бухоро амирлиги ўзига хос ўрин тутади. Шуни таъкидлаш жоизки, 167 йил давом этган манғитлар сулоласи ҳукмронлиги даврида кечган ижтимоий-сиёсий воқелик муайян даражада олимларнинг тадқиқот объекти бўлиб келган 71 . Шу билан бирга, ушбу тадқиқотчилар томонидан амирлик ҳаётининг турли хил жиҳатлари муайян ижтимоий фанлар доирасида кўриб чиқилган. Бинобарин, манғитлар сулоласи ҳукмронлиги даврида амалга оширилган сиёсий-ҳуқуқий, иқтисодий ҳамда ижтимоий ислоҳотлар, ташқи иқтисодий ва сиёсий алоқалар ҳамда манғит амирларининг фаолияти жамият ҳаётига салбий ёки ижобий маънода таъсир этиш нуқтаи назаридан алоҳида ўрганилмаган. Собиқ иттифоқ тузуми даврида манғитлар сулоласи вакилларига бир томонлама ёндашилиб, улар даврида ҳеч қандай ислоҳотлар амалга оширилмаган, ушбу давлат бошлиқлари асосан маишатбозлик ва жангужадаллар билан овора бўлиб, мамлакат ҳаётида жиддий ўзгаришлар қилишга уринмаганлар деган қарашлар ҳукмрон эди. Манғитлар даври 71 Қаранг: Азизхўжаев А.А. Давлатчилик ва маънавият. – Тошкент: Шарқ, 1997. – 112 б; Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 516 с; Бартольд В.В. Узбекские ханства // Сочинения. Т.2. Ч 1. – М.: Наука, 1963. – 1020 с; Becker S. Bukhara and Khiva. 1865-1924. – Cambridge: 1968. – 416 p; Grousset R. The Empire of the Steppes: A History of Central Asia / translated by Naomi Walford. – New Brunswick: Rutgers University press, 1970. – 687 p; Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихи: (энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). – Тошкент: Шарқ, 2001. – 386 б; Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. – М.: Вост. литер., 1958. – 131 с; История Узбекистана в источниках. – Сост. Б.В.Лунин. – Ташкент: Фан, 1984. – 224 с; Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. – М.: Аст, 2004. – 216 с; Маннонов Б. Бухорода ислоҳот лойиҳаси (1918 йил): Ёш бухороликлар қўмитаси тайёрлаган. – Тошкент: Ўз.Р. ФААК, 2005. – 56 б; Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: Адолат, 2004. – 280 б; Саидов А.Х., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: ИИВ Академияси, 1995. – 232 б; Тошқулов Ж. Ўзбекистон халқлари сиёсий-ҳуқуқий фикрлари тарихидан. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – 128 б; Хамидова М.А. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 192 б; Hambly G. Central Asia. – New York: 1969. – 388 р; Holdsworth M. Turkestan in the nineteenth century. A brief History of Khanates of Central Asia. – Oxford: 1959. – 80 p; Муҳитдинова Ф.А., Шарипов Р.Ҳ. Ўзбекистон халқлари сиёсий-ҳуқуқий таълимотлари тарихи. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 295 б; Шарипов Р. Жадид адабиётида янгиланиш, ислоҳот ва мустақиллик учун кураш. – Тошкент: ТДЮИ, 2005. – 188 б; Эргашева М.З. Абдурауф Фитратнинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари: Юрид. фанлари номзоди... дисс. автореф. – Тошкент: ТДЮИ, 2002. – 23 б; Эргашев Б.Х. Из истории становления и развития общественно-политических идей джадидизма: Дисс… д-ра филос. наук. – Бухара: 1993. - 316 с; Юшков С.В. История государства и права СССР. Ч. I. – М.: Наука, 1940. – 596 с; Ўзбекистон миллий давлатчилик назариясининг ҳуқуқий асослари. Иккинчи китоб / М.М.Файзиев, З.Муқимов, Х.Т.Одилқориев ва бошқ; Бош муҳаррир Р.Рўзиев. – Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2005. – 152 б; Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти / Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. – Тошкент: Академия, 2000. – 271 б.

47 тарихнавислари маълумотлари, тарихий ҳужжатлар, дастлабки манбалар ва саёҳатчиларнинг йўл хотираларини ўрганиш ва таҳлил қилиш ўз навбатида, ушбу фикрларнинг асоссиз эканлигини кўрсатади. Ўрганилган тарихий манбалар манғитлар сулоласи вакилларининг барчасини ҳам фаолияти юқоридаги ёндашувлар асосида баҳолашга лойиқ эмаслигидан далолат беради. Шу жиҳатдан олганда, таҳлил этилган манбаларга асосланиб, албатта, бунда жамият ривожланишига таъсир этган объектив ва субъектив омилларни ҳисобга олган ҳолда, Бухоро амирлиги давлатчилигининг шаклланиш ва ривожланишини муайян босқичларга ажратиб ўрганиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Биз бунда манғитлар сулоласининг дастлабки вакиллари томонидан амалга оширилган ислоҳотлар ўз навбатида, мамлакатни бирлаштириш ва аҳоли турмуш тарзини енгиллаштиришда муайян даражада ижобий аҳамият касб этганлигини даврлаштириш учун мезон сифатида белгилашга ҳаракат қилдик. Агар Бухоро амирлиги давлатчилиги тараққиётини ушбу нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, уни қуйидаги икки босқич доирасида ўрганиш мақсадга мувофиқдир: Биринчи босқич – дастлабки тўрт манғит ҳукмдорлари (Муҳаммад Раҳим, Муҳаммад Дониёлбий, амир Шоҳмурод, амир Ҳайдар)нинг давлатни шакллантириш ва ривожлантириш борасидаги сиёсий-ҳуқуқий, иқтисодий ҳамда маданий-маърифий соҳадаги фаолиятлари даврини ўз ичига олади. Бухоро амирлиги тараққиётининг ушбу босқичини сиёсий-ҳуқуқий, диний, маданий ҳаёт, ташқи дипломатия ва ташқи савдо масалаларида ижобий натижаларга эришилган давр сифатида эътироф этиш мумкин. Манғитлар сулоласининг асосчиси Муҳаммад Раҳим (1747-1759) ўз ҳукмронлигини дастлаб, мамлакатни мустаҳкамлаш ҳамда давлат учун муҳим бўлган мустақил ёки ярим мустақил ҳолатга келиб қолган маъмурийҳудудий бирликларни қайта бирлаштиришга ҳаракат қилишдан бошлаган.

48 Ўз навбатида, Муҳаммад Раҳим давлатни мустаҳкамлаш ва маъмурийҳудудий бирликларни бирлаштириш йўлида ташқи сиёсий тўсиқларга дуч келган. Маҳаллий тарихнавислар Муҳаммад Шариф ва Хумулийларнинг гувоҳлик беришича, афғон саркардаси Аҳмадшоҳ Дурроний Бургут ва Миёнқол ҳудудларида кечган сиёсий ғалаёнларнинг юзага келишига сабабчи бўлган ва маҳаллий аҳолини Муҳаммад Раҳим қўшинига қарши курашда четдан туриб қўллаб-қувватлаб турган. Муҳаммад Раҳим Бухоро амирлари орасида мамлакатнинг барча ҳудудида муайян даражада тинчликни сақлай олган, давлатнинг чегараларини мустаҳкамлаган ҳамда ташқи душманлардан ҳимоя қилган ягона давлат бошлиғидир. Давлатни қаттиққўллик асосида бошқариш, унга исёнчилар билан бўлган тўқнашувда ғалабага эришиш ҳамда Ҳисор ва Шаҳрисабз бекликларини амирлик тасарруфига тўлиқ ўтказиш имконини туғдиради. Ўз навбатида, у мамлакатни бирлаштиришда муайян даражада тўсиқ бўлиб турган Афғонистон давлати билан сулҳ шартномасини (1750йил) имзолашга эришади 72 . Муҳаммад Раҳим давлатни бошқаришнинг энг мақбул усули сифатида ўзи томонидан шакллантирилган “янги давлат” (сулола, давлат, ҳукумат, ҳокимият, тақдирдаги бахтли бурилиш)ни кўрсатади. Тарихнавис Хумулийнинг маълумотига қараганда, Муҳаммад Раҳимнинг “янги давлати” давлат тепасига янги сулола – манғит сулоласининг келиши билан боғлиқ эди 2 . Шу билан бирга, тегишли манбаларни чуқур таҳлил этиш, Муҳаммад Раҳим даврида давлатни ташкил этиш борасида жиддий ўзгаришлар рўй бермаганлиги тўғрисида хулоса чиқаришга ҳам имкон туғдиради. Бунда Муҳаммад Раҳимнинг унвонлар бериш ва давлат мансаблари тизимига қисман ўзгартириш киритиш билан чекланганлигини кўрсатиб ўтиш мумкин, холос 73 . Шу билан бирга, Муҳаммад Раҳим аштархонийлар давридан мерос бўлиб 72 Қаранг: Муҳаммад Шариф. Тож ут-таворих: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 9265. 2 Қаранг: Хумулий. Тарихи Хумулий: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 37/VI. 73 Қаранг: Муҳаммад Шариф. Тож ут-таворих: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 9265.

49 қолган салбий оқибатлар, яъни қўшни давлатлар билан доимий урушлар олиб боришга қисман чек қўйган ва мамлакатда муайян даражада тартиб ўрнатишга эришган. Бу эса ўз навбатида, амирликда савдо-сотиқ ва деҳқончилик ишларининг ривожланишига туртки бўлган. Дастлабки манбаларга асосланган хориж тадқиқотларида ҳам Муҳаммад Раҳимнинг давлат бошқарувига ижобий баҳо берилади. Хусусан, Анке фон Кюгельген “Муҳаммад Раҳим мамлакатни ривожлантирди ва мамлакатда яшовчиларни бахтиёр айлади. У давлатни бошқариш билан бирга ўзини бошқаришни ва фуқароларни ҳурмат қилишни ҳамда уларнинг дарди билан яшашни унутмади” 74 – деб қайд этади. Тарихнавис Сомий ҳам Муҳаммад Раҳимни сахий, меҳрибон, олийжаноб ҳамда жазолашда қатъий қарор қабул қилувчи ҳукмдор сифатида таърифлайди 75 . Манғитлар сулоласининг кейинги вакили Муҳаммад Дониёлбий (17591785) Муҳаммад Раҳим даврида унинг сиёсий ва иқтисодий масалалар бўйича ёрдамчиси ва маслаҳатчиси лавозимида фаолият юритган. У давлат тепасига келиши билан олдиндан манғитларга қарши бўлиб келган ўзга уруғлар томонидан турли ғалаёнлар келиб чиққан. Ғалаёнчилар Муҳаммад Дониёлбийнинг ҳукмдорлиги легитим (қонуний) эмаслигини рўкач қилиб, ҳокимият тепасига чингизий(аштархонийлар)лар келишини талаб қиладилар. Амирликка қарашли бўлган Шаҳрисабз, Миёнқол ва Қарши бекликларида яна мустақиллик учун кураш авж олиб кетади. Бундай шароитда Муҳаммад Дониёлбий ўғли Шоҳмуроднинг маслаҳати билан давлатда назоратни кучайтириш орқали ғалаёнларни бостиришга эришган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Муҳаммад Дониёлбий Муҳаммад Раҳим вафотидан кейин мамлакатда энг юқори унвон ҳамда лавозимга эга 74 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы.: Дайк-Пресс, 2004. – С.80-81. 75 Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. – М.: Вост. литер., 1962. – С.47.

50 шахс эди. Шунинг учун ҳам Муҳаммад Дониёлбий барча олиму-фузалолар, дин пешволарининг танлови асосида давлатни бошқара бошлаган. Муҳаммад Дониёлбий биринчи навбатда давлатда тартибсизликларни бартараф этишга ва ҳуқуқбузарликларни олдини олишга эътибор қаратган. Иккинчи ўринда у нафақат Бухоро шаҳри балки амирлик таркибига кирувчи барча бекликларда савдо-сотиқ, ҳунармадчиликни ривожлантиришга ҳамда фуқароларга тинчлик ва ҳавфсизликни таъминлаб беришга муяссар бўлган. Муҳаммад Дониёлбий ижтимоий муносабатларни ҳуқукий асосларда тартибга солишнинг тарафдори бўлган. Шунинг учун у фиқҳ илми уламоларини ҳар тарафлама қўллаб-қувватлаган. Манбаларда келтирилишича, Муҳаммад Дониёлбий барча ҳуқуқий масалаларда ислом ҳуқуқшуносларидан маслаҳат олган 76 . Муҳаммад Дониёлбий давлат ва жамият бошқарувидаги турли масалаларни кенгашган ҳолда маслаҳатлашиб амалга оширган. Хусусан, 1781 йилда Россия ҳукуматининг Бухорода савдо шартномасини тузишга оид таклифига у дастлаб 92 ўзбек уруғи вакилларининг фикрини олиши лозимлигини уқтириб ўтади 77 . Шуни таъкидлаш жоизки, Муҳаммад Дониёлбий сўфизм таълимотига алоҳида эътибор қаратган. Хусусан, у Муҳаммад Раҳимнинг вафотидан сўнг мамлакатда бошланиб кетган турли ғалаёнларни олдини олиш, халқ тинчлиги ва ҳавфсизлигини таъминлаш мақсадида сўфизм намоёндаларидан бири ҳисобланган Маҳдуми Аъзамнинг авлодларидан бири Исҳоқ Хожадан маслаҳат олиб турган. Бинобарин, Муҳаммад Дониёлбийнинг сўфизм таълимотини ашаддий тарафдори эканлиги тўғрисида тўлиқ маълумот бўлмасада, у ўғли Шоҳмуродни ушбу таълимотнинг йирик намоёндаларидан бири бўлиб шаклланиши учун барча имкониятларни яратиб берган. 76 Қаранг: Хумулий. Тарихи Хумулий. Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 37/VI. 202 б-211 а варақлар. 77 Қаранг: История Узбекистана (XVI – первая половина XIX века) / А.А.Асқаров, Б.А.Аҳмедов, С.К.Камалов ва бошқ. Отв.ред. Р.Г.Мукминова. - Ташкент: Фан, 1993. – С.152.

51 Муҳаммад Дониёлбий вафотидан кейин унинг ўғли Шоҳмурод давлатни бошқариш ваколатини қўлга киритади. У Муҳаммад Дониёлбий даврида Кармана, Қарши бекликларини бошқаради ва маълум вақт давомида давлатдаги энг олий мансаблардан бири бўлмиш қушбеги лавозимида фаолият юритади. “Бошданоқ у мамлакатда қаттиқ тартиб ўрнатишга киришиб, ишни сулола мавқеини расмий жиҳатдан мустаҳкамлашдан бошлайди. Яъни сохта хонлик анъанасига чек қўйиб, тахтга расман ўзи чиқади, лекин хон эмас, амир унвони билан” 78 . Шоҳмурод давлат бошлиғи – амир унвонини таъсис этар экан, ушбу унвоннинг ўзбек ва мўғул уруғлари анъаналари билан эмас, балки шариат қоидалари асосида юзага келганини асослаб беради. Ҳуқуқшунос олим З.Муқимовнинг таъкидлашича, “Амир Шоҳмурод солиқлардан эзилган халқнинг норозилиги кучайган даврда тахтга ўтирганлиги учун ҳам биринчи ислоҳотни солиқларни тартибга солишдан бошлади. Бутун Бухоро амирлиги аҳолисига тархон ёрлиғи бериб, ўзидан аввалги ҳукмдорлар жорий қилган, шариатга тўғри келмайдиган ёрғу, бож, тарх, тушмол, ясоқ каби солиқларни бекор қилди” 79 . Амир Шоҳмурод томонидан амалга оширилган солиқ ислоҳотлари унинг солиқ солиш ва уни ундиришни тартибга келтиришга оид фармонларида акс этган. Шуни таассуф билан эътироф этиш лозимки, ушбу фармонлар ўз ифодасини топган манбалар ҳозирги кунгача илмий изланишлар доирасига киритилмаган. Ҳолбуки, мазкур ҳужжатларда ўша даврнинг ҳуқуқ манбаси деб эътироф этиш мумкин бўлган нормалар акс этган бўлиб, бизнинг фикримизча, уларни илмий нуқтаи назардан ўрганиш тадқиқотчилар олдида турган долзарб вазифалардан бири бўлиши лозим. Амир Шоҳмурод томонидан ўтказилган суд – ҳуқуқ ислоҳотлари ўз навбатида, мамлакатда суд ишларини юритишда ноҳақликларга чек 78 Зиё Азамат. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б.281. 79 Қаранг: Муқимов З. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: Адолат, 2004. – Б.207.

52 қўйилишига, қозилар томонидан муайян даражада одиллик, адолат ва инсонпарварлик руҳида суд жараёнларини амалга оширишга имкон яратиб берган. Ушбу суд – ҳуқуқ ислоҳотларининг яна бир муҳим жиҳати қозининг ҳукмидан норози бўлган тарафнинг қози-ул-қуззотга ёки амирга шикоят қилиш ҳуқуқини қўлга киритганлигида кўринади. Ўз навбатида, қозикалонга ёки амир номига ёзилган шикоятнома ўрганиб чиқилиб, қозининг ҳукмини асосли равишда қози-ул-қуззот бекор қилиши ҳамда унинг қарорини фақат амир бекор қилиши мумкин бўлган. Амир Шоҳмурод томонидан ўтказилган суд – ҳуқуқ ислоҳотлари ўз даврида нафақат Бухоро амирлиги, балки бошқа хонликлар учун ҳам прогрессив аҳамиятга эга эди. Шу билан бирга, амир Шоҳмурод судловни ташкил этиш, хусусан, қуйи суд қозиларининг тайинланиши борасида ҳам муайян ўзгаришларни амалга оширган. Бинобарин, амир Шоҳмуроднинг бевосита ташаббуси билан қирқ аъламдан (қонуншунослардан) иборат таркибда олий суд (қозихона) палатаси тузилган 80 . Ушбу палатада қозиларнинг ҳукмидан норози бўлиб ёзилган арз ва шикоятномалар шариат нормалари билан бирга, амир Шоҳмурод томонидан тузилган қоидалар тўплами асосида кўриб чиқилган 81 . Суд палатасида арз ёки шикоятнома кўрилаётганда даъвогарнинг шахсан ўзи иштирок этиш имкониятига эга бўлган. Амир Шоҳмурод томонидан амалга оширилган ушбу ислоҳотлар хориж олимлари томонидан ҳам эътироф этилган. Хусусан, инглиз олими Х.Мальколмнинг таъкидлашича, амир Шоҳмурод давлат ва ҳуқуқ ислоҳотчиси, ислом ҳуқуқи нормаларининг ғоявий ва амалий курашчиси 80 Қаранг: Ўзбекистон миллий давлатчилик назариясининг ҳуқуқий асослари. Иккинчи китоб / М.М.Файзиев, З.Муқимов, Х.Т.Одилқориев ва бошқ; Бош муҳаррир Р.Рўзиев. – Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2005. – Б.132. 81 Қаранг: Муқимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане: (VII – XIX в.в.). Автореф. дис...д-ра. юрид. наук. – Ташкент: 1997. – С.27.

53 ҳамда давлат бошлиғи сифатида қирқ аълам суди ишларида иштирок этганда тарафларнинг ўзаро келишуви, жабрланувчи ва айбланувчи томонларнинг ўзаро ярашувининг тарафдори эди 82 . У амирлик хазинасидан жабрланувчининг фойдасига етказилган зарарнинг ярмини қоплаш учун айбланувчининг келажакда ижтимоий тарбияланиши, оиласи, фарзандлари қаровсиз қолиб кетмаслигининг олдини олиш мақсадида фоизсиз маблағ ажратиш амалиётини қўллаган. Ушбу хусусияти билан амир Шоҳмурод томонидан амалга оширилган ярашув механизми ўз даври учун муҳим аҳамиятга эга бўлган. Таъкидлаш жоизки, амир Шоҳмурод томонидан ўтказилган ушбу ислоҳот бугунги кунда суд-ҳуқуқ амалиётида муҳим амалий аҳамиятга эгадир. Шу билан бирга, суд-ҳуқуқ ислоҳотларини янада чуқурлаштиришда тарихий-ҳуқуқий асос вазифасини ўташи мумкин. Амир Шоҳмурод шариат нормаларига мутлақо зид бўлган ва унинг талабларига жавоб бермайдиган зид бўлган барча нормаларнинг амал қилишини бекор қилган 83 . Тарихнавис Сомийнинг маълумотларига қараганда 84 , ҳарбий соҳадаги бошқарув фаолиятини уламоларнинг фатвоси асосида олиб борган ҳамда айнан унинг даврида ҳуқуқ манбаси бўлмиш суннага сезиларли даражада амал қилинган. Амир Шоҳмурод ушбу жиноятларни олдини олиш, бартараф этиш ҳамда ношаръий одатларга қарши курашишда эътиборсизлик ва масъулиятсизликка йўл қўйгани учун шахсан қушбеги Давлатбий ҳамда қозикалон Низомиддинхўжаларни жавобгарликка тортади 85 . Шоҳмурод вақф мулклари ҳамда улардан тушадиган солиқ ва бошқа мажбурий тўловлар ҳисобидан эски мадраса, масжид, ҳонақо, мактаб ва мозорларни қайта тиклайди. Мадраса мударриси, муфтий, имом, қози ва 82 Қаранг: Malcolm, History of Persia. – Р.247. 83 Мирзо Содиқ Мунший. Тарихи манзум: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 2731/III. 233 а-б варақ. 84 Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. – М.: Вост. литер., 1962. – С.52. 85 Қаранг: История Узбекистана (XVI – первая половина XIX века) / А.А.Асқаров, Б.А.Аҳмедов, С.К.Камалов ва бошқ.; Отв.ред. Р.Г.Мукминова. – Ташкент: Фан, 1993. – С.153.

54 бошқа диний мансабларга номзодларни тайинлашда уларнинг шариат нормаларига амал қилиш даражаси, ҳуқуқий билимлари ва ҳуқуқий саводхонлигига эътибор қаратган. Шариат нормаларини ўша давр талаби даражасида билмаган қозилар, имомлар, муфтийлар ҳамда мадраса мударрислари амир Шоҳмуроднинг фармони билан ўз лавозимидан озод этилган. У шариат нормаларини чуқур ўзлаштирган мадраса талабаларига солиқлар ҳисобидан қўшимча талабалик ҳақлари бериш тизимини жорий қилган. Шоҳмурод нафақат таълим жараёнида, балки бошқа фуқароларнинг ҳам ислом ҳуқуқи нормаларини билишликка даъват этиш билан бирга, уларга кенг имтиёз ва имкониятлар яратиб берган 86 . Бу борада Хумулийнинг таъкидлашича, амир Шоҳмурод фиқҳшунос олимлар ва вилоят бекларидан амирликнинг барча ҳудудларидаги масжид ва мадрасаларда аҳолига ҳақиқий ислом ҳуқуқи нормаларига асосланган одат ва мажбуриятларни тушунтиришни ҳамда уларнинг шаръий ҳуқуқий билимлари даражасини янада оширишни талаб қилган 87 . Амир Шоҳмуродни ўз навбатида ислом фиқҳшунослиги мураббийси сифатида ҳам эътироф этиш мумкин. Шоҳмурод мадрасаларда ханафий мазҳаби, хусусан, Бурҳониддин ал-Марғинонийнинг “Ал-Ҳидоя” асари, Имом Ал-Мотуридийнинг ғоялари, Қуръони Каримни талқин қилиш ва уни шарҳлаш бўйича Андалусиялик машҳур Аш-Шотибий асарларидан фойдаланган ҳолда дарс машғулотларини ўтказган. Тарихнавис Мирийнинг таъкидлашича, амир Шоҳмурод сўфийлик илмини, ислом ҳуқуқи нормалари ва мажбуриятлари ҳақидаги илмларни Шайх Сафардан, Қуръони Карим илмини эса уч мураббийдан, яъни Ҳофиз Ашур, Нодир Боқи қори ва Ниёзқули қорилардан таҳсил олиб ўрганган 88 . 86 Қаранг: Дониш А. История мангитской династии. – Душанбе: Дониш, 1967. – С.33. 87 Қаранг: Хумулий. Тарихи Хумулий: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. №37/VI. 221а варақ. 88 Қаранг: Мирий. Махазин ат-таква: Қўлёзма Ўз.ФА ШИ, инв. № 51. 204б-206а варақлар.

55 Шу билан бирга, амир Шоҳмурод ҳуқуқий масалаларга оид бўлган китоблар ёзган. Хусусан, ханафия мазҳабига оид бўлган барча фатволар ва қоидаларни мужассамлаштирган “Фатвойи аҳли Бухоро” ва “Айн ул-Ҳикма” номли тўпламларини кўрсатиб ўтиш мумкин 89 . Шу жиҳатдан олганда, амир Шоҳмуроднинг ушбу асарларини бугунги кунда миллий давлатчилик тарихини ўрганиш ва уни илмий таҳлил этишда нодир ва қимматли ҳуқуқ манбаси сифатида қараш лозим. Амир Шоҳмурод нафақат Бухоро шаҳрида балки амирликнинг турли вилоятларига бориб улардаги масжид ва мадрасаларда шариат ҳуқуқи нормалари ва уларни тадбиқ этишга оид масалалар юзасидан машғулотлар ўтказиб келган. Масжидларда имомлик қилиб, намоз тугаганидан сўнг “олий йиғин”(мажлиси олий)ни чақирган ҳамда унга илм аҳлини, қозиларни, ҳадисшунос олимларни тўплаган. Ушбу мажлисларда ислом ҳуқуқи нормаларига, ҳуқуқий одатларга асосланган ҳолда аҳолига уларнинг фиқҳий муаммоларга оид саволларига жавоб қайтарган 90 . Амир Шоҳмурод Бухоро амирлиги ҳудудида қишлоқ хўжалигини янада ривожлантириш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва ер унумдорлигини ошириш мақсадида ариқлар, зовурлар қаздирган, дарё ва ирмоқларни қайтадан таъмирлаган. Амалга оширилган ушбу хайрли ишлар ўз навбатида, давлатнинг иқтисодий ва ижтимоий аҳволини янада мустаҳкамланишига олиб келган. Америкалик олим Г. Хембли амир Шоҳмурод шахсига, унинг давлат бошлиғи ва давлатни бошқариш санъатининг ўзига хослигига алоҳида эътибор бериб, Шоҳмуроднинг ёшлик йиллари Бухоронинг қадимий Масжиди Калонида диний ва дунёвий илмларни ўрганиш билан ўтганлигини, у дарвеш 89 Қаранг: “Фатвойи аҳли Бухоро”: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 5804; Бабаджанов Б. Уникальные документы с оправданием йасавийских ритуалов / Из истории культурного наследия Бухары: Сборник статьей. – Бухара, 2004. – Вып. 9. – С.137. 90 Қаранг: Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С.334.

56 жамиятининг одатлари ва кийимларини сақлаб қолиб, ҳатто ўз қўшинларини жангга бошлаб бораётганда ҳам оддий паст бўйли отида боришини, ҳарбий йўлбошчи сифатида ажойиб ташкилотчилик қобилиятига эга эканлигини таъкидлаб ўтади 91 . Марказий Осиё тарихини ўрганган деярли барча тарихчи олимлар амир Шоҳмуроднинг давлат бошқаруви соҳасидаги фаолиятига юқори баҳо берадилар. Дарҳақиқат, бугунги кунга келиб тарихий фактлар ҳамда манбаларга асосланган ҳолда олиб борилаётган бир қатор илмий изланишлар натижасида амир Шоҳмурод томонидан амалга оширилган ислоҳотларнинг ўша давр учун муҳим аҳамият касб этганлиги ўзининг исботини топмоқда. Ўз навбатида Г.Хэмбли амир Шоҳмуроднинг сиёсий-ҳуқуқий фаолиятига қуйидагича баҳо беради: “У Афғонистоннинг Дурроний ҳукмдорларидан Балхни тортиб ололмасада, аммо Эронга қарши Амударёни йилдан-йилга муваффақиятли кесиб ўтди. Унинг асосий мақсади Эрон маданият маркази саналмиш Марвни эгаллаб олиш эди. Шунинг учун ҳам Бухоро аҳолиси амир Шоҳмуродни ҳарбий зафарлари туфайли шариатнинг қатъий талаблари каби ҳурмат қиларди” 92 . Тарихчи олим Т.Файзиев ҳам амир Шоҳмуродга давлат бошлиғи сифатида қуйидагича таъриф беради: “Бегуноҳ амир номини олган Шоҳмурод шариат ишларига кенг йўл очган, вақфларни тиклаган, масжид ва мадрасалар ишига катта эътибор берган. У зоҳидларга хос ҳаёт кечириб, мамлакатда рўй берган сиёсий-иқтисодий вазият тақозосига кўра, бир неча жангу-жадалларда бўлди. Манғитлар салтанатида бидъат ва номашру ишларни таг-томиридан узган биринчи ҳукмдор бўлган” 93 . Собиқ иттифоқ даврида миллий давлатчилигимизни, хусусан, адолатли ҳукмдорларни ҳамда улар томонидан амалга оширилган кўплаб эзгу ишларни 91 Қаранг: Hambly G. Central Asia. New York: 1969. – Р.181. 92 Ўша асар. – Р.182. 93 Файзиев Т. Мутасаввиф ҳукмдор // Шарқшунослик. – Тошкент, 1997. - № 8. – Б.72.

57 ўрганиш учун етарли тарихий манбалар мавжуд бўлишига қарамасдан, уларни ўрганишга деярли рағбат кўрсатилмаган. Шу асосда давлатчиликни ривожланишига муайян даражада ўз ҳиссасини қўшган амир Шоҳмуродга ўхшаган ҳукмдорлар фаолияти ҳам бир томонлама яъни фақат салбий нуқтаи назардан ўрганилган. Ҳолбуки, ўз даврида манғит ҳукмдорларининг фаолиятини танқидий тасвирлаган Аҳмад Дониш ҳам амир Шоҳмуродни халифа Умар билан бир қаторга қўйиб “амирлик гиламини камбағаллик кийими билан безади, жаҳон боғидан душманлик ва ёмонлик томирини суғуриб ташлади ва адолат ниҳолларини ўтказди” 94 , - деб унинг фаолиятини юксак баҳолаган эди. Амир Шоҳмурод фаолияти юзасидан хулоса ўрнида айтиш мумкинки, манғитлар ҳукмронлиги даврида Бухоро амирлигида давлатчиликни тараққий этиб шаклланиши ва ривожланиши айнан у давлатни бошқарган даврга тўғри келади. Ўз ўрнида юқоридаги хислатларга эга бўлган давлат бошлиғи ҳақида Президент И.А.Каримовнинг қуйидаги фикрларини келтириб ўтиш ўринли деб ҳисоблаймиз: “Одил ва оқил ҳокимият халқ кайфиятини, унинг иродасини албатта ҳисобга олади. Халқнинг истеъдодини, ундаги барча олижаноб хислатларни ишга солади, халқ ғайратини яратувчилик йўлига бошқаради” 95 . Амир Шоҳмуроддан сўнг давлатни бошқариш унинг ўғли Қарши беклигининг ҳокими амир Ҳайдар қўлига ўтади. Амир Ҳайдар давлатни бошқариш масаласида отаси амир Шоҳмурод сиёсатининг изчил давомчиси эди. Ушбу ҳолат айниқса, унинг уламоларга муносабати ва ташқи сиёсатни изчиллик билан давом эттиришида кўринади. Амир Ҳайдар ўз ҳукмронлиги даврида асосан ички душманларга қарши кураш олиб боради. Шаҳрисабз, Самарқанд, Ургут бекликларида бўлиб ўтган ғалаёнлар, Марв воҳаси учун Хива хони Муҳаммад Раҳимхон билан олиб 94 Дониш. А. История мангитской династии / Пер. с тадж. И.А.Наджафова. – Душанбе: Дониш, 1967. – С.6. 95 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. – Тошкент: Ўзбекистон, 1993. –Б.14.

58 борилган урушлар Амир Ҳайдарни давлатда ҳарбий-сиёсий ислоҳотлар ўтказишга мажбур қилди. У олиб борган тинимсиз курашлар натижасида 1817-1850 йилларда Балх воҳаси қўлга киритилди, Маймана, Бадахшон ва Қундуз вилоятлари амирлик ҳудудига қўшиб олинди. Амир Ҳайдар давлатни бошқаришда асосан ташқи муносабатларга эътибор қаратади, хусусан, у афғон ҳукмдори Аҳмад Шоҳ Дурронийнинг ўғли Шўжа ал-Мулком билан икки мамлакат ўртасида ўзаро дўстлик ришталарини қайта тиклашга муваффақ бўлган 96 . Бухорога қўшни давлатларнинг ҳукмдорлари амир Ҳайдар ҳукмронлигини заифлаштириш мақсадида унинг сарой аъёнлари ва беклари, қариндош-уруғлари ва биродарларига турли ваъдалар бериб, уларнинг ўзаро тотувлигига путур етказишга интилганлар. Марказий ҳокимиятга қарши исён кўтарган Носириддин Тўра 4000 аскар билан Марвдан чиқиб, Чоржўйга келганида амир Ҳайдар унга қарши Ниёзбек парвоначини 10 000 кишилик қўшинга қўмондон қилиб жўнатган. Шунингдек, қўшни давлатлар Бухоро амирлиги ичида кўтарилган турли ғалаёнлардан ўз мақсадлари йўлида фойдаланишга уринганлар. 18211825 йилларда амир Ҳайдарнинг солиқ сиёсатига қарши хитой-қипчоқлар кўтарган Миёнқол қўзғолони катта қийинчилик билан бостирилган. Ушбу қўзғолонга қўшни давлатлардан кўмак кўрсатилиб, шу орқали Бухоро давлатини заифлаштиришга ҳаракат қилинган. Амир Ҳайдар бошқа манғит ҳукмдорларидан фарқли равишда ўз қўшинидаги аскарларга мунтазам равишда яхши маош тўлаб борган. Бундан ташқари у мамлакатдаги солиқ йиғувчиларга йиллик маош ажратиш билан бирга, уларга йилига икки марта сарупо улашган. Ўз навбатида камбағаллар, етим-есирлар, қашшоқлар, дарвешлар, муҳожирлар ва муллаларга ҳар йили нафақа бериш учун катта миқдорда маблағ ажратган. Шу билан бирга, амир 96 Ходжаева Б. О взаимоотношениях Бухарского ханства с Афганистаном а первой четверти XIX в. (По письмам эмира Хайдара) // Общественные науки в Узбекистане. – Ташкент, 1990. - № 7. – С.54.

59 Ҳайдар амирликда хитой-қипчоқлар томонидан юзага келиб турадиган турли можароларни олдини олиш мақсадида ушбу ҳудудларга нисбатан турли тўловлар миқдорини камайтирган. Амир Ҳайдар мамлакатда муайян даражада ҳуқуқий тизимни мустаҳкамлашга ҳам ҳаракат қилган. Бу борада тарихчи олим Қ.Ражабовнинг эътироф этишича, “Амир Саид Ҳайдар ислом фиқҳининг ҳанафия мазҳабига оид “Ал-фавоид ал-алфийа” номли асар ҳам ёзган. Амир Ҳайдар давлат ҳужжатларини тизимлаштиришга алоҳида эътибор қаратган манғитлар сулоласининг дастлабки ҳукмдорларидан бири эканлиги билан ҳам диққатга сазовордир” 97 . Тарихнавис Сомий ҳам амир Ҳайдарни зиёли давлат бошлиғи ва одил ҳукмдор сифатида баҳолаб, унинг давлат ишлари билан нечоғлик банд бўлишига қарамасдан олиму-фузалолар билан ҳуқуқий мавзулардаги машғулотларда доимо иштирок этишини ҳамда уларнинг фикрига таяниб иш тутганлигини эътироф этади 98 . Америкалик олим Г. Хэмбли ҳам амир Ҳайдарнинг давлатни бошқаришга оид хусусиятларини инобатга олган ҳолда унинг фаолиятига қуйидагича таъриф беради: “амир Ҳайдар шаҳзодаларнинг ролини дарвешлик билан бир даражада муваффақиятли боғлади” 99 . Ўз навбатида амир Ҳайдарнинг мактуб ва номаларини ўрганган олим Ш.Тилавов: “саводли ва илмли бўлмаган ҳукмдорнинг турли-туман мавзуларда шунчалар мактублар ёзишига ишониш қийин” 100 , - деб унга юксак баҳо беради. Бухоро амирлиги давлатчилиги ривожланишининг иккинчи босқичи 1826-1920 йилларни ўз ичига олади. Ушбу даврда давлатда манғит сулоласидан амир Насрулло, амир Музаффар, амир Абдулаҳад, амир Олимхонлар ҳукмронлик қилганлар. 97 Ражабов Қ. Амир Ҳайдар ёхуд Амири Саййид // Бухоро мавжлари. – Бухоро, 2006. - № 2. – Б.42. 98 Қаранг: Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей) / Пред. Л.М.Епифановой. – М.: Вост. литер., 1962. – С.53. 99 Hambly G. Central Asia. New York: 1969 – P.183. 100 Тилавов Ш. Амир Ҳайдар мактублари тарихий манба сифатида. // Шарқшунослик. – Тошкент, 1998. - № 8. – Б.17.

60 Амир Насрулло ҳокимият тепасига отаси амир Ҳайдарнинг ўлимидан сўнг олти ой ўтгандан сўнг келган. У миллий давлатчилик тарихида кучли, жасур ҳамда қаттиққўл давлат бошлиғи сифатида жой олган. Тарихчи ва саёҳатчиларнинг маълумотларига қараганда, амир Насрулло ҳукмдор сифатида давлатнинг ички ва ташқи душманларига ҳақиқий зарбани берди 101 . Амир Насрулло томонидан олиб борилган ҳарбийсиёсий ислоҳотлар натижасида давлатнинг ҳарбий қудрати мустаҳкамлана борган. Олиб борилган тинимсиз урушлар баробарида Қўқон хонлиги (1842й) ҳамда Шаҳрисабз (1856й) беклиги эгалланади 102 . Амир Насрулло ташқи сиёсат масаласида олдинги давлат бошлиқларидан фарқли равишда, Марказий Осиёнинг иқтисодий салоҳиятига талабгор бўлган икки йирик давлатлар Россия ва Англия билан очиқ сиёсат олиб бориш дастурини амалга оширган. XIX аср 30 йилларининг бошларида Бухоро амирлигига Вест-Индия компаниясининг топшириғи билан келган лейтенант Александр Бернс билан олиб борилган музокаралар асосида Англия давлати билан қисқа муддатга бўлсада, ўзаро ҳамкорлик муносабатлари ўрнатилади. Шу билан бирга, айрим тарихий манбаларда амир Насрулло шафқатсиз ҳукмдор сифатида эътироф этилади 103 . Лекин инглиз олими Уилер амир Насруллони: “шафқатсиз ҳамда мустабид ҳукмронлигига қарамасдан, у давлат қурилиши йўлида бир қатор ижобий ишларни ҳам амалга оширди. Ўзига содиқ ҳарбийлар билан бирга профессионал қўшин ташкил қилди, бир қанча суғориш лойиҳаларини ва маъмурий-ҳуқуқий ислоҳотларни амалга оширди” 104 деб, унинг давлатни бошқариш фаолиятига ижобий баҳо беради. 101 Бартольд. В.В. Узбекские ханства // Сочинения. Т.2. Ч 1. – М.: Наука, 1963. – С.166; Ханыков Н.В. Описание Бухарского ханство. – СПб.: “Типография Императорской Академии Наук”, 1843. – С.228-233. 102 Қаранг: Бартольд. В.В. Узбекские ханства // Сочинения. Т.2. Ч 1. – М.: Наука, 1963. –С.166. 103 История Узбекистана (XVI – первая половина XIX века) / А.А.Асқаров, Б.А.Аҳмедов, С.К.Камалов ва бошқ.; Отв. ред. Р.Г.Мукминова. – Ташкент: Фан, 1993. – С.157. 104 Wheeler G. Modern history of Soviet Central Asia. – London: Weiden feld and Nicolson, 1964. – Р.42.

61 Амир Насруллодан кейин давлатни бошқарган манғит сулоласи вакилларидан амир Музаффар, амир Абдулаҳад, амир Олимхонлар даври миллий давлатчилик тарихида кам ўрганилган давр бўлиб, тегишли манбаларда ушбу ҳукмдорларга нисбатан деярли ижобий баҳо берилмаган. Истиқлол шарофати ила миллий давлатчилик манбаларини тадқиқ этиш жараёнида юқорида номлари зикр этилган ҳукмдорлар томонидан ҳам муайян даражада ислоҳотларни амалга оширишга ҳаракат қилинганлигига гувоҳ бўламиз. Хусусан, амир Абдулаҳад суд-ҳуқуқ тизимини тубдан ислоҳ қилишга ҳамда ушбу соҳани янада инсонпарварлик тамойили асосида шакллантиришга, амир Олимхон жамиятда порахўрликни бутунлай йўқотиш ва таълим тизимини тубдан ислоҳ этишга уринганлар. Чор Россияси қўшинларининг 1866 йилда Тошкентни эгаллаши Бухоро амири Музаффарни Ўратепа, Жиззах ва Янгиқўрғон учун улар билан уруш олиб боришга мажбур қилди. Лекин, Бухоро амирлиги ҳарбий қўшинининг мустаҳкам ташкил этилмаганлиги ва ҳарбий қурол-аслаҳалар билан етарли даражада таъминланмаганлиги оқибатида 1868 йилда нафақат юқорида зикр этилган ҳудудлар, балки, Самарқанд шаҳри ҳам амирлик бошқаруви доирасидан четга чиқиб қолади. Бухоро давлатининг бутунлай Чор Россияси таркибига қўшиб олинишини олдини олиш мақсадида амир Музаффар чор ҳукумати билан сулҳ шартномасини тузишга мажбур бўлган. Ушбу шартнома асосида Бухоро амирлиги ташқи ва ички сиёсий масалаларни ҳал қилишда мустақилликдан маҳрум бўлиб Россия давлати остидаги яриммустамлака давлатга айланди. Айниқса, чор қўшинларининг 1871-1872 йилларда Зарафшон дарёси бошқарувини назоратга олишлари Бухоронинг бундан кейинги ривожланишига салбий таъсир ўтказган.

62 Бухоро амирлиги билан Россия давлати ўртасида тузилган сулҳ шартномасидан келиб чиқиб, 1884 йилда Бухоро билан Каттақўрғон шаҳарлари орасида телеграф алоқаси ҳамда 1888 йилда Чоржўй, Амударё, Бухоро ва Самарқандгача, ниҳоят 1898 йилда Тошкентгача темир йўллари ётқизилади. Шу билан бирга, амирлик ижтимоий ҳаётидаги ўзгаришлар давом этиб борган. Маориф соҳасида амалга оширилган янги ўқув усуллари – “усули жадид”ни жорий қилиш мақсадида 1893 йилда Исмоилбек Гаспиринский шахсан Бухоро амири Абдулаҳад билан музокаралар олиб борган. Шу билан бирга, мусулмон дини ривожига алоҳида эътибор берган, натижада эса уламолар сони 500 дан 150 минг кишига ортган 105 . Маълумки, Бухоро амирлигининг сўнгги ҳукмдори амир Саид Олимхон ҳукмронлиги даври адабиётларда салбий жиҳатдан ёритилган 106 . Биз эса, ушбу амир даврини холисона равишда ўрганишга ҳаракат қилдик. Амир Саид Олимхон мамлакатда тартиб-интизом ўрнатиш, маърифатпарварликка йўл очиш ҳамда ободончилик ишларини жонлантиришга муайян даражада ҳаракат қилган. Бу борада амир Саид Олимхон ўзининг “Бухоро халқининг ҳасрати тарихи” номли мемуар асарида қуйидагиларни ёзади: “Бухоро минорасининг паст томонида, бозорнинг ички томонида ўз номимдан Дор-ул-улум – Билим уйи бўлган бир мадраса қурдирдим; ҳар хил илмдан дарс берувчи муаллимлар тайин эттирдим. Бозор ва йўл ободлигига кўп ҳаракат қилдим, уч йил ичида Бухоро мамлакати анча обод бўлди, унга зеб-зийнат ва тартиб-интизом ўрнатдим. Менинг саъйиҳаракатимдан Бухоро аҳолиси ва бутун мамлакат мамнун бўлди” 107 . 105 Қаранг: Холиқова Р. Бухоронинг сўнгги ҳукмдорлари // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 2004. - № 2. – Б.56. 106 Қаранг: Фитрат А. Амир Олимхоннинг ҳукмронлик даври. – Тошкент: Минтож, 1991. – Б.64; Фитрат А. Рассказы индийского путешественника // Звезда Востока. – Ташкент, 1990. - №7. – С.131; Айни С. Бухара. (Воспоминания). / Пер. с тадж. С.Бородина. – Душанбе: Ирфон, 1980. – 260 с; Айний С. Таърихи инқилоби Бухоро. – Душанбе: Ирфон, 1987. – 240 с; Хакимова К.З. Крестьянство Бухарского эмирата в конце XIX – начале ХХ вв. – Ташкент: Узбекистан, 1991. – 218 с; ва бошқ. 107 Амир Саид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. – Тошкент: Фан, 1991. – Б.8.

63 Амир Саид Олимхон томонидан давлатни бошқариш масаласида олиб борилган сиёсатнинг асосий эътиборли жиҳати шуки, Бухоро амирлиги таркибига кирувчи беклик(вилоят)лар бошлиқлари ушбу даврга келиб сайлаш усули орқали ўз ваколатини амалга оширар эдилар. Амир Саид Олимхон ҳукмронлиги даврида “Ёш бухороликлар”нинг талаблари асосида бир қатор ислоҳотлар амалга оширилиши мўлжалланган эди. Бу эса ўз навбатида “Ёш бухороликлар” ҳаракатини сиёсий-ҳуқуқий масалаларни ҳал қилишдаги ролини янада кучайтирди. Жумладан: - маҳаллий солиқлар 10 фоизгача қисқартирилган; - ҳарбийлар ойлик ҳақи оширилган (пиёда хизматчиларга ойида 3-9 рублгача, отлиқ қўшинларга 6-20 рублгача); - ёши улуғ бўлган ҳарбий хизматдан озод этилган кишиларга ойида 3 рублгача нафақа тайинланган; - қозиларга суд жараёнида тарафлардан аниқ белгиланган миқдордаги бож ҳақи ундириш буюрилган; - Раис – шаҳар бошлиғининг харажатлари қисқартирилади; - Муқаддас ерлардан фойда олишга рухсат берилади; - Кенг қамровли ҳомийлик фаолиятига асос солинган 108 . Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, амирликда ўтказилиши кўзланган ислоҳотлар монархия давлат бошқарувига ҳамда шариат нормаларига асосланган эмас эди. Шунинг учун ислоҳотнинг эълон қилиниши билан мамлакатда сиёсий вазият кескинлашиб, турли кучларнинг қаршилиги янада кучайди 109 . Шу билан бирга, Саид Олимхоннинг давлат бошқарувида иқтисодий масалаларга ҳам алоҳида эътибор қаратган ва бир қатор ютуқларга эришган амир сифатида баҳолаш мумкин. Ф.Хўжаевнинг маълумотларига қараганда, 108 Қаранг: Эргашев Б.Х. Из истории становления и развития общ.-полит. идей джадидизма. Идеология младобухарцев. Дис… доктора филос. наук. – Бухара: 1993. – С.42. 109 Ўзбекистоннинг янги тарихи. К.2. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида / Тузувчилар: М.Жўраев, Р.Нуруллин, С.Камолов ва б; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев(раис) ва бошқ. – Тошкент: Шарқ, 2000. –Б.114.

64 амирликда бир қатор ҳиссадорлик жамиятлари, банклар, саноат ва ишлаб чиқариш корхоналари ташкил этилган. Олинган даромадлар темир йўл, алоқа ва маиший хизмат кўрсатиш соҳаларига ажратилган 110 . Бухоро амирлиги давлатчилиги шаклланиши ва ривожланиши хусусида қуйидагича хулоса чиқариш мумкин: Биринчидан, тарихий-илмий холисликка асосланиб ушбу даврни икки босқичда ўрганиш муҳимдир; иккинчидан, бир ярим асрдан ортиқ давлатчиликка эга бўлган Бухоро амирлигида давлат-ҳуқуқий тартиблар муайян даражада амал қилган; учинчидан, ўз даврида ижобий характерланган ва бугунги кун учун ҳам аҳамиятга эга бўлган амир Шоҳмурод ва амир Ҳайдарлар бошқарув фаолиятига ижобий баҳо бериш мумкин; тўртинчидан, Бухоронинг сўнгги амирлари давлат мустақиллиги ва хавфсизлигини таъминлашда муяйан даражада ўз хиссаларини қўшганлар; бешинчидан, Бухоро амирлиги ўша даврда Ўрта Осиёда сиёсий-ҳуқуқий ва иқтисодийижтимоий соҳаларда етакчилик қилган; олтинчидан, амирликда парокандалик ва бошбошдоқликнинг кучайиб кетишига ташқи омиллар сезиларли даражада таъсир этган; еттинчидан, миллий давлатчиликнинг муҳим даврида йўл қўйилган хато ва камчиликлардан бугунги кунда ривожланаётган мустақил Ўзбекистон амалий фаолияти учун тарихий сабоқ чиқариш лозимдир. I боб бўйича умумий хулосалар: Ҳокимият тепасига манғитлар сулоласининг келиши мамлакатни ташқи кучлардан сақлаб қолиш ниятида олиб борилган моҳирона сиёсат ва унинг натижасида ислом дини мазҳаби вакиллари ўртасида тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш мақсадида олиб борилган ғоявий кураш билан тавсифланади. 110 Қаранг: Ходжаев Ф. Избранные труды. Т.1. – Ташкент: Фан УзССР, 1970. – С.210-212.

65 Давлат бошқаруви органларини ислоҳ қилиш ва идора этувчи органлар фаолиятида ўзаро бир-бирига аралашмаслик, хусусан, қозилар фаолиятини мустақил этиб белгилашга оид бўлган қарашлар айнан ушбу даврда рўёбга чиқа бошлаган. Амирликда манғитлар сулоласининг айрим вакиллари ҳукмронлиги даврида муайян даражада ҳуқуқий ислоҳотлар ўтказилган. Амалга оширилган ер- ҳуқуқий ислоҳотлари натижасида ерга оид турли низоларни суд йўли билан ҳал этиш, ер солиқларини эркинлаштириш, яъни халқни айрим ер солиқларидан озод этиш ҳамда ерларни ижарага бериш каби масалалар кўзда тутилган. Хусусан, амир Шоҳмурод томонидан амалга оширилган сиёсий- ҳуқуқий ислоҳотларнинг бугунги кунда инсон манфаатлари йўлида олиб борилаётган давлат сиёсатини қўллашда тарихий сабоқ сифатида муҳим аҳамиятга эга. Ўз даврида ўзбек халқининг сиёсий-ҳуқуқий тафаккурини юксалтиришга ҳисса қўшган Муҳаммад Вафо Карминагий, Мирза Салимбек, Мирзо Абдулазим Сомий ва Мулло Икром (Муҳаммад Икром ибн Абдусалом)ларнинг давлат, адолат, тенглик, эркинлик, қонунийлик ва давлатни бошқаришга оид бўлган фикрлари сиёсий-ҳуқуқий таълимотларимиз тарихидаги муайян бўшлиқни тўлдиришга хизмат қилади. II БОБ. БУХОРО АМИРЛИГИНИНГ ДАВЛАТ ТУЗУМИ 2.1. Амирликда марказий ва маҳаллий бошқарув Бухоро амирлигининг давлат бошқаруви тарихи, айниқса, марказий ва маҳаллий бошқарувида амалдорларнинг иштироки, улар фаолиятининг ҳуқуқий асослари ҳамда марказий ва маҳаллий бошқарувнинг ўзаро муносабатлари муҳим тарихий манбаларнинг мавжудлигига қарамасдан, илмий жамоатчилик томонидан етарлича ўрганилмаган. Таъкидлаш жоизки, Собиқ Иттифоқ даври адабиётларида бундай масалалар бир томонлама,

66 ҳукмрон мафкура манфаатлари ва талаблари нуқтаи назаридан ёритилган эди. Бинобарин, миллий давлатчилигимиз тарихини ўрганишга жиддий эътибор берилаётган бугунги кунда Бухоро амирлигининг XIX аср охири – XX аср бошларидаги тарихи, марказий ва маҳаллий бошқарув тартиблари, олий табақа амалдорлар ва қуйи маъмурий бирликлардаги мансабдор шахслар ҳамда ҳарбий-маъмурий ва диний амалдорларнинг давлат бошқарувидаги ўрнига доир илмий асарларга эҳтиёж каттадир. Бухоро амирлигида олий ҳарбий-маъмурий амалдорлар, маҳаллий бошқарувдаги асосий мансабдорлар манғит уруғига мансуб бўлган кишилардан тайинланган. Шу билан бирга, бу даврда манғитларга ва бошқа ўзбек уруғларига мансуб бўлмаган кишиларнинг ҳам давлат бошқарувида юқори амалларни эгаллаш ҳолати кўзга ташланади. Шу ўринда, давлатда амирдан кейинги иккинчи ўринда турадиган қушбеги мансабига форслар орасидан тайинланган кишиларнинг борлигига ҳам эътиборни қаратиш лозим. Бухоро амирлигида марказий бошқарув қуйидаги асосий идоралар орқали амалга оширилар эди: амир – давлат бошлиғи; қушбеги – бош вазир; оталиқ; молия идораси; вазири ҳарб; қозилик маҳкамаси. Бухоро амири ҳокимияти чекланмаган бўлиб, у бир вақтнинг ўзида диний ва дунёвий ҳокимият бошлиғи эди. Шу билан бирга, амир – давлатнинг олий бош қўмондони, амирлик ерларининг олий эгаси ҳисобланган. Манғитлар сулоласининг учинчи вакили бўлмиш Шоҳмурод (17851801) амирлик унвонини қабул қилган 111 . Амирлик унвони илгари асосан қўшин бошлиқлари ва жойлардаги турли ҳарбий вакилларга берилган бўлса, Муҳаммад Раҳим даврига келиб амир унвонига эга бўлган бирорта мансабдор шахс қолмаган. Ушбу унвон илгари амалда бўлган амир-беклик унвонидан фарқли ўлароқ, халифалик мақоми - “амир – ул-мўминин” сифатида талқин 111 Қаранг: Семенов А.А. Очерк устройства центрального административного управления Бухарского ханства позднейщего времени // Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. – Ташкент, 1954. Вып.2. – С. 20.

67 этилган. Айнан ушбу даврдан Бухоро хонлиги Бухоро амирлиги деб юритила бошланган. Амир давлатни мансабдор шахслари, яъни амир хизматчилари орқали бошқарар эди. Ушбу мансабдор шахслар давлатнинг бошқарув аппаратини ташкил этган. Бухоро амирлари ўз шажараларини Муҳаммад пайғамбардан бошлаганликлари сабабли уларнинг унвонларига “саид” сўзи қўшиб айтилган. Амир ёнида доимий равишда унинг шахсий ёзишмаларини олиб борувчи икки нафар котиби бўлган. Уларнинг биринчиси мунший бўлиб, у барча ишлар бўйича берилган кўрсатмаларни ёзиб борган ва амирга келган ахборотларга, маълумотларга ҳамда маъмурий вакиллардан ва алоҳида шахслардан келган илтимосномаларга, шикоятларга жавоб бериш билан машғул бўлган. Иккинчи котиб – мушриф бўлиб, у сарупо бериш, қурол-яроғ ва шу кабиларни тарқатиш ҳақидаги кўрсатмаларни расмийлаштириб борган. Амир томонидан юқорида зикр этилган илтимоснома, шикоятлар ва бошқа хатларга берилган ёзма жавоб – муборакнома деб аталган. Амир ўз навбатида, ҳудудий тузилмалардан доимий хабарномалар олиб турган. Амирликдаги барча бекликлар беклари ва қозилари чопар навкарлар орқали амир ҳузурига ёзма ахборотномалар юбориб турганлар. Уларга амир номидан тегишли тартибда муборакномалар жўнатилган 112 . Марказий давлат бошқарувини бир қатор идоралар мажмуаси ташкил этиб, давлатнинг олий бошқарув органи – олий давлат мансаби ҳисобланган қушбеги томонидан бошқариладиган давлат девонхонаси (қушбеги девонхонаси) ҳисобланган 113 . Қушбеги мансаби илгаридан мавжуд бўлган бўлсада 114 , XVII асрга келиб “оталиқлик” унвонига нисбатан унинг аҳамияти ва ваколат доираси анча торайган. 112 Қаранг: Чехович О.Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII – XIX вв. – Ташкент: Изд. Акад. Наук Уз ССР, 1954. – С.183. 113 Қаранг: Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. – СПб.: “Типография Императорской Академии Наук”, 1843. – С.188. 114 Қаранг: Семенов А..А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их средневековой Бухаре // Советское востоковедение.. – М.: 1948. Т.V – С.148.

68 XVIII асрнинг ўрталарига келиб қушбеги мансаби етакчи ўринга чиқиб, у давлат аппаратининг асосий бўғини сифатида барча бошқарувнинг асосий функцияларини ўз қўлида тўплай борган. Қушбеги маҳаллий беклар орқали марказий давлат бошқарувини амалга ошириш билан бир қаторда, чет мамлакатлардан келадиган мол-мулклардан олинадиган бож тўловлари устидан назоратни амалга оширган. Қушбеги лавозимига давлатнинг тажрибали, ишбилармон, сиёсатдон кишиларидан тайинланиб, номзод аввал девонбеги мансабида фаолият юритган бўлиши лозим бўлган. У саройдаги энг юқори унвон эгаси сифатида давлатда амирдан кейин турган. Турклардаги улуғ вазир ёки Европадаги давлат канцлери сингари, қушбеги амирнинг энг яқин маслаҳатчиси ва ишончли кишиси бўлган. Қушбеги бир вақтнинг ўзида амирнинг шахсий муҳрини сақлаш, бошқа давлатлар билан алоқаларни назорат қилиш, шунингдек молия ишларини бошқариш каби масъул вазифаларни ҳам амалга оширган 115 . Бухоро амирлигида савдо-сотиқдан олинувчи барча божхона тўловлари бошқаруви ҳам қушбеги қўлида бўлиши билан бир қаторда, у ер солиғини йиғиш ва ер-мулкларни беришни ҳам назорат қилган 116 . Булардан ташқари унга амир саройи хавфсизлигини назорат қилиш вазифаси ҳам юклатилган. Айнан мана шунинг учун ҳам амир шаҳардан бошқа жойга кетган пайтда у сарой дарвозахонасининг унга махсус қурилган жойида амир шаҳарга қайтгунча кутиб ўтиришга мажбур бўлган. Ҳар куни кечқурун шаҳарнинг кечаси қулфланадиган дарвозаси калити қушбегига олиб келиб берилган ва эртасига эрталаб эса калитлар яна дарвозабонлар бошлиғига қайтарилган. Шунингдек, қушбеги Бухоро шаҳар ҳокими бўлиш билан бирга, барча бекларнинг олий бошлиғи ҳам эди. Унинг маҳкамасидан марказий ҳокимиятнинг кўрсатмалари ва қарорлари чиқиб турган. Қушбеги барча 115 Ҳолиқова.Р. Марказий давлат бошқаруви тарихига бир назар // Мулоқот. – Тошкент, 2004. - № 2. – Б. 41. 116 Баракаев Ж., Ҳайдаров И. Бухоро тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1991. – Б.84.

69 ишларни бевосита амирнинг розилиги билан қилган ва ҳар куни қилинган ва қилинаётган ишлар тўғрисида амирга ёзма ёки оғзаки ахборот бериб турган. Оталиқ – амирлик марказий бошқарувида ўзига хос ваколатга эга бўлган 117 , манғит ҳукмдорларининг таянчи ҳисобланган ва уларнинг ҳурматига сазовор бўлган мансаб эгаси. Унга Бухоро шаҳри ва Самарқанддан Қорақўлгача бўлган ҳудудларда сув тақсимотини назорат қилиш вазифаси юклатилган. Ўз навбатида оталиқ Шоҳруд канали мироблиги вазифасини ҳам бажарган. Бухоро амирлигида аҳамияти бўйича учинчи поғонада молия идораси – молиявий девонхона турган, ушбу давлат идорасини олий молиявий амаллардан бири саналмиш девонбеги бошқариб, у давлат бошқарув тизимида иккинчи мансабдор шахс ҳисобланган 3 . Девонбеги давлат хазинаси, закот (хорижий мамлакатлардан келадиган мол-мулклардан ташқари) ҳамда солиқларга нисбатан умумий давлат бошқарувини амалга оширган. Амирнинг икки хазинаси бўлиб, уни бўлиш қуйидаги тамойилга асосан амалга ошириларди: яъни биринчи хазина асосий хазина сарф қилинмайдиган ҳамда дахлсиз саналиб, иккинчиси хазина эса – харажатлар манбаи ҳисобланган. Амир анъанага кўра фақатгина отаси ёки бобоси томонидан қолдирилган даромадларни сарф этиб, ўзининг фойдасини сақлаб қўярди 118 . Амирликда марказий идоралардан бири мудофаа ва ҳарбий масалалар билан шуғулланувчи вазирлик бўлиб, ушбу идора бевосита тўпчибошийи лашкар (ҳарбий вазир) томонидан бошқарилган 2 . Тўпчибошийи лашкар давлатдаги барча отлиқ ва пиёда аскарлардан ташкил топган қўшинни бошқарган. У маҳаллий ҳудудларни ҳарбий масалаларда амалда ёрдам берувчи махсус вакиллари орқали назорат қилган. 117 Сагдуллаев А., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. – Тошкент: Академия, 2006. – Б.124. 3 Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти / Сагдуллаев.А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. – Тошкент: Академия, 2000. – Б.199. 118 Қаранг: Семенов А.А. Очерк поземельно-податного и налогового устройство бывшего Бухарского ханства // Труды САГУ. – Тошкент: “Изд-во Средне-азиатского гос. универ-та”, 1929. Сер. II. Вып. I. – С.148. 2 Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. – М.: “Изд-во. Вос. Лит-ры”, 1958. – С. 12.

70 Ўз навбатида амирлик марказий бошқарувида бошқа бир қатор мансаб ва унвонлар бўлиб, улардан тўртта асосий ва юқори даражадаги лавозим эгалари ҳукуматга алоқаси бор шахслар ҳисобланган 119 . Жумладан, Биринчиси, шайх ул-ислом – диний унвонлардан бири бўлиб, диний ишларни бошқарган ва назорат қилган. Қози аскар – ҳарбий масалалар ва ҳарбий жиноятларни кўриб ҳал қилувчи мансабдор; Иккинчиси, аъламлар – давлатда фиқҳий масалалар бўйича фатво чиқарувчи шахслар 120 . Ҳарбий муфтийлар – ҳарбийлар учун фатво тузувчи, айниқса, давлат бошлиғининг бошқа бекликларга сафари чоғида ва ҳарбий юришлари пайтида ҳарбийлар учун фатво чиқарувчи вакил ҳисобланган; Учинчиси, муҳтасиб – аҳолини шариат таъқиқлаган ҳаракатлардан тийилиб туришига ва яхшиликка оид ҳаракатларни қилишига ундаш билан шуғулланган 121 . Тўртинчиси, тарбиячи-мударрислар – ушбу мансаб эгаларига амирликда катта эътибор берилган бўлиб, уларнинг асосий вазифаси талабаларга илм бериш ва уларни шариат йўли асосида тарбиялаш бўлган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, бўлажак қозилар, беклар ва бошқа мансабдор шахслар уларнинг тарбиясини ва илмини олиши шарт бўлган. Ундан ташқари яна тўрт мансаб мавжуд бўлганки, уларни амир бевосита саидлик обрў-эътиборига эга бўлган фуқароларга инъом этган. Биринчиси, Жўйбор ҳудудини, шаҳар деворининг ички ва ташқи томонини бошқариш масаласи юклатилган. Иккинчиси, нақиб ҳарбий юришлар пайтида қўшиннинг жанговар тайёргарлиги, таъминланганлиги ва тақсимотини назорат қилувчи мансабдор. Ундан ташқари у қўшиннинг илғор қисмини, орқа (фронт) қисмини, ўнг ва сўл қанотини ва пистирма ҳақидаги маълумотларни йиғувчи вакил вазифасини ҳам амалга оширган. Учинчиси, бош ўроғ – шариатга асосан 119 Ўша асар. – С.92. 120 Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: Адолат, 2004. – Б.230. 121 Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқитарихи. – Самарқанд: Зарафшон, 1998. – Б.236.

71 саидлар қўшинида мухтасиб вазифасини амалга оширувчи шахс. Тўртинчи мансаб нақшбандий деб номланиб, унга амирлар дафн этиладиган қабристонни кўкаламзорлаштириш ишларини бошқариш топширилган. Давлатда яна тўрт турдаги лавозим мавжуд бўлиб, махсус тайинлов асосида фаолият юритмасдан, балки ижтимоий мавқеидан қатъий назар ушбу мансабларга ҳар қандай шахс тайинланиши мумкин бўлган. Аниқроғи, амирга маъқул бўлган олимлар, саидлар, хожалар, ўзбеклар ва бошқалардан бирига топширилган мир асад, файзи, садр ва судур деб номланган лавозимлар. Агар файзи олим ёки саид бўлса, унга муқаддас Бухоро шаҳрининг ташқи қисми мухтасиблиги топширилган. Агар мирасад олим ёки саид бўлса, унга саидлар ўртасида работ(кичик шаҳарча)да бир фарсанг оралиғида мухтасиблик ваколатини амалга ошириш юклатилган 122 . Садр – Бухоро шаҳри работ ичидаги бир фарсанг масофада жойлашган вақфлар ҳисоб-китобини 122 Қаранг: Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. – М.: Вост. Литер., 1962. – С.146-147.

72 юритган бўлса 123 , судур работ ташқарисидаги вақфларни бошқариш масаласи билан машғул бўлган. Амирлик марказий бошқарувида давлат бошлиғининг ташкилийижрочилик ишларини олиб борувчи бўлими мавжуд бўлиб, унда қуйидаги тўрт асосий мансабдор шахс ўзига белгиланган ваколатни амалга оширган. Жумладан, девонбеги – танхо масалаларини қайд этувчи дафтарни юритиш мудири; мушриф – ҳукмдор томонидан тақдим этилган ашёлар, кийимкечаклар, қалқонлар, совутлар ва бошқа совғаларни ёзиб қолдириш ишлари билан шуғулланган; дафтардор – танҳо ёки суюрғолдан фойдаланиш бўйича тасдиқланган ёхуд рад этилган шахсларнинг маълумотини юритган; танобчи девон – баҳор ва куз ойларида хирож ерларидан тушадиган тушумларни юритувчи лавозимда хизмат қилган 124 . Ундан ташқари амирлик марказий бошқарувида унча юқори бўлмаган мансаблар ҳам мавжуд бўлиб, улар ўзларига аниқ белгиланган вазифани амалга оширганлар. Ушбу лавозимлардан биринчиси бу – кутубхоначи бўлиб, барча илм-маърифатга оид бўлган китобларни ва олиму-фузалолар томонидан ёзиб қолдирилган асарларни тўплаб, сақлаб юрган. Бахши – ҳукуматга алоқадор бўлган қурилиш ишларининг кирим-чиқим фаолиятини бошқариб турган. Девони сайисхона – шахсан амир томонидан тайинланадиган, отларнинг ҳисоб-китоби, тантанавор безаклари, дўмбира ва бошқа ашёларини назорат қилувчи мансабдор шахс 125 . Девони тўшакхона – амирга тегишли бўлган қимматбаҳо кийим-кечаклар, қурол-яроғлар ва бошқа нодир нарсаларнинг рўйхатини ва улардан фойдаланганлик ҳақидаги маълумотларни юритувчи мансабдор. 123 Қаранг: Семенов А.А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их средневековой Бухаре // Советское востоковедение. – Москва. 1948. - № 5. – С.147. 124 Қаранг: Мирза Бади-Диван. Мажма ал-аркам. – М.: Наука, 1981. – С.94. 125 .234. Қаранг: Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. – СПб.: Березовский, 1911. – С

73 Давлат бошлиғи маҳкамасининг икки асосий махсус ходими бўлиб, улар амирнинг кундалик иш юргизиш масалалари билан бевосита машғул бўлган. Парвоначи – амир фармонлари ва бошқа қарорларини бекларга ҳамда бошқа мансабдор шахсларга етказиш масалалари билан шуғулланган 126 . Додҳоҳ эса – давлат бошлиғига турли масалалар бўйича келиб тушадиган ариза ва шикоятларни қабул қилиб, унга етказиш ҳамда берилган жавобларни ўз эгаларига қайтариш вазифаси юклатилган 127 . Давлат бошқарувида бошқа бир қатор мансаблар ҳам мавжуд бўлиб, улар асосий вазифа билан бирга қўшимча ваколатларга ҳам эга бўлган. Масалан, тўқсабо – амир мажлиси дастурхонини назорат қилиш билан бирга, Харканруд туманининг ҳокимлиги ва мироблиги ҳам унинг қўлида эди. Шу билан бирга тўқсабо ҳарбий ҳаракатлар чоғида амир байроғини кўтариб юрган 128 . Эшикоғабоши эса, давлат бошлиғи ўз саройида бўлган вақтда уни қўриқлаш билан бир қаторда Шофиркон туманини бошқариш ва бу ҳудудларда сув тақсимотини назорат қилган 129 . Мирохур – амир отхонасида ишни ташкил этиш билан бирга Коми Абу Муслим тумани мироблиги ва ободонлаштириш масаласи билан шуғулланар эди. Яна учта мансаб мавжуд бўлиб, ушбу мансаблар ҳарбий-маъмурий характерга эга эди. Улардан биринчиси, қўрчибоши деб аталиб, амир милтиғи ва бошқа қуроли созлиги учун жавобгар бўлган. Удайчи эса, ҳарбий ҳаракатлар жараёнида нақибнинг кўрсатмасига биноан навкарлар ва қўшиннинг тақсимланиши ва жойлашувини кузатиш вазифасини бажарган. 126 Қаранг: Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. – М.: Вост. литер., 1962. – С.148. 127 Холиқова Р. Амирликдаги амалу унвонлар // Фан ва турмуш. – Тошкент, 2000. - № 4. – Б.14 . 128 Шукуриллаев Ю. Қўшин бошқаруви тарихидан // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 2006. - № 2. – Б.48; Бароти Шамсо. Государственные должности и титулы периода правления мангытов в Бухарском эмирате. Автореф. дисс…канд. ист. наук. – Душанбе: 2006. – С.24. 129 Мирза Бади-Диван. Мажма ал-аркам. – М.: Наука, 1981. – С.98. Қаранг: Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. – СПб.: Березовский, 1911. – С

74 Қоровулбеги – соқчилар ва қоровуллар бошлиғи саналиб, давлатнинг асосий ички ва ташқи хавфсизлиги масалаларини назорат қилиб турган. Амирликда шиғовул, мирохўрбоши, миршаб каби амаллар бўлиб, улар ҳам ўзига хос равишда тегишли вазифаларни адо этганлар. Масалан, шиғовул – давлат вакиллари ва элчиларни қабул қилиб, уларнинг фаолиятини назорат қилиш билан шуғулланган. Мирохўрбоши – ҳукмдорга тегишли бўлган отларга ем-хашак етказиш масаласини ташкил қилиб, назорат остига олган. Миршаб эса, шаҳарни қўриқлаш вазифани бажарган 130 . Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, марказий бошқарувда ўша даврда ўзга давлатларда амалда мавжуд бўлмаган тартиб, яъни ҳарбий йиғинлар пайтида маҳаллий бошқарув вакиллари марказий бошқарувда бевосита иштирок этганлар. Чунончи, чандавул, қоровул, йўлчи ва жосус каби. Давлат маҳкамасида бошқа бир қатор хизматчи ходимлар бўлиб, улар фақатгина тегишли хизмат вазифаларини бажарганлар. Улар қаторига жибачи, садақкўрчи, қиличкўрчи, мўзабардор, офтобачи, рўйпокбардор, қурутбардор, таркашбардор, гулоби, муфаррих, дасторбанд, жиғобанд, тамакисоз, оташбардор, тўғбичи, шукурчи, найзабардор, жиловчи кабилар. Масалан, жибачи ҳарбийлар учун махсус кийим тикса, мўзабардор амирнинг оёқ кийимларини сақлаган. Рўйпокбардор амирнинг пардоз-андози билан, таркашбардор эса, унинг ётоғини тозалиги ва саранжомлигига шахсан жавобгар бўлган. Ундан ташқари оташбардор давлат маҳкамасини ёритиш масалаларига жавобгар бўлган бўлса, найзабардор билан жиловчи амирнинг шахсий қурол-аслаҳалари ва от-аравасини ҳар қандай ҳолатда тайёр туришига жавобгар бўлган. Марказий бошқарувда ҳар бир соҳани, аниқроғи савдо-сотиқ, ҳунармандчилик, ишлаб чиқариш каби масалаларни бошқариб турувчи 130 .233. Қаранг:

75 вакиллар тайинланган. Масалан, шарбатдор амирликда турли ичимликларни тайёрлаш ва етказишни ташкил этган бўлса, заргарбоши заргарлар фаолиятини назорат қилиб турган. Меъморбоши эса, шаҳарнинг бош меъмори ҳисобланиб, шаҳарни безаш ва қурилиш ишларига умумий раҳбарликни амалга оширган. “Амир ошхонасининг бош ошпази фаррошбоши деб аталган” 131 . Ўз ўрнида таъкидлаш лозимки, амирликда фуқароларнинг хавфсизлигини таъминлашга доир бир қатор ишлар амалга оширилган. Жумладан, фуқароларни йўлларда ўғри, талончи, босқинчи ва турли исёнчилар ҳужумидан ҳимоя этиш мақсадида бир қатор мансаблар жорий этилган эди. Улар қаторида зиндонбанд, жилбанд, жаллод ва бандибанд 132 каби амалдорларни санаб ўтиш мумкин. Амир ёки унинг ваколати доирасида тайинланган мансабдор шахслар, яъни амирнинг жойлардаги вакили, маҳаллий бошқарувчилар ҳамда беклар давлатнинг маҳаллий бошқарув органлари ҳисобланган. Беклар юқори табақа вакилларидан бўлиб, асосан йирик ер эгалари орасидан тайинланган. Қоида бўйича мансаблар қариндошлик асосида берилган, аммо шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, оддий фуқаро ҳам бек бўлиши ёки аксинча бек оддий фуқарога айланиб қолиши мумкинлиги ўз навбатида беклик бошқарувини масъулиятли вазифа эканлигидан далолат беради 133 . Маҳаллий бошқарувни амалга оширган беклар кўп ҳолларда бошқарув масаласида марказий бошқарув тартибини жорий этишга ҳаракат қилар эдилар. Шунинг учун амирликнинг айрим ҳудудларида вақти-вақти билан мавжуд ҳокимиятни тан олмаслик ҳолатлари кузатилади. Ҳар қайси бек ўзининг саройига, мансаб ва унвонига эга бўлган. Бекларнинг ишларни 131 Холиқова Р. Амирликдаги амалу унвонлар // Фан ва турмуш. – Тошкент, 2000. - № 4. – Б.14. 132 Қаранг: Мирза Бади-Диван. Мажма ал-аркам. – М.: Наука, 1981. – Б.100. 133 Крестовский Л.Е. В гостях уэмира Бухарского. Соб. соч. Т.VII. – СПб.: Березовский, 1911. – С.173. Қаранг: Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. – СПб.: Березовский, 1911. – С

76 бошқариш ва ташкиллаштириш бўйича котиблари бўлиб, ҳудудлардан тушадиган солиқ ва бошқа мажбурий тўловларни назорат қилган. Хўжалик ишларини дастурхончи деб номланган хазинабон бошқарган. Бухоро амирлигида бекликлар ҳуқуқий мақоми бўйича бир-биридан фарқ қилган. Масалан, Самарқанд беклиги нуфузлилиги, Қарши беклиги кўп ҳолларда давлат бошлиғи меросхўри ҳокимлиги билан, Чоржўй беклиги эса уруғ давомчиларига, Бухоро беклиги эса қушбегининг ўзи томонидан бошқарилганлиги туфайли кенг имтиёзларга эга бўлган 134 . Умуман олганда бекликларнинг мақоми уларнинг давлат ва жамиятга келтирадиган фойдаси миқдорига боғлиқ бўлган. Беклар асосан рентадан даромад олганлар, чунки улар амирдан ҳеч қандай мояна ҳақи олмаганлар, ўз навбатида улар аҳолидан солиқ ва бошқа мажбурий тўловларни йиғиш ишларига бош-қош бўлганлар. Ўз ўрнида беклар амирнинг амалдорлари саналиб, амир томонидан фармон асосида тайинланганлар 135 ҳамда амирга ҳудудий бирликлар бўйича иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий масалалар юзасидан ҳисоб бериб турганлар. Юқоридаги хусусияти билан беклар илгариги, яъни хонлик давридаги бекамир лавозимидан кескин фарқ қилади. Беклик мансаби Бухоро амирлиги томонидан белгилаб қўйилган “Унвонлар рўйхати” бўйича мансаблик унвони тизимида 9 (тўққиз) даражадаги унвонлар тоифасига кирган. Биз кўриб чиқаётган даврда амирлик маъмурий-ҳудудий жиҳатдан 27 та беклик(вилоят) ва 11 туманга бўлинган бўлиб 136 , ҳар бир беклик, ўз навбатида амлокдорликларга бўлинган ва бек томонидан тайинланадиган, лавозимидан озод этиладиган амлокдор томонидан бошқарилган. Амлокдорликлар эса, бир 134 Қаранг: Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. – СПб.: Типография Императорской Академии Наук, 1843. – С.187. 135 Қаранг: Тухтаметов Т.Г. Россия и Бухарский эмират в начале XX века. – Душанбе: Ирфон, 1977. – С.16. 136 Қаранг: Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. – СПб.: Березовский, 1911. – С.240; Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX – нач. XX вв.) – Ташкент: “Университет”, 2001. – С.4; Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. – М.: Аст, 2004. – С.81. Қаранг:

77 неча қишлоқлардан ташкил топган, уларни қишлоқнинг ёши улуғ ва тажрибали оқсоқоллари бошқарган. Ҳар бир амлокдорлик уч асосий мансабдор, яъни мироб, закотчи ва доруғабошилар орқали бошқарилган. Мироб – ҳудуднинг суғориш тизимини кузатиш ва сувни тақсимлаш вазифасини бажарган бўлса 137 , закотчи солиқ ва йиғимларни назорат қилиб турган. Беклик лавозими мерос тариқасида қолмасдан, балки ҳар қандай ҳолатда амир томонидан алмаштирилиши ёки лавозимидан озод этилиши мумкин бўлган. Бек вафот этган ҳолатларда унинг барча мол-мулклари давлат хазинасига топширилиб, унинг меросхўрлари қолган меросга нисбатан ҳеч қандай эгалик ҳуқуқига эга бўлмай, балки кейинчалик марказий бошқарувда хизмат қилган. Бекликларда юзага келиб турадиган келишмовчиликларни бартараф этиш мақсадида айрим ҳудудларни бирлаштиришга ёки аксинча ажратиш ҳолларига ҳам тўғри келган. Беклик бошқаруви саройида кўплаб мансаб эгалари мавжуд бўлган. Эътиборли жиҳати шундаки, бекликдаги мансаблар ҳудуд аҳолисининг сонига қарамасдан, балки айрим иқтисодий қолоқ бекликларда ҳам маъмурий амалдорларнинг сони қисқармаган. Масалан, энг қолоқ беклик ҳисобланган Дарвозда 55.000 га яқин аҳоли истиқомат қилган бўлсада, унда маҳаллий бошқарув амалдорларининг сони нисбатан кўп бўлган. 1890 йилларга келиб Дарвоз беклиги маъмурий-ҳудудий жиҳатдан 11 та амлокдорликка бўлинган бўлиб, беклик Дарвоз асосчиси ХудойназарОталиқнинг невараси Муҳаммад Назарбек томонидан идора этилган. У ҳар йили амирга белгиланган тартибда совға-салом қилиб туриши лозим эди. Юқорида таъкидланганидек, беклик маҳаллий бошқарувида 5 бий, 137 .243. Қаранг: Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. – СПб.: Березовский, 1911. – С

78 5 эшикоғаси, 3 тўқсабо, мирохўрлар, қоровулбеги, жевачи, мирзабоши, чироқоғаси ва навкарлар иштирок этишган 138 . Шарқий Бухоро ҳудудидаги Ҳисор беклиги маҳаллий бошқарувида амал қилган маъмурий тузилишини таҳлил этиш баробарида Бухоро амирлигидаги маҳаллий бошқарув тизимини ўрганиб чиқадиган бўлсак, ушбу ҳудудда қоидага биноан бек лавозимини амирнинг яқин қариндошларидан бири, яъни амир Абдулаҳаднинг тоғаси Остонақулибек эгаллаган эди. Ҳисор беклиги Бухоро амирлигининг энг бой ҳудудларидан бири ва бек амирнинг 138 Искандаров Б.И. Из историиБухарского эмирата. – М.: Изд-во. Вос. Лит-ры, 1958. – С.16. Қаранг:

79 яқин қариндоши саналганлиги сабабли унга ўлим жазосига маҳкум этиш ҳуқуқи берилган эди. Остонақулибек ихтиёрида бир қатор мансабдор шахслар бўлиб, бу ҳудудда ҳам барча амалдорлар ўзга бекликлар каби маҳаллий аҳолидан йиғиладиган солиқлар ҳисобига яшаганлар. Бек томонидан бериладиган мояна амалдорлар даромадининг маълум бир қисмини ташкил этган. Остонақулибек бекликни ўзининг қушбегиси ва катта ясовулбошиси орқали бошқарган. Ундан ташқари бекликда махсус девонхона бўлими мавжуд бўлиб, ушбу бўлим етти котиб томонидан идора этилган. Шу билан бирга, маҳаллий бошқарувда турли вазифаларни бажарувчи 25 та ясовул ҳам иштирок этган 139 . Ҳисор беклигида бошқарувни қулай йўлга солиш мақсадида беклик амлокдорлар томонидан бошқариладиган 23 та амлокдорликка бўлинган эди. Амлокдорлар бекнинг қариндошларидан тайинлансада, лекин ҳеч қандай мояна ҳақи олмаганлар. Улар асосан қишлоқлардан йиғиладиган даромадлар ҳисобига яшар ҳамда ҳудуддаги аҳолидан жарималарни қабул қилиб олар эдилар. Ҳар бир амлокдор 10 тадан 200 тагача навкарга эга бўлиб, улар асосан ҳарбий хизматни ўташ, бек ва амлокдор саройини қўриқлаш ҳамда қамоққа маҳкум қилинганларни назорат қилиб, қамоқхоналарга юбориш вазифасини бажарганлар 2 . Навкарларнинг ижтимоий таркиби турли-туман бўлиб, ҳатто навкарлик хизматига айрим йирик ер эгалари ҳам қабул қилинган. Навкарларнинг мансаб даражаси уларнинг мулкий ҳолатига қараб белгиланган. Ундан ташқари хизмат вазифасини аъло даражада бажарган навкарларга бек томонидан қўшимча равишда айрим қишлоқлардан тўловларни қабул қилиб олиш ҳуқуқи берилган. 139 Қаранг: Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. – М.: Изд-во. Вос. Лит-ры, 1958. – С.18. 2 : “Туркестанские ведомости”. 1907. 25 октября. Қаранг

80 Амлокдорликларда навкарларнинг сони бир хил бўлмаган. Масалан, Эсонхўжа амлокдорлигида 195 та, Бодроқлида – 90, Ғозималикда – 80, Қоратоғ ва Регарда 25 тадан, Хонакида – 24, Сарижўйда – 18, Шўрконда – 13, Дашнободда – 11, Сариосиёда – 8, Ҳисорда – 7 тадан навкар бўлган 140 . Кўлоб ва Қоратегин бекликларида маҳаллий бошқарувга алоқаси бўлмаган доимий қуролланган замбарак отувчи қўшинлар мавжуд эди. Денов ва Қўрғонтепа бекликларида эса, амирнинг доимий армияси бўлмай, балки беклар бошқарувни маҳаллий ҳарбий кучларга таяниб амалга оширганлар. Бекликларда маҳаллий бошқарув ташкил этишда диний-ҳуқуқий масалаларни ҳал этувчи қози, раис, муфтий ва миршаб каби амалдорлар иштирок этганлар. Бекликлар қозилари тўғридан-тўғри Бухородан тайинланган ва ўз фаолиятида бекдан мустақил бўлганлар 141 . Улар одатда бекнинг ҳаракатлари ҳақида махфий равишда Бухорога хабар бериб турганлар. Диний амалдорлар мамлакатдаги суд ҳокимиятини, шунингдек, таълим ва тарбия масканлари бўлган мадрасалар, бошланғич мактабларни, кундалик ҳаётда катта ўрин тутган масжидлар ва бошқа шу турдаги ижтимоий муассасаларни ўз назоратлари остига олган эдилар. Шаҳар жамоат тартибини сақлаш миршабларга топширилган. Бухоро шаҳри миршаббошисига бир вақтнинг ўзида амирликдаги бошқа барча шаҳарлар миршаблари ҳам бўйсунган. Ҳукуматга тегишли вазифалар мир расас, яъни миршаб қўлида бўлиб у шаҳар муҳофазасининг маъмури ҳисобланган. Давлатнинг маҳбуслари унинг ихтиёрида бўлиб, амирнинг шиғовуллари, худайчилари (удайчилар) ўз ихтиёрлари билан бирор ишни қилмаганлар, фақат амир буйруғига бўйсунганлар. 140 Қаранг: “Туркестанские ведомости”. 1908. 27 мая. 141 Тухтаметов Т.Г. Россия и Бухарский эмират в начале XX века. – Душанбе: Ирфон, 1977. – С.17.

81 Тарихчи Р.Ҳолиқованинг маълумотларига кўра, “Бухоро шаҳри икки даҳага, даҳаларнинг ҳар бири эса олти жарибга бўлинган. Ҳар бир даҳани даҳабоши бошқарган. Жарибни эса бобо бошқарган бўлиб, унинг маҳкамаси бобохона дейилган. Унинг ихтиёрида фақат тунда ишлайдиган махсус қўриқчилар бўлиб, улар шабгардлар деб аталган. Шабгардлар (тунда кезувчи) – форс-тожик тилидан олинган бўлиб, “шаб” – кечқурун, тун ва “гард”- кезмоқ, кезувчи маъноларини англатади” 142 . Шабгардларнинг асосий вазифаси тунда шаҳарни кезиб юриш ва барча шубҳали шахсларни аниқлаш билан бир қаторда эҳтиёжсиз равишда шаҳарда юрган шахсларни ушлаб тегишли тартибда чора кўриш бўлган. Ушланган шахслар дини ва ижтимоий мавқеидан қатъий назар, шаҳар кўчалари ва ҳаммомларни тозалаш ишларига жалб қилинган. Бухоро шаҳар миршаббошисининг асосий вазифаси тунда шаҳарни айланиб юриш, ман этилган ўйинлар ва базмлар ҳақида тўпланган маълумотлар бўйича ўз хизматчилари билан ҳуқуқбузарларни аниқлаб, уларга тегишли тартибда жарима жазосини қўллаш бўлган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, шаҳарда тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш мақсадида тўйлар, базмлар ва бошқа маросимлар белгиланган вақтда тугатилиши шарт бўлган. Ушбу масала шаҳар миршаббошисининг вакиллари томонидан назоратга олинган. Бухоро амирлиги маҳаллий бошқаруви тизимида ўзига хос ўринни раис мансаби эгалларди. Ушбу амал ярим диний, ярим тартиботчи усулда бўлиб, раиснинг мажбуриятига энг аввало, аҳолининг юриш-туриши ва ҳулқини назорат қилиш кирган. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, Бухоро амирлиги 11 тумандан ташкил топиб, барча туманлар Бухоро шаҳри атрофида жойлашган эди. Булардан икки асосий туман – Шоҳруд канали атрофида бўлиб, ушбу туманларнинг 142 Ҳолиқова Р. Марказий давлат бошқаруви тарихига бир назар // Мулоқот. – Тошкент: 2004. - № 4. – Б.42.

82 қолган 9 тумандан асосий фарқи шунда эдики, туманларнинг маъмурий маркази мавжуд эмас эди. Шимолийи Руд ва Жанубийи Руд туманларидан солиқ йиғиш вазифасини Бухоро шаҳар садр-раис хизматчилари амалга оширганлар. Қолган 9 та туманни маъмурий жиҳатдан туман қозилари бошқарган. Кўпгина туманлар аҳоли зич жойлашган туман марказларининг номи билан ҳам иккинчи ном сифатида юритилган. Масалан, Харкан Руд ёки Ғиждувон тумани каби. Ундан ташқари А.Р.Мухамеджановнинг маълумотларига қараганда Камат тумани Вобканд, Сомежон тумани Рометан деб аталган 143 . Маҳаллий ҳудудларни бошқаришни амалга ошириш мақсадида ва ҳар бир туманни ташкил этиш учун 80 тадан аҳоли яшаш жойлари бирлаштирилган. Кейинчалик эса ушбу туманларнинг аҳоли яшаш жойлари сони 120 дан 340 тага ошган. Амирликда барча бекликлар маъмурий маркази бир хил ном билан аталган. Аҳоли яшаш жойлари сонининг кўплигига қараб шарқий бекликлар юқори мавқега эга бўлган. Масалан, Болжувонда 1420, Ҳисорда 1200, Қоратегинда 700, Кўлобда 635 тага яқин аҳоли яшаш жойлари мавжуд эди. Ҳозирги Туркманистон ҳудудидаги бекликларда эса, аҳоли яшаш жойлари сони энг кам даражада, яъни Ўстида 15, Бурдалиқда 14, Келифда эса 24 тадан аҳоли яшаш жойлари бўлган 2 . Бухоро амирлигида бекликлар ва туманлар маъмурий-ҳудудий жиҳатдан турли хил шаклда бўлинган. Кўпгина бекликлар бир неча қишлоқлардан иборат бўлган амлоклардан иборат бўлган. Бир қатор туман ва бекликлар мавзеларга бўлинган. Масалан, Дехнав, Пирмаст, Хутфар, Ўсти ва бошқа ҳудудларда. Хусусан, Хутфар туманидаги мавзеларга кирувчи бир қатор қишлоқлар мавжуд бўлган. Шу билан бирга, у ёки бу туман ва вилоятнинг 143 Қаранг: Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX– нач. XX вв.) – Ташкент: Университет, 2001. – С.4. 2 Ўша асар. – С.5.

83 ҳудуди амлок, мавзе, гузар ва масжид деб аталган. Ҳар бир мавзе 10 дан ортиқ масжид деб номланган ҳудудий бирликлардан иборат бўлган 144 . Манбаларда мавзе билан қишлоқ ўртасидаги фарқ деярли кўрсатиб ўтилмаган. Фақатгина Хутфар тумани ва Кармана беклиги ҳудудларида жойлашган мавзе билан қишлоқ аҳоли ҳудудий бирлигининг фарқи белгилаб берилган. Масалан, Хутфар туманидаги мавзеларнинг ярмидан кўпи бир қишлоқдан иборат бўлган. Кармана беклигида эса, ҳар бир мавзе таркибига ўн учтагача қишлоқ кирган. Умуман олганда мавзе қишлоқ ёки масжид каби номланган ҳудудий бирликларга нисбатан катта бирликни ташкил этган. Карки беклиги бир неча мавзедан иборат бўлган бўлса ҳам, лекин улар бекча деб номланган ҳудудий бирликлардан ташкил топган. Нурато беклиги гузарларга, гузарлар эса қишлоқларга бўлинган. Шу билан бир қаторда, Қоратегин беклиги рабовларга, улар эса мавзе ва қишлоқлардан иборат бўлган. Шўғнон ва Рўшон беклиги ҳудудлари оқсоқолликларга бўлинган. Ундан ташқари Болжувон беклигининг 60 дан ортиқ, Қоратегин беклигининг 30 дан ортиқ ва Кўлоб беклигининг 22 дан ортиқ аҳоли яшаш жойлари даҳа деб номланган ҳудудий бирликлардан иборат бўлган. Ўрта Осиё хонликларидан Хива хонлигида давлат бошқаруви муайян даражада фарқ қилган. Хонликда бошқарув нисбатан соддалаштирилган шаклда амал қилиб, биринчи ўринда солиқларни ундириш масаласи қўйилган. Мамлакат ҳудудлари асосан икки мансабдор – қушбеги (шимолий) ва мехтар (жанубий) томонидан бошқарилган. Учинчи шахс девонбеги деб аталиб, у девонхона, молия ва давлат хазинасига масъул бўлган. Хонлик 20 бекликка ва 2 ноибликка бўлиниб, беклар ва ноиблар томонидан бошқарилган. Қуйи маъмурий бирликлар эса, қавм деб аталиб хон томонидан тайинланадиган оқсоқоллар томонидан идора этилган 145 . “Хива хони 144 Қаранг: Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX– нач. XX вв.) – Ташкент: Университет, 2001. – С.5. 145 Қаранг: Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. – М.: Аст, 2004. – С.86.

84 ҳузурида ойида бир марта чақириладиган, мансабдор шахслар ва йирик амалдорлар иштирок этадиган Кенгаш доимий фаолият юритиб турган” 146 . Қўқон хонлиги давлат бошқаруви Бухоро амирлиги бошқарув тизимига муайян даражада ўхшаб кетган. Кўпгина мансаблар номланиши ва ваколати бир хилда бўлсада, айрим даврда улар ўзгариб турган. Масалан, Қўқонда шиғовул илм-маориф соҳасини бошқарган. Фарқли томони шундаки, давлатда хондан кейин мингбоши турган, қушбеги эса фахрли унвон саналиб, унга асосий шаҳарлардан бирини бошқариш вазифаси берилган. Молия идорасини дастурхончи, суд маҳкамаси хўжалардан танланган қозикалон томонидан идора этилган. Худоёрхон даврига келиб мингбоши бошқарувида дастурхончи, рисолачи (котиб) ва икки юқори мансабдор шахс иштирокида Кенгаш тузилган. Бухоро ва Хива хонликларидан фарқли жиҳати шундаки, Кенгашда доимий ишловчи мансабдорлар ҳар доим рағбатлантириб турилган. Маҳаллий бошқарув хон томонидан тайинланадиган ҳокимлар, Тошкент беклиги эса беклар-беги томонидан бошқарилган. Солиқ йиғиш билан Бухоро амирлиги сингари амлокдорлар машғул бўлганлар. Бухоро амирлиги давлатчилиги масалалари билан шуғулланган хорижлик олимлар амирлик марказий ва маҳаллий бошқаруви масаласида деярли бир хил фикр билдирадилар. Хусусан, Ж.Кунитс бу ҳақда, “амирнинг ҳокимияти мутлоқ эди. Турли муассасалар бошлиқлари, ҳокимлар у томонидан тайинланар ва фақат унга масъул эди” 3 , - деб ёзади. Ундан ташқари муаллиф мамлакат маъмурий бирлашмалар – вилоятлар, туманлар ва қишлоқларга бўлинишини ҳамда маъмурий амалдорлар беклар, амлокдорлар, оқсоқоллар деб аталишини ҳам таъкидлаб ўтади. Яна “Ислом одатига кўра ҳар бир бекликда раислар ва унга итоат этувчилар мавжуд эди. Молиявий бўлим эса закотчилар – марказий ва маҳаллий солиқ йиғувчилар 146 Сагдуллаев А., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. – Тошкент: Академия, 2006. – Б.126. 3 Kunits J. Dawn of Samarqand. The rebirth of Central Asia. – New York: Covici Friede, 1935. – Р.22.

85 томонидан бошқариларди. Ҳар қайси беклик ўзининг суд аппаратига эга бўлиб, у бош қози ва унга бўйсунувчи қозилардан, шунингдек муфтидан иборат эди. Ҳамма идоралар амир назорати остида эди” 147 , - деб таъкидлайди. Англиялик олим Мэри Холдсворт Бухоро амирлигининг сиёсий аҳволи, марказий ва маҳаллий бошқарув масалаларига алоҳида тўхталади. М.Холдсворт “Бухоро ва Қўқонда амирлик ёки хонлик бекликлардан иборат бўлиб, улар вилоятлар деб номланган ҳамда хон ёки амир оиласи билан қариндош ҳокимлар ёки беклар томонидан бошқариларди. Вилоятлар Бухорода туманларга, Қўқонда эса бекликларга бўлиниб, ҳар қайсиси маҳаллий ҳукмдор оилаларидан чиққан беклар қўл остида эди. Оқсоқол ёки мироблар маҳаллий амалдорлар бўлиб, улар ижро этувчи шахс эдилар” 148 . Яна бир инглиз олими Г.Уилер Бухоро амирлигида марказий ва маҳаллий бошқарув масалаларига оид қуйидаги маълумотларни беради: “Бухоро амирлигининг маъмурий тизими темурийлар ва аббосий халифалик қўл остида бўлган Мовароуннаҳрнинг эрон-араб маъмуриятидан мерос қолган”. Г.Уилер маъмурий бошқарув масаласида бошқарув оддий ва эркин бўлиб, кўпроқ солиқ ва ўлпонлар ундиришга асосланган эди 149 , - деб маълумот беради. Шу билан бирга, Тожикистонлик олим Б.Шамсонинг манғит уруғи вакилларини кўчманчи халқ сифатида ва амирлик бошқарувининг Сафавийлар бошқаруви тизимига ўхшаб кетади ҳамда манғит вакиллари фақатгина бошқарувда айрим туркий атамаларни қўллаганлар деган хулосаларига қўшилиб бўлмайди 150 . Сафавийлар давлатида садр лавозими шариат суди қарорига кўра барча вақфларни бошқариш, саидлар, уламолар, 147 Kunits J. Dawn of Samarqand. The rebirth of Central Asia. – New York: Covici Friede, 1935. – Р.23. 148 Қаранг: Holdsworth M. Turkestan in the nineteenth century. A brief History of Khanates of…. – Oxford: 1959. - P.9. 149 Қаранг: Wheeler G. Modern history of Soviet Central Asia. – London: Weiden feld and Nicolson, 1964. – P.43. 150 Бароти Шамсо. Государственные должности и титулы периода правления мангытов в Бухарском эмирате: Автореф. дисс…канд. ист. наук. – Душанбе: 2006. – С. 28.

86 шайх ул-ислом ва мударрисларга умумий раҳбарлик қилган. Девонбеги номусга тегиш ва тан жароҳати етказиш билан боғлиқ ишларни тергов қилган. Мутаваллий эса, кутубхона, дорихона, ошхона, мехмонхона ва бошқа хизмат кўрсатиш соҳасини бошқарган 151 . Бухоро амирлигининг марказий ва маҳаллий бошқаруви билан боғлиқ тарихий-ҳуқуқий манбаларни таҳлил қилиш натижалари қуйидаги хулосаларни илгари суриш имконини беради: биринчидан, амирлик давлат тузуми шарқий монархия бошқарувига асосланган; иккинчидан, марказий ва маҳаллий бошқарув идоралари ўртасида муайян тизим амал қилиб, ваколат ва вазифалар доираси аниқ белгиланган бўлган; учинчидан, амирликнинг турли ҳудудларида маҳаллий бошқарув ўзини-ўзи бошқариш тартибида амалга оширилган; тўртинчидан, бошқарувда асосий йўналишлар бўйича мансабдор шахсларнинг ўзга фаолиятга аралашишига йўл қўйилмаган; олтинчидан, миллатидан қатъий назар барча фуқаролар давлат бошқарувида иштирок эта олган; еттинчидан, маҳаллий бошқарувда ҳам марказий бошқарув сингари муайян тизимга асосланилган; саккизинчидан; маҳаллий бошқарувдаги ўзини-ўзи бошқариш амалиётидан бугунги кунда тарихий амалиёт сифатида фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. 2.2. Бухоро амирлигининг ташқи сиёсати ва дипломатияси Миллий давлатчилик тарихидан маълумки, мамлакатимизнинг тараққиёти давомида унинг ҳудудида бир қатор йирик давлатлар таркиб топган ва кўплаб сулолалар ўз ҳукмронлигини амалга оширган. Таъкидлаш жоизки, мазкур давлатларнинг ташкил топиши, ривожланиши ва барҳам топишига бир қатор омиллар сабаб бўлган. Бинобарин, ушбу омиллар қаторида уларнинг муҳим геостратегик ҳудудда жойлашганлиги, Ўрта 151 Муҳаммад Рафи Ансари. Дастур ал-мулук. (Устав для государей). – Ташкент: Фан, 1991. – С.14-17.

87 асрларда Ғарб билан Шарқни боғловчи муҳим карвон йўлларинниг ўтганлиги, ислом маданияти ўчоқларидан ҳисобланган Самарқанд, Бухоро ва Урганч (кейинчалик Хива) шаҳарларининг жойлашганлиги, савдо-сотиқ ва ҳунармандчиликнинг ривожланганлиги ва бошқа қатор жиҳатларни санаб ўтиш мумкин. Бироқ тадқиқот доирасида ўрганилаётган даврга келиб, яъни XVIII ўрталари – XX аср бошларида Марказий Осиё давлатлари, хусусан, Бухоро, Қўқон ва Хива хонликлари савдо-сотиқ, илм-фан ва бошқа соҳаларда жаҳон цивилизациясидан бир мунча ортда қолиб кетди. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, юқоридаги ҳолатларнинг юзага келишига бир қатор омиллар сабаб бўлган. Биринчидан, мазкур ҳудудда ўз манфаатларига эга бўлган дунёнинг етакчи давлатларининг ўзаро низолари (Россия-Туркия, Россия-Эрон, Англия-Ҳиндистон низолари); иккинчидан, Марказий Осиё давлатларида ўзаро бирликнинг, ҳамжиҳатликнинг мустаҳкам эмаслиги; учинчидан, қўшни Эрон, Афғонистон давлатлари билан давлатлараро ҳудудий низоларга барҳам берилмаганлиги; тўртинчидан, маҳаллий уруғ-аймоғчиликнинг кучайиши натижасида юзага келган ички келишмовчиликлар ва ғалаёнларнинг (хитой-қипчоқлар, шиалар) узлуксиз давом этиши ва бошқалар. Юқоридаги омиллар билан бир қаторда, хонликларнинг йирик давлатлар ўртасидаги низолардан фойдаланган ҳолда ҳар томонлама ўйланган ва муайян мақсадни кўзлаган ташқи сиёсат, хусусан, дипломатик муносабатларни тўғри йўлга қўймаганлигини ҳам келтириб ўтиш ўринлидир. Бинобарин, миллий манфаатларни устувор йўналиш сифатида оқилона ташқи сиёсатни амалга ошириш ўз навбатида, давлатнинг ички ва ташқи мустақиллигини, хавфсизлигини, тараққиётини белгилаб берувчи муҳим омил ҳисобланади. Таъкидлаш жоизки, ушбу омилга нафақат, хонликлар ва Чор Россияси даврида, балки яқин ўтмиш иттифоқ тузуми замонида ҳам

88 муайян даражада эътибор берилмаган ҳамда бу борада етарли тажриба ва амалиёт мавжуд бўлмаган. Шу жиҳатдан олганда, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг бу борадаги фикрларини келтириб ўтиш ўринли, деб ҳисоблаймиз, яъни “Ўзбекистон Республикаси учун мустақил ташқи сиёсат юритиш – давлат фаолиятининг янги ва амалда қўлланилмаган йўналишларидан биридир. Яккаҳокимлик тизими шароитида Ўзбекистон халқаро майдонга тўғридан-тўғри ва очиқ чиқиш имкониятидан маҳрум этилган бўлиб, ўзининг ташқи давлат идораларига, етарлича дипломатларига ва ташқи иқтисодий фаолият соҳасидаги мутахассисларига эга эмас эди” 152 . Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг юқорида келтирилган фикрларидан келиб чиқиб, миллий давлатчилик тарихининг муҳим масалаларидан бири бўлган ташқи сиёсат ва дипломатик муносабатлар тарихини холисона ўрганиш ва ундан тегишли хулосалар чиқариш ҳамда давлатнинг тараққиёти ва ривожланишида унинг аҳамиятини кўрсатиб бериш бугунги кунда тадқиқ этилиши долзарб бўлган мавзулардан бири ҳисобланади. Бухоро амирлигининг ташқи сиёсат борасидаги фаолиятини тадқиқ этишда тегишли қўлёзма асарлар ва архив ҳужжатларини ўрганиш муҳим аҳамият касб этади. Ушбу ўринда таъкидлаш жоизки, бизгача етиб келган тарихий манбалар мазкур даврга оид бўлган ташқи сиёсат борасидаги воқеликни тўлиқ тавсифлаш имконини бермайди. Бундай ҳолатнинг юзага келишига Бухоро амирлигида қўшни давлатлар билан мунтазам элчилик алоқалари ўрнатилмаганлиги, ташқи сиёсат борасида олиб борилган фаолиятни лозим даражада қайд этилмаганлиги, оз бўлсада, соҳага оид мавжуд манбаларда у ёки бу амирнинг бу борадаги сиёсатини ҳаққоний ва 152 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б.50.

89 холис ёритилмаганлиги, бошқа мамлакатлар элчиликлари таркибида амирликка келган саёҳатчиларнинг асарларида ушбу масалалар қисман ва ўз мамлакатлари манфаатидан келиб чиққан ҳолда баҳоланганлиги каби қатор сабабларни келтириб ўтиш мумкин. Лекин шунга қарамай ушбу масалалар юзасидан бир қатор шарқшунос, ўлкашунос ва тарихчи олимлар томонидан муайян даражада илмий тадқиқотлар олиб борилганлигини ҳам эътироф этиш лозим. Улар қаторида хусусан, Д.Валиева, Б.Маннонов, Е.К.Мейендорф, Г.А.Михалева, З.Раҳмонқулова, М.Содиқов, Ҳ.Тўраев, А.А.Семенов, Н.А.Халфин, Б.Хўжаева ва бошқаларнинг илмий изланишларини кўрсатиб ўтиш мумкин 153 . Шу билан бирга, мазкур изланишларда ташқи сиёсат ва дипломатия тарихига оид бўлган манбалар етарли тарзда таҳлил этилган деб бўлмайди. Уларда Бухоро амирлигининг айрим ҳукмдорлари ташқи сиёсатига қисман эътибор берилиб, асосан маъмурий тузилиш, ер-сув муносабатлари, солиқ тизими, давлат мансаб ва унвонларига оид айрим жиҳатлар ўрганилган, холос. Масалан, А.А.Семенов томонидан амир Ҳайдарнинг Россия подшоҳи Александр I га йўллаган мактублари, Г.А.Михалева томонидан эса Бухоро амирлиги билан Россия ўртасидаги савдо-сотиққа оид алоқалар ўрганилган. 153 Валиева Д. XIX асрнинг биринчи чорагида Бухоро-Россия дипломатия алоқаларига доир // Шарқшунослик. – Тошкент, 1999. -№ 9. – Б.119-132; Валиева Д. XIX асрнинг биринчи чорагида Бухоро- Эрон дипломатик алоқалари тарихидан // Шарқшунослик. – Тошкент, 1999. - № 9. – Б.132-140; Маннонов Б. Нодиршоҳнинг зурриёдини топинг // Шарқшунослик. – Тошкент, 1991. - № 2. – Б.90-102; Маннонов Б. Ўрта Осиё ва Эрон элчилик муносабатлари тарихидан (XIX асрнинг биринчи чораги) // Мақолалар тўплами. – Тошкент, Фан, 1977. – Б.104-114; Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. – М.: Наука, 1975. – С.56; Михалиева Г.А. Торговые и посольские связи России со среднеазиатскими ханствами через Оренбург (Вторая половина XVIII – первая половина XIX в.) – Ташкент: Фан, 1982. – С.80-81; Раҳмонқулова З. XIX асрда Ўрта Осиё дипломатияси // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 2003. - № 1. - Б.67-68; Содиқов М. Амир номалари // Ишонч. – 2001. – 28 ноябрь; Содиқов М. Амир Музаффарнинг дипломатик ёзишмаларига доир янги маълумотлар // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. – Тошкент, 2002. - №1. – Б.67; Тўраев Ҳ. Амир Абд ул-Аҳад “Сафарнома”сининг қўлёзма нусхалари // Навқирон Бухоро. – Бухоро, 1992. - № 8-9. – Б.6-9; Семенов А.А. К истории дипломатических сношений между Россией и Бухарой в начале XIX века // Изв. АН Уз ССР. – Ташкент, 1951. - № 1. – С.85-95; Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии (первая половина XIX в.). – М.: Наука, 1974. – С.133-134; Ходжаева Б. О взаимоотношениях Бухарского ханства с Афганистаном в первой четверти XIX века (по письмам амира Хайдара) // Общественные науки в Узбекистане. – Ташкент, 1990. - № 7. – С.53-56; ва бошқ.

90 Шу жиҳатдан олганда, Бухоро амирлиги дипломатик алоқаларининг ҳуқуқий асослари, ташқи сиёсатининг тамойиллари, қоидалари ҳамда ўзига хос хусусиятлари амалга оширилган тадқиқотлар доирасидан четда қолиб кетганлигини қайд этиш лозим. Юқоридагиларни инобатга олиб, бизнинг фикримизча, ушбу даврда амалга оширилган ташқи сиёсатнинг қуйидаги масалаларини ўрганиш муҳимдир. Чунончи, - тадқиқ этилаётган давр йирик давлатларнинг ўзаро низолари, урушлари даврига тўғри келганлиги ва шу муносабат билан Буюк Ипак йўлининг аҳамияти пасайиши шароитида олиб борилган дипломатик алоқаларнинг ўзига хослиги; - мамлакатда маҳаллий-уруғларнинг ўзаро келишмовчиликларига қарамасдан ташқи сиёсий алоқаларнинг муайян даражада олиб борилганлиги; - Бухоро амирлигининг ташкил топиши жараёнида Эрон ва Бухоро давлатлари ўртасида юзага келган вазиятдан келиб чиқиб, мамлакатнинг мустақиллигини сақлаб қолиш мақсадида оқилона дипломатик сиёсат юритилганлиги; - Россия империясига қарамлик шароитида Бухоро амирлигининг олиб борган ташқи сиёсат ва дипломатик алоқаларининг ўзига хослиги каби масалаларни ўрганиш шулар жумласидандир. Шу билан бирга, бизгача етиб келган маълумотларни таҳлил этиш орқали манғит ҳукмдорларидан амир Ҳайдар, амир Насрулло, амир Музаффар ва амир Абдулаҳадлар ҳамда қисман амир Саид Олимхон даврида дипломатик алоқаларнинг бир мунча фаол кечганлигини кўришимиз мумкин. Бундай хулосага келиш учун қуйидаги жиҳатлар асос бўлганлигини қайд этиш ўринли деб ҳисоблаймиз:

91 - Биринчидан , ушбу амирлар ҳукмронлиги йилларига оид дипломатик ёзишмалар, хатлар ва ҳужжатлар кўпроқ сақланган; - иккинчидан, ушбу даврда Бухоро амирлиги ва бошқа давлатлар билан дипломатик муносабатлар ўрнатишга кенг эътибор берилган; - учинчидан, олиб борилган ташқи сиёсат ўз навбатида, амирликда савдо-сотиқни ривожлантиришга, янги таълим усулларини кириб келишига, саноат, қурилиш ва ишлаб чиқариш соҳаларида муайян даражада ўзгаришларга олиб келган; - тўртинчидан, айнан ушбу даврга келиб давлат ҳокимиятини амалга оширишда юзага келадиган муаммоларни ҳуқуқий воситалар асосида ҳал қилишга эътибор қаратилган. Амир Ҳайдар ҳукмронлиги даврида Ўрта Осиё давлатлари – Хива ва Қўқон хонликлари, Россия, Эрон, Афғонистон, Хитой ҳамда Усмонийлар давлати билан халқаро иқтисодий, маданий ва сиёсий-ҳуқуқий муносабатларни шакллантириш мақсадида элчилик алоқаларини янада мустаҳкамлашга ҳаракат қилинган. У ўз сулоласидан бўлган бошқа амирлардан фарқли ўлароқ, манғитлар ҳукмронлигини мустаҳкамлаш, ички ва ташқи мухолифларга қарши курашда қатор муваффақиятларни қўлга киритишга эришган давлат бошлиғи сифатида ажралиб туради. XIX асрнинг биринчи ярмида, яъни амир Ҳайдар ҳукмронлиги даврида Бухоро ва Россия давлатлари ўртасида доимий фаолият юритиб турадиган ваколатхоналар ёки элчихоналар ва икки давлат ўртасида юзага келадиган муносабатларни тартибга соладиган шартномалар мавжуд бўлмаган. Вақтивақти билан юборилиб туриладиган элчиликлар ҳар иккала мамлакатда ойлаб-йиллаб истиқомат қилиб, ўртадаги савдо-сотиқ муаммолари ва бошқа масалаларни муҳокама қилар ва улар юзасидан давлат бошлиғининг рухсатини олар эдилар. Элчиликлар одатда, сиёсий ва иқтисодий алоқалар

92 борасида мунозаралар олиб бориш ёки муҳим воқеалардан ахборот бериш учун юборилар ва уларнинг мақсади амир ёрлиғида баён қилинар эди 154 . 1805 йилда Россия ташқи ишлар вазирлиги бошқармасининг бошлиғи князь Адам Чартерийскийнинг кўрсатмасига биноан махсус карвонда савдогар қиёфасида Оренбургдан Бухорога рус конфидентларидан бири Ҳабибулла Абдулов юборилади. У бу ерда расман сохта пул ясашда айбланган ва Бухорога қочиб келган рус фуқаролигига мансуб тептяртатарларни Россияга топшириш ҳақида музокаралар юритади, аммо аслида унга юклатилган асосий вазифа Нодиршоҳнинг Бухорода яшаши тахмин этилган неварасини рус императори паноҳига олиб кетиш бўлган. Шу йилнинг ўзида Оренбургга Бухоро амирлиги элчилари сифатида икки савдогар – Мирзабек Аллаёров ва Ғофуржон Наврўзжоновлар ташриф буюради. Ушбу элчилар Оренбург генерал-губернаторига Бухорода сохта пул ясаш билан шуғулланувчи Валит Ҳамитовдан мусодара қилиб олинган ускуналарни топширадилар. Лекин ушбу савдогарларда элчилик ваколатини тасдиқловчи керакли ҳужжатлар бўлмаганлиги сабабли, уларнинг Россия давлати бошлиқлари билан учрашишларига рухсат этилмайди. Шунга қарамай, Бухоро амирлигидан элчи сифатида келган икки савдогарга нисбатан илтифот кўрсатилиб, Бухоро амирлиги билан дўстона муносабатда бўлиш мақсадида ҳар қандай муносабатга киришишга тайёр эканлиги хусусида таъкидлаб ўтилади. 1809 йилда Россиядан Бухорога “махфий суратда яна бир конфидент – поручик Одилносир Субҳонқулов Оренбург ҳарбий губернатори назорати остида юборилади” 155 . Поручик Субҳонқулов миссияси дастлаб Бухоро 154 Валиева Д.. XIX асрнинг биринчи чорагида Бухоро-Россия дипломатия алоқаларига доир // Шарқшунослик. – Тошкент, 1999. - № 9. – Б.122. 155 Маннонов Б.С. XIX аср бошларидаги Бухоронинг халқаро вазиятига оид саёҳатномалар // “Инсониятнинг маданий мероси – учинчи минг йилликка” Бухоро ва Хива 2500 йил: Халқаро симпозиум тезислари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б.49 .

93 амирлиги ҳамда Россия давлатлари ўртасидаги карвон савдоларининг хавфсизлигини таъминлаш, аниқроғи қароқчилар томонидан талон-тарож қилинган савдо карвонлари масаласини ҳал қилиш ҳамда Россия-Бухоро давлатлари ҳамкорлигида ўзаро жиноятчиликка қарши курашиш, шу билан бирга, Россиядан қочиб Бухорода бошпана топган сохта пул ясовчи Хамитов ва унинг шерикларини Россия давлатига топшириш билан боғлиқ масалалар билан шуғулланган 156 . Ўз навбатида, амир Ҳайдар жавоб хатида бундай масалалар фақатгина икки давлатнинг бошлиқлари томонидан ҳал қилиниши, яъни амирга фақат бевосита Россия давлати бошлиғи мурожаат қилиши лозимлиги ҳақида баён этади. Бухоро амири Ҳайдар ўзининг ана шу мактуби билан давлатлараро қонун-қоидаларга риоя этиш масаласини эслатиб, унга танбеҳ бериш билан бирга, халқаро миқёсда Бухоро амирлигининг мустақил давлат сифатида обрў-эътиборини сақлашга нақадар катта эътибор бериб келганлигини ҳам намоён этади. Амир Ҳайдар томонидан жўнатилган мактуб Россия ташқи ишлар вазирлигида ўрганилиб, Бухоро амирлиги билан яхши муносабатларни давом эттириш, ушбу давлатни ҳар томонлама ўрганиш учун мавжуд имкониятлардан фойдаланишга қарор қилинади. Икки давлат ўртасидаги келишувлар асосида жиноий-ҳуқуқий ёрдам кўрсатилиб, Россия давлати ихтиёрига Валит Ҳамитов бошчилигидаги жиноий гуруҳ топиб берилади. Ундан ташқари Субҳонқулов миссиясига сохта пуллар ким орқали, қайси йўллар билан тарқатилганлиги ҳақидаги маълумотлар тақдим этилади. Одилносир Субҳонқулов Бухорода қўлга олинган 3 та рус асирини озод этишга муваффақ бўлади 2 . 156 Маннонов Б. Ўзбек дипломатияси тарихи. – Тошкент: ЖИДУ, 2003. – Б.191. 2 Қаранг: Ўзб.Рес. МДА, ф. №. 6. рўй. 10. йиғма жилд № 291, 277 в.

94 Шу ўринда, Бухоро амирлиги ва Россия давлатининг ўзаро икки томонлама халқаро жиноятчиликка қарши курашдаги ҳамда савдо-сотиқни ривожлантиришга қаратилган муносабатлари муваффақиятли кечганлигини эътироф этиш жоиз. Юқоридаги тадқиқотлардан қуйидагича хулоса қилиш мумкин: - Поручик Субҳонқулов элчилиги Россия – Бухоро сиёсий ва иқтисодий алоқалари ривожига катта ҳисса қўшган; - Икки давлат ўртасида расмий халқаро-ҳуқуқий муносабатлар бир маромга тушишига имконият яратилган; - Бухоро амирлиги амир Ҳайдарнинг оқилона сиёсати туфайли ташқи сиёсатда мустақил равишда тенг ҳуқуқли давлат сифатида тан олинганлиги ўз навбатида, Россия ва бошқа давлатлар учун амирлик билан кейинги ташқи сиёсий алоқаларда алоҳида аҳамият касб этган эди. Россия Бухорога хуфялар йўллар экан, даставвал Бухоронинг Хива билан умумий тил топиб кучайишидан, сўнгра уларнинг французлар таъсирида Россия-Эрон урушида Эрон тарафига оғиб кетиш хавфидан ғоят катта ташвишда эди. Амир Ҳайдар ана шу воқеалардан яхши хабардор бўлган. Аммо у ташқи сиёсатда мустамлакачи давлатларнинг қутқуси билан эмас, балки ўз давлати хавфсизлиги манфаатларидан келиб чиққан ҳолда фаолият юритган. Амир Ҳайдар ўз навбатида Усмонийлар давлати билан ташқи сиёсий ва дипломатик муносабатларни мустаҳкамлаш мақсадида девонбеги Эшмуҳаммад ва қўриқчибоши Мирза Муҳаммадюсуфни Истанбулга Бухоро амирлигининг расмий вакили сифатида юборади. Бухоро амирига жавоб ўрнида юборилган номада шундай дейилади: “Амир ҳазратлари юборган номангиз ва ҳадяларингиз элчингиз воситасида

95 бизларга етиб келди. Отангизнинг вафотини эшитиб қайғуга ботдик. Қайғумизни сизнинг тахтга чиққанингиз бир оз бўлса-да, енгиллаштирди. Изҳор қилган дўстлигингиз давомий бўлсин” 157 . Амир Ҳайдар Бухоро амирлигининг Усмонийлар давлатидаги элчиси Мирза Муҳаммадюсуф ҳамда унинг вафотидан сўнг элчи Мирза Муҳаммадфозил орқали юборилган номаларида сиёсий муносабатларни мустаҳкамлаш ҳақида сўз юритилмасдан, балки кўпроқ икки давлат ўртасида маданий ва иқтисодий ҳамкорлик борасидаги таклифлар изҳор этилган эди. Таъкидлаш жоизки, амир Ҳайдар яқин қўшни давлатлар билан ҳам дипломатик алоқаларни қайта тиклашга ва ривожлантиришга муайян даражада ҳаракат қилган. Хусусан, у 1812 йилда Хива хони Муҳаммад Раҳимхон олдига ўзининг икки элчисини вакил қилиб юборади. Ўроқбой Жўра ва Аваз Муҳаммад Ясовулбоши бошчилигидаги мазкур элчилик Бухоро-Хива муносабатларини қайта тикланиши ва ўзаро алоқаларнинг яхшиланишида муҳим рол ўйнайди 158 . 1814 йилнинг ёзида Россияга Азимжон Мўминжонов бошчилигидаги икки расмий элчилик юборилади. Бевосита Азимжон девонбеги раҳбарлик қилган биринчи элчилик Бухоро-Россия муносабатларини мустаҳкамлаш мақсадида; иккинчи элчилик – Туркияга Россия ҳудудлари орқали ўтишга подшоҳдан ижозат олиш масаласини ҳал этиш учун юборилади. Амир Ҳайдар томонидан юборилган мазкур миссиянинг мақсади савдо муносабатларини янада мустаҳкамлаш билан бир қаторда савдогарлар ҳуқуқларини таъминлаш, аниқроғи чегара божхоналарида бухоролик савдогарларга қилинадиган тажовузларни олдини олиш билан боғлиқ ҳуқуқий масалаларни ҳал қилишга қаратилган эди 2 . 157 Раҳмонқулова З. XIX асрда Ўрта Осиё дипломатияси // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 2003. - № 1. - Б.67. 158 Қаранг: Шермуҳаммад Мунис. Фирдавс ул-иқбол: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв № 5364-1. 160 б-161а варақлар. 2 Қаранг: Мироншоҳ Мунши. Мактубот, муншаот ва маншурот: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 289. 200 а,б варақлар.

96 Азимжон Мўминжонов бошчилигидаги элчилик орқали амир Ҳайдар Бухоро-Россия ўртасида ўзаро савдо-сотиқ хавфсизлигини таъминлаш, турли талашлардан қутулиш мақсадида ҳамда икки давлатнинг ўзаро фойдаси учун халқаро савдо битими тузишга, яъни икки давлат ўртасида умумсавдо манфаатларига хизмат қилувчи ҳуқуқий ҳужжатни имзолашга тайёр эканлигини изҳор қилади. Юқоридагилар билан бирга, амир Ҳайдар ушбу миссияга Бухоро савдогарлари ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадида божхоналарга тайинланган Бухоро мансабдорларига ўз элатларининг савдога тааллуқли бўлган барча ишлари бўйича илтимос қилиш ҳуқуқи берилишини, уларга божхоналарда қатъий қарор қабул қилиш учун Оренбург чегара комиссиясига юбориладиган барча даъволарни кўришда ва текширувларда иштирок этишга рухсат берилиши ҳамда бухоролик савдогарларга аввалги қоидалар бўйича ўзларининг молларини бир божхонадан бошқасига кўчириш ман қилинмаслиги каби масалаларни ҳал қилиш вазифасини топширган эди. Амир Ҳайдар ўзининг ташқи сиёсий ва дипломатик муносабатларда амалга оширилиши мўлжалланган бир қатор ҳуқуқий муаммоларни ҳал қилишга эришади. Хусусан, Бухоро – Россия савдо алоқаларига оид махсус божхона қоидалари (ҳуқуқий ҳужжат) тузилади; Оренбург линиясидаги божхоналарда бухоролик фуқароларнинг ишлари кўрилаётганда бу ишлар бўйича мазкур божхоналарга бухоролик савдогарлар ўзлари ичидан сайланган энг ҳурматли иккита вакил киритилиши кўзда тутилади; Бухороликлар даъволарининг Оренбург чегара комиссиясида кўриб чиқиш тартиби белгиланади; Бухороликларга ўз молларини бир божхонадан иккинчисига кўчиришга рухсат берилади 159 . 1818 йилда Бухоро амирлигидан Россия давлатига яна Азимжон Мўминжонов бошчилигида расмий элчилик юборилади. Амир Ҳайдар элчига 159 Қаранг: Маннонов Б. Ўзбек дипломатияси тарихи. – Тошкент: ЖИДУ, 2005. – Б. 357.

97 ўз ёрлиғини топшириш билан бир қаторда, унга ўзининг оғзаки топшириқларини ҳам беради 160 . Ўз ўрнида амир Ҳайдар Туркия давлати билан ҳам тенг ҳуқуқлилик асосида ҳамкорлик алоқаларини ўрнатишга интилади. Хусусан, у 1819 йилнинг март ойида Истанбулга Ҳожи Маҳмуд Шариф бошчилигидаги элчиликни юборади. Ўша даврда қабул қилинган элчилик таомилларига кўра амир ёзма нома билан бирга, “элчи орқали ўзининг яқин муносабатлар ўрнатиш билан боғлиқ истакларини султонга оғзаки тарзда етказиш учун элчига махсус топшириқ беради” 161 . Амир Ҳайдар ҳукмронлиги даврида Бухоро ва Россия давлатлари ўртасидаги муносабатлар бир томонлама характерга эга бўлмаганлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш жоиз. Хусусан, 1820 йилда Россия давлатидан Бухорога жавоб тариқасида А.Ф.Негри бошчилигида биринчи маротаба расмий элчилик ташриф буюрган. А.Ф.Негри бошчилигидаги элчилик савдо алоқаларини янада ривожлантириш масалаларини муҳокама қилиш билан бирга, яна бир қатор махсус вазифаларни ҳал этиш учун юборилган эди. Хусусан, ушбу миссия зиммасига Бухорога қўшни бўлган Қўқон хонлигининг иқтисодий, сиёсий аҳволи, давлат бошқаруви масалалари, бошқа давлатлар билан ўзаро муносабати ҳақида маълумотларни йиғиш, Бухоро амирлигининг Эрон, Туркия, Хива ва афғонлар билан бўлган муносабатларини қай ҳолатда эканлигини ўрганиш, Сирдарё ва Амударёда кемалар хизмати, унинг мавжудлиги ёки бошқа маълумотлар, Қобул, Қандаҳор, Кашмир, Панжоб воҳаларининг сиёсий ва иқтисодий аҳволи хақида ҳақиқатга тўғри келувчи 160 Қаранг: Мироншоҳ Мунши. Мактубот, муншаот ва маншурот: Қўлёзма Ўз ФА ШИ. инв. № 289. 200 а-б варақлар. 161 Раҳмонқулова З. XIX асрда Ўрта Осиё дипломатияси // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 2003. - № 1. - Б.67.

98 маълумотларни йиғиш ва ушбу ҳудудларда Европа молларига бўлган талаб ва эҳтиёж даражасини ўрганиш каби бир қатор масалалар юкланган эди 162 . Юқоридагилардан ҳам кўриниб турибдики, Россиянинг ҳукмрон доиралари Бухорога юборган дастлабки расмий миссиянинг ўзидаёқ Марказий Осиёни ўз таъсир доирасига олиш ва ушбу ҳудудни бутунлай босиб олиш мақсадини амалга ошириш имкониятларини ўрганишга ҳаракат қилган. Бухоро амирлиги ташқи сиёсати тарихида Эрон давлати ўртасидаги дипломатик алоқалар ҳам муҳим ўрин тутади. Таъкидлаш жоизки, Эрон давлати билан дипломатик алоқаларни мустаҳкамлашда амир Насруллонинг фаолиятини алоҳида кўрсатиб ўтиш мумкин. У миллий давлатчилик тарихида “қонҳўр амир” номи билан из қолдирган бўлсада, лекин ташқи сиёсий ва дипломатик масалаларда муҳим геополитик аҳамиятга эга бўлган масалаларни ҳал қилишга муваффақ бўлган. Шу ўринда, Эрондан 1844 йилда Муҳаммадшоҳ бошчилигида йўлланган элчилик фаолиятини таҳлил этиш юқоридаги эътирофимизни муайян даражада асослашга хизмат қилади деб ҳисоблаймиз. Тарихий ҳужжатлардан маълумки, мазкур элчилик олдига қуйидаги масалаларни ҳал қилиш вазифаси юклатилган эди: Бухорода сақланаётган эронлик асирларни озод қилиш масаласини муҳокама этиш; Марв вилояти ва туркманлар билан боғлиқ масалаларда муайян келишувга эришиш; Бухорода тутқунликда бўлган инглиз фуқароси Жозеф Вулфни озод қилиш масаласини ҳал этиш ва бошқалар. Эрон элчиси Бухорода сақланаётган асирларни қадимий анъана ва одатларга кўра уламоларнинг фатволари асосида давом этиб келаётгани, асирлар нақд пулга сотиб олинганлиги сабабли Эронга қайтарилмаслигини инобатга олиб, бундай ҳуқуқий муаммоларни бартараф этиш учун икки 162 Қаранг: Внешняя политика России XIX и начала XX века. Серия II. T III. – М.: Полит. лит-ры, 1979. – С. 453.

99 давлат ўртасида ўзаро алоқаларни янада мустаҳкамлашга қаратилган амирнинг таклифларини қабул қилади. Эрон элчиси иккинчи масала, яъни Марв вилоятидаги сиёсий аҳвол масаласида Бухоро амири унга ушбу ҳудуддаги сиёсий аҳволнинг нақадар мураккаблигини тушунтириб, Марв ҳокими аҳоли талаби асосида тайинланганлигини, туркман уруғлари Бухоро амирлигига қарши ҳаракатлар уюштирганлигини таъкидлаб, Марв воҳасини қайта обод қилиш зарурлигини, акс ҳолда Марвни ҳеч ким бошқара олмаслигини билдиради. Учинчи масала бўйича мунозара анча кескин кечади, “чунки бу масала инглизларнинг Бухорода, умуман, Ўрта Осиёдаги, жосуслик фаолияти билан боғлиқ эди” 163 . Ўрта Осиёда жосуслик фаолиятини амалга ошириш учун Эрон орқали полковник Стоддарт ва капитан Коноллилар юборилган. Ушбу икки элчи амир Насрулло томонидан қатл этилган бўлиб, амир уларнинг ёвуз ниятда келганлигидан бохабар эди. Икки элчини озод этиш мақсадида Эрон воситачилигидан фойдаланган инглизлар Эрон орқали Жозеф Вулфни юборади. Жозеф Вулф ҳам икки жосуснинг шериги сифатида қамоққа олинади. Эрон элчиси Бухоро амирига инглиз фуқароси Жозеф Вулфни иззат-икром билан топширишни сўрайди. Бухоро амири бундай ташқи сиёсий ва дипломатик муносабатларда Бухоро давлатининг халқаро алоқалардаги обрўсини, мамлакат ички ва ташқи хавфсизлиги масалаларини, Эрон давлати билан бўладиган кейинги алоқаларни мустаҳкамлаш, ўз навбатида Эрон-Англия сиёсий муносабатларини ижобийлаштириш мақсадида Жозеф Вулфни ҳамда Эрон асирларини озод қилишга қарор қилади. 163 Маннонов Б. Ўзбек дипломатияси тарихи. – Тошкент: ЖИДУ, 2005. – Б.149. 2 Ўша асар. – Б.155.

100 Амир Эрон элчиси билан Субҳонқулибек номли зотни совға-саломлар билан Эрон давлатига элчи қилиб юборади. Эрон элчиси у зотни, Жозеф Вулфни ва эронлик асирларни олиб, Бухорони тарк этади 2 . Бухоро амирлиги билан Эрон давлати ўртасидаги муносабатларда энг ўткир масалалардан бири – асирлар масаласи бўлганлиги сабабли, бундай омил икки давлатнинг ўзаро ташқи сиёсий ва дипломатик алоқаларининг ривожига тўсиқ бўлиб турарди. Икки давлатнинг ҳеч бирига итоат этмайдиган кўчманчи қабилалар ва уруғлар карвон йўлларида ва чегара ҳудудларида турли талон-тарожларни амалга ошириб, асирларни Бухоро ёки бошқа шаҳарлар бозорларида сотардилар. Бундай кўринишдаги инсонлар савдосидан тарафлар, яъни сотувчи ва олувчилар манфаатдор бўлганлиги сабабли қул савдосини бутунлай барҳам топтириш мушкул эди. Ушбу муаммонинг ижтимоий-сиёсий моҳиятидан ташқари, ғоявий асоси ҳам мавжуд бўлиб, у сунний ва шиа мазҳаблари ўртасидаги тафовутлар билан белгиланар эди. Бундай фикрнинг баҳсли мунозарага мансублигини инобатга олиб, икки давлат ўртасида тинч-тотувлик алоқаларини ўрнатиш мақсадида Бухоро амири вақти-вақти билан Туркия султонига элчилар юбориб, масаланинг шаръийлигини аниқлашга ҳаракат қилар ва унинг ҳуқуқий ечимини топиш мақсадида буюк уламо-ю мужтаҳидларнинг асарларини юборишни илтимос қилар эди. Мазкур ҳуқуқий муаммони бартараф этишга имкон берувчи ҳуқуқ манбаларини олиб келиш амир томонидан икки элчиликка топширилган эди. Амир Насруллонинг ташқи сиёсатда қаттиққўл ва шафқатсизлигини инобатга олиб, Хива хони 1845 йилда Бухорога Раҳматулло Қоракўзни элчи қилиб юборади. Ушбу элчиликнинг асосий мақсади Бухоро амири Насруллонинг Хива билан дипломатик муносабатдаги асл ниятини аниқлаш бўлган.

101 1845 йилда Хивадан келган элчилик амир Насрулло томонидан самимий ниятларда кутиб олинсада, лекин унинг Хива билан асл мақсади, яъни тинчлик ёки уруш олиб бориш ниятидалигини аниқлашнинг имкони бўлмайди. 1856 йилда Хива хонлиги томонидан амир Насрулло ҳузурига иккинчи маротаба элчилик жўнатилади. Бироқ бу сафар мадад ва кўмак билан келган элчилик ҳеч қандай натижасиз қолиб, Амударё яқинида элчиликнинг барча вакиллари қириб ташланади 164 . Бироқ, ушбу даврда Бухоро ва Хива давлатлари ўртасида муайян даражада ташқи иқтисодий алоқалар фаол кечган эди 165 . 1858 йил адъютант Н. П. Игнатьев бошчилигида Россиядан Бухоро ва Хивага элчилик гуруҳи ташриф буюради. Ушбу миссияга бир қатор кўрсатмалар берилади: Ўрта Осиёдаги вазиятни тўлиқ ўрганиш; Россиянинг ушбу давлатлардаги мавқеини мустаҳкамлаш; инглизлар аралашувига чек қўйиш. Шу билан бирга, элчиликка бож тўловларини камайтириш, Бухорога савдо агенти келишига рухсат олиш ва рус кемаларининг Амударёда эркин сузишига рухсат берилиши каби масалаларни ҳал этиш топширилади 166 . Бунда Россия давлати томонидан Бухоро ва Хивани ташқи кучлардан ҳимоя этишга ёрдам кўрсатилиши ҳам назарда тутилади 167 . Н.П.Игнатьев элчилиги амир Насрулло томонидан муносиб кутиб олиниб, давлатлар ўртасида ўзаро савдо-сотиқ ва хавфсизлик масалаларида келишиб олинган. Ушбу даврда амир Насрулло томонидан инглиз элчиларининг қабул 164 Қаранг: Огаҳий. Гулшани давлат: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 7572. 41б-42а варақлар. 165 Бу ҳақда қаранг: Валиева Д. XIX асрнинг биринчи ярмида Бухоро ва Хиванинг ташқи иқтисодий алоқаларига доир // “Инсониятнинг маданий мероси – учинчи минг йилликка” Бухоро ва Хива 2500 йил: Халқаро симпозиум тезислари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б.46-48. 166 Қаранг: Халфин Н. А. Политика России в Средней Азии (1857—1868). — М.: Изд. Вост. лит., 1960. – С.102. 167 www. kungrad. сom.

102 қилинмаслиги Н.П.Игнатьев бошчилигидаги миссиянинг муваффақиятли якунланишига муайян даражада таъсир этади 168 . Бухоро тахтига келган амир Музаффар давлатни бошқариш масаласида асосий эътиборни амирликнинг халқаро алоқаларини янги босқичга кўтаришга ҳаракат қилган. Худди шу даврда Россия империясининг тажовузи кучаётган кескин бир вазиятда амир Музаффар марказлашган Бухоро давлати ҳамда бутун Туркистон ҳудудини душманлардан сақлаб қолиш учун Англия, Франция, Италия давлатлари ва Туркия султонлиги билан ўзининг очиқ ва махфий дипломатик алоқаларини ўрнатган. Амирлик ўз элчилари орқали Англиянинг Ҳиндистондаги вакиллари ва Туркия султонлиги, шунингдек, Франция ҳамда Италияга ҳарбий-сиёсий алоқалар ўрнатиш таклифлари битилган дипломатик номаларини жўнатган. Бу ҳақда тарихнавис Ҳамид Ибн Бақохўжанинг ЎзФА Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида сақланаётган “Танзил ал-амсол фикри зикри байон ул-аҳвол” асарида тўла маълумот берилади 169 . Шунингдек, мазкур асарда: “Биз ва сизнинг ўртангизда дўстлик юқори даражада бўлганлиги учун ҳеч қачон сизларга нисбатан душманликни раво кўрмаганмиз ва кўрмаймиз ҳам. Бугун биз томонидан ёзилаётган хат қарорига асосан Сайхун дарёси ички томони бизники, ташқи тарафи сизнинг мулкингиздир. Шунингдек амир Музаффар икки давлат ўртасида тижорат борди-келдисини йўлга қўйиш масаласини ҳам кўтарди”, - дейди муаллиф 170 . Амир Музаффар давридаги ташқи сиёсий масалалар хусусида шарқшунос олим М.Содиқов қуйидаги маълумотларни беради, яъни амир Музаффар томонидан Порсо Хўжани дипломатик мактуб билан Туркия султонига элчи қилиб жўнатганлигини, мактубда Бухорога, насронийларга 168 Қаранг: Халфин Н. А. Три русские миссии. – Ташкент: Изд. САГУ, 1956. – С.58. 169 Ҳамид Ибн Бақо Хўжа. Танзил ал-амсол фикри зикри байон ул-аҳвол: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 602. 170 Содиқов М. Амир номалари // Ишонч. – 2001. – 28 ноябр.

103 қарши курашда ёрдам сўралганлигини ҳамда Туркиядаги дипломатик миссия натижасиз тугаганлигини қайд этади 171 . Элчи султондан аниқ бир жавоб ололмай Бухорога қайтишга мажбур бўлади. Шунингдек юқорида қайд этиб ўтилган Ғарб давлатларидан (Франция ва Англия) ҳам амир Музаффар ижобий жавоб ололмайди. Чунки Франция ҳам Англия ҳам Бухоро учун ўз сиёсий манфаатларидан келиб чиққан ҳолда Россия империяси билан муносабатларини бузилишини истамас эдилар. Иккинчидан эса, бу вақтга келиб Усмонийлар давлати аввалги мавқеини йўқотган, унинг ҳарбий ва сиёсий қуввати сустлашиб қолган эди. Бухоро амири Музаффар ташқи сиёсати ва дипломатик муносабатлари тарихи ҳақида сўз кетганда, аввало, унинг давлатни бошқарган йилларида амирликнинг Россия империясига мустамлака бўлган даврига алоҳида тўхталиб ўтиш жоиздир. Чунки ушбу давр, яъни 1868 йилнинг 11 июлида Россия билан Бухоро амирлиги ўртасида тузилган сулҳ шартномасига асосан амирликнинг Россия империяси вассалига айланганлигининг ҳуқуқий асоси вужудга келган даврдир. Россия билан Бухоро амирлиги ўртасида тузилган сулҳ шартномасига асосан дипломатик масалалар деярли Россия империясининг манфаатларига хизмат қилиб, фақатгина Бухоро фуқароларининг Россия ҳудудларида эркин савдо қилиш ҳуқуқи, Амударёда хусусий кемаларнинг эркин сузиб юриш ҳуқуқи, икки давлат савдогарлари учун божнинг ягона қиймати кабилар белгиланган эди 172 , холос. Умуман олганда Россия империяси билан Бухоро амирлиги ўртасида тузилган кейинги ҳуқуқий ҳужжатлар амирликнинг мустақил ташқи сиёсат юритишига кескин тўсқинлик қилган 173 . Масалан, 1873 йилнинг 23 171 Содиқов М. Амир Музаффарнинг дипломатик ёзишмаларига доир янги маълумотлар (1860-1868) // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. – Тошкент, 2002. - №1. – Б.69. 172 Авазов Н. Бухоро амирлиги ва Россия империяси ўртасида тузилган шартномалар ва уларнинг мустамлакачилик моҳияти // ТДЮИ Ахборотномаси. – Тошкент, 2006. - № 6. – Б.137-138. 173 www. planetadisser.com.

104 сентябрида тузилган “Россия билан Бухоро ўртасида дўстлик шартномаси”га 1888 йил 23 июнда Россия империяси Сиёсий агенти ва Останақул Иноқлар томонидан имзоланган “Қўшимча қоидалар баённомаси”га асосан темир йўллардан фойдаланиш масаласи сиёсий агентлик ваколатига тегишли бўлиб, амирлик ўз маҳсулотларини четга чиқариш ҳуқуқидан муайян даражада чекланган. Бухоро амири Абдулаҳад даврида ҳам давлатчилик масаласида жуда муҳим ва стратегик аҳамият касб этувчи ташқи сиёсий алоқалар кенг ривожланган эди. Бухоро амири Абдулаҳад Петербургга қилган сафарлари ҳисоботи сифатида “Рўзномаи сафари Фитирбурх” номли икки мемуар асар ёзган эди 174 . Манбадаги маълумотларга қараганда, Петербург сафари 1906 йилнинг 10 ноябридан 22 декабригача давом этган. Асарда кўрсатилишича, Бухоро ҳукмдори совға сифатида рус императорига 16 та жиҳозланган от олиб борган. Ўз навбатида рус иимператори ҳам Бухоро амири ва делегация аъзоларига қимматбаҳо рус орден ва медалларини тақдим этади. Қуйида номлари тилга олинадиган Бухоро делегацияси аъзолари ҳақидаги маълумотлар аҳамиятга моликдир: Тўражон (Саййид Мир Олим), Исфандиёр тилмоч, Мирзо Насруллобий парвоначи (бўлажак Бухоро қушбегиси), Хўжақулбий додҳоҳ, Муҳаммад Юнусбий, Аҳмад Хўжа ўроқ, Мирза Муҳаммад Амин ва бошқалар 175 . Манғит амирларининг сўнгги вакили амир Саид Олимхон (1910-1920 й.) ҳукмронлиги йилларида давлатда ташқи сиёсий ва дипломатик масалалар деярли мустамлака аҳамиятига эга бўлган. Бу даврга келиб Бухоро амирлиги фақатгина Афғонистон давлати билан Чор ҳукуматига қарши курашиш мақсадида яширин дипломатик алоқаларни олиб борган эди. 174 Қаранг: “Рўзномаи сафари Фитирбурх”: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 2869. 431б варақ. 175 Қаранг: Тўраев Ҳ. Амир Абд ул-Аҳад “Сафарнома”сининг қўлёзма нусхалари // Навқирон Бухоро. – Бухоро, 1992. - № 8-9. – Б.7.

105 Чор Россияси қулаганидан кейин Муваққат ҳукумат ва Бухоро амирлиги ўртасида келишув тузилиб, унга Муваққат ҳукумат тарафидан А.Г.Преображенский ва амир Саид Олимхонлар имзо чекадилар. Афғон давлатидан Бухорога мухтор вакил сифатида тайинланган Муҳаммад Валихон амирга ташқи сиёсий масалаларда ўзининг керакли маслаҳатларини бериб, дин ва миллат учун якдил курашда тайёр эканлигини билдиради ҳамда Фазл Аҳмадхон бошчилигида икки юз нафар аскар, етти тўп ва еттита филни юборган эди 176 . Амир Олимхон давлатни бошқарган йиллари Совет Россияси билан ҳам муайян даражада дипломатик алоқалар олиб борилган. Жумладан, Колесов бошчилигидаги тўқнашувлардан сўнг сулҳ тузиш мақсадида большевикларнинг вакили сифатида Ш.З.Элиава мухтор вакил сифатида Бухорога келади. Большевиклар вакили амир Олимхонга давлатни мустақил қилиб бериш ва ҳарбий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш ҳамда молиявий жиҳатдан ёрдам бериш каби ваъдаларни берган эди. Шундан сўнг Бухорога Совет Россиясининг расмий элчиси сифатида П.Б.Аксельрод тайинланади 2 . Мавжуд сиёсий вазиятдан фойдаланган амир Саид Олимхон мустақиллик учун курашиш мақсадида Хива хонлиги билан хуфёна дипломатик алоқаларни олиб борсада, бироқ муваффақиятсизликларга дуч келади. Бухоро амирлиги ташқи сиёсати ва дипломатияси тарихий даврига хулоса қилишдан олдин, муайян амирларнинг ташқи сиёсатда муваффақиятсизликка учрашининг бир қатор сабаблари хусусида тўхталиб ўтиш лозимдир. Биринчидан, манғит амирлари ташқи сиёсий ва дипломатик масалаларни ҳал қилишда, аввало, қўшни давлатлар Хива ва Қўқон хонликлари билан ҳарбий- сиёсий ва савдо-сотиқ муносабатларини ривожлантиришга ва ички маҳаллий низоларни бартараф этишга аҳамият бермаганлар; иккинчидан, йирик 176 Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. – Тошкент: Фан, 1991. – Б.9- 10. 2 Ўша асар. – Б.12.

106 давлатлардан келадиган элчилар, вакиллар ва савдогарларнинг асл мақсадини тўғри англаб етиш, аниқлаш чоралари етарли даражада ишлаб чиқилмаган; учинчидан, Бухоро амирлигидан йўлланган элчилар ўзга давлатнинг ички сиёсати ва Бухоро амирлигига бўлган ҳақиқий муносабати ҳақидаги маълумотлар аниқланмаган ҳамда ўз вақтида етказилмаган; тўртинчидан, бир қатор давлатлар билан амалга оширилиши мўлжалланган дипломатик алоқалар натижасиз қолиб кетган, бешинчидан, амирликнинг вакили сифатида юборилган элчилар давлатларнинг тили, дини, жўғрофияси, ижтимоий ва давлат тузуми, ҳарбий қудрати, урф-одати ва бошқа масалалар хусусида тўлиқ маълумотга эга бўлмаган, оқибатда эса, дипломатик моҳирликка жиддий таъсир етказиб, амирларнинг ташқи сиёсатда муваффақиятсизликка учрашига сабаб бўлган. Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, манғитлар ҳукмронлиги даврида амалда бўлган ташқи сиёсат ва дипломатия бугунги кун мустақил Ўзбекистон давлатининг ташқи сиёсатини эркин, мустақил ва тенг ҳуқуқли аъзо сифатида юритишида тарихий-ҳуқуқий амалий манба бўлиб хизмат қилади. Чунки миллий давлатчилик тарихининг ҳар қандай босқичи ташқи сиёсий ва дипломатик муносабатлар негизида ўзаро дўстлик, ҳамкорлик, тинч-тотувлик ва халқлар, миллатлар дўстлиги асос бўлиб хизмат қилиб келган. Шундай экан, “бугунги кунда ташқи сиёсатдаги энг асосий мезонимиз, энг аввало, миллий давлатимиз манфаатларини кўзлаб, уларни барча имкониятлар билан ҳимоя этган ҳолда иш юритишдан иборат” 177 . 2.3. Бухоро амирлигида суд ҳокимияти Бухоро амирлигининг давлатчилик тарихини ўрганишда унинг суд тизими, жараёни ҳамда жиноят ва жазога оид масалаларни дастлабки манбаларга таянган ҳолда тадқиқ этиш муҳим аҳамият касб этади. 177 Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Т.4. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б.9.

107 Бизнинг фикримизча, юқоридаги масалаларни таҳлил этишда қуйидаги жиҳатларга алоҳида эътибор қаратиш лозим: Биринчидан, Бухоро амирлиги суд ва судловига оид бўлган маълумотларни тарихий-ҳуқуқий жиҳатдан дастлабки манбаларга таянган ҳолда таҳлил этиш; Иккинчидан, Бухоро амирлиги, Хива ва Қўқон хонликларининг суд ва судлов масаласини қиёсий усулда тадқиқ этиш; Учинчидан, Бухоро амирлигида суд ишларини юритишнинг ўзига хос хусусиятларини ажратиб кўрсатиш; Тўртинчидан, Бухоро амирлиги давлат тизимида суд ҳокимиятининг ўрни ва аҳамиятини белгилаб бериш; Бешинчидан, суд ҳокимиятининг бошқа давлат органлари билан муносабатларини ўрганиш; Олтинчидан, одил судловни амалга ошириш жараёнида иштирок этувчи тегишли мансабдор шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини таҳлил этиш. Бинобарин, ушбу масалаларни тарихий холислик тамойилига таяниб тадқиқ этиш тарихимизнинг бир мунча кам ўрганилган ушбу даврини ифодаловчи турли жиҳатларни таҳлил этишда муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Зеро, давлат ҳокимиятини ташкил этиш, шу жумладан, суд ҳокимиятини шакллантириш борасидаги тарихий тажрибамизнинг ижобий ва салбий жиҳатларини ҳар томонлама таҳлил этиш, ўз навбатида, бугунги кунда ижтимоий воқелигимиз учун монанд келадиган ҳамда жаҳон тажрибасининг илғор томонларини ўзида мужассамлаштирган мустақил суд ҳокимиятини барпо этишда муҳим аҳамият касб этади. Шу ўринда, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг қуйидаги фикрларини келтириб ўтиш жоиз: “Миллий давлатчилигимизнинг мустаҳкам пойдевори қўйилди.

108 Ҳуқуқий демократик давлат барпо этиш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш мақсадлари учун жаҳон илғор андозаларига ва тажрибаларига, шу билан бирга, қадимий миллий давлатчилигимиз анъаналарига асосланган ва уйғунлашган ҳолда дадил қадам қўймоқдамиз” 178 . Президент И.А.Каримовнинг юқорида келтирилган фикрларидан келиб чиқиб, таъкидлаш жоизки, миллий давлатчилик тарихимизнинг муҳим масалаларидан бири бўлган суд ва судлов масалалари тарихини холисона ўрганиш ва ундан тегишли хулосалар чиқариш ҳамда давлатнинг тараққиёти ва ривожланишида унинг аҳамиятини кўрсатиб бериш бугунги кунда тадқиқ этилиши долзарб бўлган мавзулардан бири ҳисобланади. Шу ўринда, Бухоро амирлиги суд ҳокимияти билан боғлиқ масалалар тарихчи, шарқшунос ва ҳуқуқшунос олимлар томонидан муайян даражада тадқиқ этиб келинаётганлигини таъкидлаш лозим. Ўз навбатида, ушбу масала юзасидан олиб борилган тадқиқотларни шартли равишда қуйидаги даврларга бўлиб ўрганиш мумкин. Биринчи давр – 1917 йилгача олиб борилган ишлар; иккинчи давр – 1917 йилдан то 1991 йилгача олиб борилган тадқиқотлар; учинчи давр – 1991 йилдан то ҳозирги кунга қадар олиб борилган илмий изланишлар. Биринчи давр тадқиқотчиларига ўша даврнинг гувоҳи бўлган ва ушбу даврда яшаб ижод этган тарихчи ва саёҳатчиларни киритиш мумкин 2 . Иккинчи давр тадқиқотларига советлар мафкураси таъсири остида яратилган асарларни 179 178 Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т.5. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б.218. 2 Қаранг : Крестовский Л.Е. В гостях у эмира Бухарского. Соб. соч. Т.VII. – СПб.: Березовский, 1911. – 229 с; Логофет Д.И. Страна бесправия. Бухарское ханство и его современное состояние. – СПб.: Березовский, 1909. – 239 с; Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. Т.1. – СПб.: Березовский, 1911. –340 с; Торнау Н.Е. Изложение начал мусульманского законоведения. – СПб.: 1850. – 392 с; Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. – СПб.: “Типография Императорской Академии Наук”, 1843. – 187 с; ва бошқ. 179 Қаранг: Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. – М.: Изд.Вос.Лит, 1958. – 131 с; История Узбекистана в источниках. – Сост. Б.В.Лунин. – Ташкент: Фан, 1984. – 224 с; Ишанов О.И., Саматова Х.С., Уразаев Ш.З. История государства и права Узбекистана. – Тошкент: Ўқитувчи, 1969. – 439 с; Семенов А..А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их средневековой Бухаре // Советское востоковедение. – Москва. 1948. Т.V. – С.147-148; Семенов А.А. Указатель совершаемых у народных судей (казиев) документов, подчиняющихся действию “Устава о гербовом сборе”. – Ташкент: 1912. – 33 с; Юшков С.В. История государства и права СССР. Ч. I. – М.: Наука, 1940. – 596 с; Мейендорф Е. Путешествие из Оренбурга в Бухару. – М.: Наука, 1975. – 182 с; Мирза Бади-Диван. Мажма ал-аркам. – М.: Наука, 1981. –

109 ҳамда учинчи давр тадқиқотчиларига эса, Ўзбекистон ўз мустақиллигини қўлга киритган кундан то ҳозирги вақтгача олиб борилган илмий ишларни киритиш мумкин 180 . Шу билан бирга, мазкур тадқиқотларда амирликнинг суд тизими, суд жараёни, қозилик фаолияти, унинг ўзига хос хусусиятлари ва бошқа бир қатор масалалар умумлашган ҳолда яхлит тадқиқот сифатида ўрганилмаган. Бинобарин, ушбу изланишларда суд ва судлов тарихига оид бўлган манбалар етарли тарзда таҳлил этилган деб бўлмайди. Уларда Бухоро амирлиги суд ва судлов масаласининг айрим жиҳатлари ўрганилган, холос. Хусусан, Д.И.Логофет Бухоро амирлиги суди тарихини бир ёқлама ва асоссиз равишда баён этиб, унга “ҳуқуқсизлар ва ёввойи ўзбошимчалик мамлакати”- деб таъриф беради ҳамда одил судловга оид қоидалар амалда қўлланилмаган деб маълумот беради 181 . Т.Г.Тухтаметов эса, суд тизими хусусида умумий маълумот бериб, амирликда ҳеч қандай ҳайъат кўринишидаги судлов ёки кассация инстанцияси суди тартибидаги суд ҳамда ҳукмдан норози бўлиб мурожаат этиш ҳуқуқи мавжуд бўлмаган деб эътироф этади 182 . Саёҳатчи олим Е.К.Мейендорф ҳам суд тизими ҳақида қисқача маълумот бериб, қози- калон олий судья лавозимида бўлсада, бироқ маҳаллий қозилар фаолиятини умумий назорат қилиш ёки бошқариш ваколатига эга бўлмаган деб таъкидлайди 183 . 198 с. ва бошқ. 180 Қаранг: Воҳидов Ш. Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар. – Тошкент: Фан, 1996. – 32 б; Керимов Г.М. Шариат. Закон жизни мусульман. – М.: “Леном”, 1999. – 303 с; Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств. – М.: Аст, 2004. – 216 с; Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: Адолат, 2004. – 280 б; Ҳамидова М. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 192 б; Ўзбекистон давлатчилиги тарихи: (Очерклар) / Масъул муҳаррирлар: Д.А.Алимова, Э.В.Ртвеладзе. – Тошкент: Шарқ, 2001. – 224 б; Курбанов Г.Н. Печати кази ал-куззатов – верховных судей Бухарского эмирата. (19 – нач. 20 вв.) / Из истории культурного наследия Бухары: Сборник статьей. – Бухара, 2003. – Вып. 8. – С 53; Сагдуллаев А, Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи (қадимги даврлардан XIX асрнинг ўрталарига қадар). – Тошкент: Академия, 2006. – 140 б; Холиқова Р. Амирликдаги амалу унвонлар // Фан ва турмуш. –Тошкент, 2000. - № 4. – Б.14. ва бошқ. 181 Қаранг: Логофет Д.И. Страна бесправия. Бухарское ханство и его современное состояние. – СПб.: Березовский, 1909. – С.58. 182 Қаранг: Тухтаметов Т.Г. Россия и Бухарский эмират в начале XX века. – Душанбе: Ирфон, 1977. – С.17. 183 Қаранг: Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. – М.: Наука, 1975. – С.136.

110 Бухоро амирлиги давлатчилиги тарихи билан шуғулланган олим Б.И.Искандаров амирлик суди тарихига оид асосли ва холис маълумотларни дастлабки манбаларга таянган ҳолда келтириб ўтади. Хусусан, у амирликда суд ишлари шариат асосида олиб борилганлигини, қозилар ва аъламлар руҳонийлар таркибига кирганлигини, улар амир томонидан тайинланганлиги ва қозилик фаолияти қози калон томонидан бошқарилганлигини ҳамда суд ҳокимиятининг маҳаллий ҳокимиятдан алоҳида иш олиб борганлигини эътироф этади 184 . Шу билан бирга, Бухоро амирлиги суд ва судлови тарихи хусусида ўзбек олимларининг ҳам бир қатор тадқиқотлари мавжудлигини эътироф этиш лозим. Хусусан, “Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти” номли асарда кўпроқ суд ишларини юритиш тартиби ва суд жараёни ҳақида маълумот берилади. З.Ю.Муқимовнинг тадқиқотларида амир Шоҳмуроднинг суд ислоҳотлари ва судловга оид умумий маълумотлар берилса 185 , М.А.Ҳамидованинг ўқув қўлланмасида суд ишлари ва асосан жазо масалаларига 186 ва унинг яна бир тадқиқот ишида кўпроқ амир Шоҳмуроднинг суд ислоҳотларига эътибор қаратилади 187 . Ўрта Осиёдаги бошқа хонликлар сингари Бухоро амирлигида ҳам суд тизими бир хил кўринишга эга эди. Амирликда суд тизими давлатнинг маъмурий аппарати қўлида бўлсада, фиқҳ илми уламоларининг назорати остида эди. Бинобарин, давлатда диний амалдорларнинг суд фаолиятини назорат қилиши, ўз навбатида, уларнинг давлат бошқарувидаги аҳамиятини муайян даражада ошириб келган. 184 Қаранг: Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. – М.: Изд.Вос.Лит, 1958. – С.27. 185 Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Самарқанд: “Зарафшон”, 1998. – Б.228-229; Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: Адолат, 2004. – Б. 207-208. 186 Ҳамидова М. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – Б.128. 187 Ўзбекистон миллий давлатчилик назариясининг ҳуқуқий асослари. Иккинчи китоб / М.М.Файзиев, З.Ю.Муқимов, Х.Т.Одилқориев ва бошқ; Бош муҳаррир Р.Рўзиев. – Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2005. – Б. 132-133.

111 Мавжуд манбалар ва адабиётларни ўрганиш асосида Бухоро амирлиги суд тизимини қуйидагича таҳлил қилиш мумкин: Қозилик маҳкамаси – қози ул-қуззот томонидан бошқарилган бўлиб, унда мирзалар ҳамда мулозимлар фаолият юритганлар. Ўз навбатида, қози ул-қуззот Бухоро шаҳрининг бош қозиси ҳисобланган. Мирзалар – қозилик маҳкамасининг иш юритувчилари ҳисобланса, мулозимлар эса суриштирув ишларини олиб бориш билан машғул бўлганлар. Девони уламо – қозилик фаолиятига кўмаклашувчи ва маслаҳат берувчи идора. Ушбу идорада муфтийлар ва аъламлар фаолият юритганлар. Маълумотларга қараганда, мазкур девонда 12 муфтийдан иборат бўлган кенгаш амал қилган 188 . Маҳаллий қозилик идораси – барча бекликларда ушбу идоралар бевосита амир томонидан тайинланадиган қозилар томонидан бошқарилган. Ундан ташқари ушбу идорада муфтийлар ва мулозимлар ҳам хизмат қилганлар. Қозилик маҳкамасидан фарқли ўлароқ, маҳаллий қозилик идорасида мулозимлар қозилар ҳукм ва қарорлари ижросини таъминлаш билан шуғулланганлар. Шу билан бирга, суд жараёнини қайд этиб бориш мақсадида даборлар (котиб) мансаби ҳам мавжуд бўлган. Қозилар маҳаллий бекдан (ҳоким) мустақил фаолият юритиб, муайян даражада бекликнинг фаолияти устидан назоратни амалга оширганлар 189 . Қози аскар – бевосита қозилик маҳкамасига буйсунувчи, ҳарбий хизматчилар томонидан хизматда, жанг давомида ёки бошқа юришларда содир этилган ҳарбий жиноятларни кўриб ҳал этувчи қози. Айрим манбаларда бундай турдаги ишлар нақиб томонидан ҳал этилган деб ҳам эътироф этилади 190 . 188 Қаранг: Тухтаметов Т.Г. Россия и Бухарский эмират в начале XX века. – Душанбе: Ирфон, 1977. – С.17; Муродов И. Чуқур ўрганилмаган мавзу // Бухоронома. – 2001. – 13 июн. 189 Қаранг: Нечаев А.В. По горной Бухаре. Путевые очерки. – СПб.: 1914. – С.73. 190 Қаранг: Семенов А.А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их средневековой Бухаре / Советское востоковедение.– Москва. 1948. Т.V. – С.140.

112 Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, айрим тадқиқот ишларида амирликда қозилик идорасига қози ул-қуззот бошчилик қилган дейилсада, бошқа манбаларда уни қози калон бошқарган деб таъкидланади. Айрим тадқиқотларда эса, қози ул-қуззот қози калон ўринбосари лавозимида хизмат қилган 191 ва “қози калон амирликдаги барча қозилар устидан назорат олиб борган” деб эътироф этилади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам, қози калон Бухоро хонлиги давлатида (аштархонийлар ҳукмронлиги) олий судья лавозимини амалга оширганлиги тўғрисида мавжуд манбалар гувоҳлик беради. Бухоро амирлиги давлатида қози ул-қуззот лавозимида хизмат қилган қозилар ўз муҳрларига эга бўлиб, ҳужжатларни кўпинча “хўжа”, “мир” каби фахрли унвонлар ва “ходим ал-фуқаро”, “мушфиқ ал-уламо”, “муҳиб ассолиҳа” каби лақабларни қўшиб расмийлаштирганлар. Манғитлар ҳукмронлиги даврида Бухорода қози ул-қуззот лавозимида ўндан ортиқ шахслар фаолият юритганлар. Тадқиқот натижасида уларнинг исми- шарифи ва фаолият юритган даври аниқланди. Жумладан, 1. Қози ул-қуззот Мир Иноят (1805-1806); 2. Қози ул-қуззот Мир Абдуллоҳ (1807-1808); 3. Қози ул-қуззот Абу Наср (1809-1810); 4. Қози ул-қуззот Абу Ҳасан (1814-1815); 5. Қози ул-қуззот Муҳаммад Шариф (1818-1819, 1824-1825 ); 6. Қози ул-қуззот Хўжа Сўфий (1858-1859); 7. Қози ул-қуззот Мир Садриддин (1863-1865, 1869-1870); 8. Қози ул-қуззот Абдушукур (1882-1883); 9. Қози ул-қуззот Мир Бадриддин (1888-1890, 1899-1900); 10. Қози ул-қуззот Хўжа Муҳаммад Бақо (1908); 11. Қози ул-қуззот Мир Бурхониддин (1912-1914); 191 Холиқова Р. Амирликдаги амалу унвонлар // Фан ва турмуш. – Тошкент, 2000. - № 4. – Б.14.

113 12. Қози ул-қуззот Муҳаммад Шариф (1916-1919) 192 . Бухоро амирлиги суд тизимида алоҳида аҳамиятга эга бўлган фиқҳ илми уламолари қонун ва шариат ҳуқуқий нормалари ҳимоячиси, қонунлар шарҳловчиси сифатида обрў-эътибор топганлар. Суд тизими меҳнат тақсимотида қаттиқ тартиб ўрнатилган бўлиб, унга кўра қозилик идорасида фаолият юритувчи ҳар бир мансабдор шахс фақат ўзига тегишли ваколатни амалга оширган. Давлатда суд соҳаси муайян бир тизимга амал қилишига қарамасдан, Ўрта аср Ғарб мамлакатлари каби судлар диний ва дунёвий судларга бўлинмаган эди. Таъкидлаш жоизки, Бухоро амирлигида суд тизими Хива ва Қўқон хонликларига қараганда муайян даражада такомиллашган эди. Хусусан, Хива хонлигида суд тизими оддий кўринишга эга бўлиб, кўпгина ишлар тўғридантўғри хон қабулига келиб тушар, маълум бир ишни кўриб ҳал қилиш хон ва унинг яқинлари ихтиёрига боғлиқ эди. Бухоро амирлигида қозиликка қуйидаги асосий талаблар қўйилган: мусулмон эркак киши бўлмоқлиги, эркин, вояга етган, оилали, жисмоний камчилиги мавжуд бўлмаган, фиқҳ илмини мукаммал билиши, ҳаётий тажрибага эга бўлган, араб тилини биладиган ҳамда бадном фуқаро бўлмаслиги кабилар. Садриддин Айнийнинг фикрига кўра, бундай талабларга фақатгина Бухоро мадрасаларида 19 йил давомида билим олган битирувчилар жавоб бера олишлари мумкин эди 193 . Зарурият туғилган ҳолларда қози қозилик талабларига жавоб берадиган фуқаролардан бир ёки бир неча ўринбосарларни тайинлар эди 194 . Аёллар қозилик лавозимига тайинланмас эди. 192 Қаранг: Курбанов Г.Н. Печати кази ал-куззатов – верховных судей Бухарского эмирата. (19 – нач. 20 вв.) / Из истории культурного наследия Бухары: Сборник статьей. – Бухара, 2003. – Вып. 8. – С.53. 193 Айни Садриддин. Бухара. (Воспоминания). – Душанбе: Ирфон, 1980. –С.138-141. 194 Юшков С.В. История государства и права СССР. Ч. I. – М.: Наука, 1940. – С.138.

114 Қозиликка фақатгина ханафийлик мактаби таълимотини билишлик талаб қилинмасдан, балки илмий даража бўлишлиги, яъни фиқҳ илми ва шариат норма ҳамда қонунларини изоҳлаш ҳуқуқи берилганлиги ҳам талаб қилинган. Бухоро амирлигида қозиларга уларнинг ижтимоий аҳволини инобатга олинган ҳоллардагина иш ҳақи берилган. Қозиларнинг даромади асосан улар томонидан ўз фойдасига ундириладиган суд жарималари ҳамда фуқаролар ўртасида тузиладиган турли хил шартномаларни гувоҳлантириш орқали келиб тушадиган йиғим ва тўловлардан иборат бўлган 195 . Қозилар ўз мажбуриятларини тўғри ва аниқ бажарганликлари учун қозилик маҳкамаси томонидан рағбатлантириб турилган. Аксинча, агар қози муайян бир иш бўйича пора олса, у дарҳол ўз лавозимидан озод этилган. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, амирликда суд ишлари шариат асосида олиб борилиб, маълум бир масаланинг ҳуқуқий ечимини топиш мақсадида кўпгина ҳолларда муфтий ва аъламларга мурожаат этилган 196 . Бухоро амирлигида ҳам қозилар ўз фаолиятларида ислом ҳуқуқининг асосий манбаларига таянган ҳолда ҳар қандай ишни кўриб ҳал қилганлар. Шу билан бирга, судлов масалалари Имоми Аъзам ҳуқуқ мактаби таълимоти асосида олиб бориладиган шариат кўрсатмасига биноан олиб борилган. Ушбу таълимотга асосан суд инстанциялари фақатгина бир босқичда олиб борилган. Айрим муаммоли ишларни кўриб чиқишда маҳаллий қози юқори турувчи қозидан фақатгина маслаҳат олиш мақсадида мурожаат этган. Амирликда маҳаллий қозилик идораларига қуйидаги ишлар тааллуқли бўлган: жиноий ишлар – 1) майда безорилик; 2) ҳақоратлаш; 3) туҳмат; 4) баданга шикаст етказиш; 5) ўғрилик; 6) уй-жойга ўт қўйиш кабилар. 195 Қаранг: Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. – М.: Аст, 2004. – С.102. 196 Қаранг: Тухтаметов Т.Г. Россия и Бухарский эмират в начале XX века. – Душанбе: Ирфон, 1977. – С.17.

115 Фуқаролик ишлари: 1) ерга оид низолар; 2) меросни тақсимлаш масалалари; 3) ҳадя; 4) қарздорлик билан боғлиқ ишлар; 5) никоҳдан ажратиш; 6) никоҳни бекор қилиш; 7) ота ёки оналикдан маҳрум қилиш; 8) васийлик ва ҳомийликни тайинлаш кабилар. Ўз навбатида, қозилик маҳкамаси судловига қуйидаги ишлар тааллуқли бўлган: 1) давлатга қарши қаратилган жиноий ишлар; 2) миллатга ва ирқий камситилишга қаратилган ишлар; 3) давлат сирини ошкор қилиш билан боғлиқ бўлган ишлар; 4) динга қарши қаратилган жиноятлар; 5) қасддан одам ўлдириш; 6) маҳаллий ҳудудлардан келиб тушадиган шикоят ва аризалар асосида иш юритиш. Кам аҳамиятли ишлар бевосита маҳаллий ҳудудларда оқсоқоллар ва амлокдорлар томонидан кўриб чиқилган. Қози муайян бир иш бўйича жарима, қамоқ ва таёқ билан уриш каби жазоларни тайинлаш ҳуқуқига эга бўлиб, оғир жиноятларни (қасддан одам ўлдириш, босқинчилик, талончилик) содир этган шахсларга нисбатан ўлим жазосини ҳал қилиш ёки авф этиш масаласи бевосита амир томонидан ҳал қилинган. Ўлим жазосига маҳкум этиш ҳақидаги ҳукм қози томонидан тузилсада, амир уни фақат тасдиқлаган ёки рад этган. Бекликлардаги қозилар фаолиятидан норози бўлган томонлардан келиб тушган ариза ва шикоятлар ҳар томонлама ўрганилиб, айбдор шахсларга нисбатан тегишли тартибда интизомий чоралар кўриб борилган. Бухоро амирлигида суд ишларини олиб боришнинг алоҳида хусусияти шунда эдики, қозилар ҳар бир ишни муайян тўлов эвазига кўриб чиққанлар. Эҳтиёт чораси сифатида очиқда қолиш учун ҳам муайян миқдордаги тўловни амалга ошириш лозим бўлган. Айбланувчини кафилликка олган шахс маълум бир муддат ичида кафиллик тўловини тўлаши лозим эди. Айбланувчи шахслар ҳар бир кечиктирилган кун учун одатдаги тўловнинг 25 фоизидан ортиғини

116 тўлашга мажбур бўлган. Агар ҳибсга олинган шахсни яна ушлаб туришнинг зарурати туғилса, бундай ҳолатда шахс зиндонга юборилган. Одатда қозилар суд мажлисларини масжидларда олиб борсаларда, кўп ҳолларда уларга ўз уйларида ишларни кўриб чиқиб, таҳлил қилиш ва музокаралар олиб боришга йўл қўйилган. Қозилик судларида суд жараёнини ташкил этишнинг аниқ бир шакли мавжуд эмас эди ва шунга кўра маълум бир шаклда суд жараёнини ўтказиш талаб қилинмаган. Суд ишлари фуқаролик ёки жиноят жараёни каби турларга бўлинмаган. Барча турдаги ишлар жабрланувчи мурожаати билан бошланган. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, жиноят ишларида давлат айблови институти мавжуд бўлмаган. Даъволар асосан сўровлар шаклида амалга оширилган. Низолар кўп жиҳатдан сув тақсимотидаги камчиликлар, солиқлар, божлар ва бошқа турли хил тўловларни ундириш каби масалалардан келиб чиққан 197 . Даъво ва аризалар билан нафақат билвосита шаклда, яъни оқсоқол, бек ва ноиблар орқали, балки бевосита юқори турувчи ҳукмдорга мурожаат этиш мумкин эди. Масалан, Самарқанд аҳолисининг Шир Али Иноқ устидан амир номига унинг томонидан олиб борилаётган зулмлар ва жабрликларни бартараф этиш ва Самарқандга бошқа адолатли ҳоким қўйилишини талаб этганликларини кўрсатиб ўтиш мумкин 198 . Давлат бошлиғига ариза ва мурожаатлар ҳар ҳафтада икки маротаба тақдим этиларди. Мурожаатлар қуйидаги икки шаклда амалга оширилган: - оммавий арз – аҳоли учун саройда ўтказилган. Ушбу оммавий арзни бошланиш муддати бир-икки соат олдин жамоатчиликка эълон қилиниб, унга кўра ариза ва мурожаатлари бўлган ҳар қандай фуқаро аркка ҳозир бўлиши мумкин эди; 197 Қаранг: Дониш А. История мангитской династии. / Пер. с тадж. И.А.Наджафова. –Душанбе: Дониш, 1967. – С.77. 198 Қаранг: Мирза Абдалазим Сами. Тарихи салатини мангитийа (История мангытских государей). – М.: “Издво восточной лит-ры”, 1962. – С.67-68; http://www.nasledie.ru.

117 - даъвогарлар давлат бошлиғининг саройдан чиқиб кетиши вақтида мурожаат этишлари мумкин 199 . Бухоро амирлиги даврида ижод этган тарихнавислардан Аҳмад Донишнинг маълумотларига қараганда, амир ариза ва мурожаатларни кўпинча Бухоро аркида, баъзан эса сарой минораси олдида муҳокама этган 200 . Амир ариза ва шикоятларни шахсан ўзи кўриб чиқар, баъзан вазирга ёки қози калонга мазмунан кўриб чиқиш учун ишларни топширарди. Ушбу ҳолатда вазир ёки қози ариза ҳамда шикоятни кўриб чиқишдан бош тортса, шикоятчилар такрорий равишда иккинчи маротаба амирга мурожаат этишлари мумкин бўлган. Иккала ҳолатда ҳам қоида бўйича маълум бир иш бўйича қарор жойнинг ўзида қабул қилиниши лозим эди 201 . Ариза ёки даъво даъвогарнинг махсус ишончли вакили томонидан топширилиши ҳамда суд жараёнида унинг вакил сифатида иштироки этиши мумкин бўлган. Суд жараёнида барча турдаги ишлар тортишувлик тамойили асосида амалга оширилган. Агар муайян бир иш бўйича қози жиноят белгиларини аниқлагудек бўлса, айбловчи жиноий айбларни тақдим этмагунча жиноий ишни қўзғатмаган. Бизга маълумки, ислом ҳуқуқида исбот этиш таълимотлари қиёсий усулда таҳлил этилиб, батафсил ўрганилган. Бухоро амирлигида қуйидагилар исбот этишнинг асосий шакллари ҳисобланган: 1) айбини тан олиш, 2) гувоҳнинг кўрсатмалари, 3) қасам ичиш, 4) ёзма далиллар 202 203 . Айбни тан олиш маълум бир ашё ёки фактга алоқаси бўлиши ҳамда ҳолатга қараб, аниқ 199 Қаранг: Семенов А.А. Очерк устройства центрально-административного управления Бухарского ханства позднейшего времени / Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. – Ташкент, 1954. Вып.2. – С. 24. 200 Дониш А. История мангитской династии. / Пер. с тадж.И.А.Наджафова. – Душанбе: Дониш, 1967. – С.32. 201 Қаранг: Айни С. Бухара. (Воспоминания) – Душанбе: Ирфон, 1980. – С.50. 202 Қаранг: Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. – СПб.: “Типография Императорской Академии Наук”, 203 . – С.205.

118 ва батафсил равишда амалга оширилиши лозим бўлган. Гувоҳ ўз кўрсатмаларини фақат ўзи билган ёки кўрганлигига асосланиб баён этиши лозим бўлган. Бошқа бировдан эшитган, билганларини суд жараёнида айтиб бериш – “гувоҳ тариқасида кўрсатма” деб расмий тан олинмаган. Суд жараёнида бошқа бировнинг топшириғига асосан фақатгина икки ёки ундан ортиқ гувоҳлар бўлгандагина гувоҳлик бериш мумкин бўлган. Бухоро амирлигида гувоҳ тариқасида суд жараёнида: вояга етмаганлар, қуллар, ғайридинлар, туҳматчилар, иғвогарлар, ёлғончилар, қасамхўрлар, жазога тортилганлар, яқин қариндошлар ва бошқалар иштирок эта олмаганлар 204 . Айрим фуқаролик ва жиноят ишларида икки эркак киши бўлган ҳамда ҳажми катта бўлган жиноят ишларида тўртта эркак кишининг гувоҳ тариқасида иштирок этиши талаб этилган. Бир эркак гувоҳ кишининг ўрнига икки аёл гувоҳ бўлиши талаб қилинган. Қоидага асосан гувоҳлар даъвогар ёки шикоятчи томонидан тавсия этилиши лозим бўлган. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, жавобгарда гувоҳнинг ҳуқуқий лаёқатсизлиги мотивини инобатга олиб, уни рад этиш ҳуқуқи мавжуд бўлган. Агар суд жараёнида гувоҳлар ўртасида, айниқса уларнинг кўрсатмаларнинг мазмунида турли хил қарашлар юзага келса, уларнинг барчаси ёлғон гувоҳлик берганлик учун жиноий жавобгарликка тортилган. Агар суд жараёнида иштирокчилар ўзга шахс ҳуқуқини ёхуд маълум ҳолатларни тан олмасалар уни исбот этиш мақсадида қасам ичиш усули қўлланилган. Ёзма далиллар суд жараёнида гувоҳларнинг кўрсатмалари билан ўз тасдиғини топмаса, иш бўйича қарор қабул қилиш учун етарли асос мавжуд эмас, деб эътироф этилган. Одатда қози муайян бир иш юзасидан ишни рад этмасдан қарорни мазкур мажлиснинг ўзида чиқарган. Суд ишларининг тезликда амалга 204 Қаранг: Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. – М.: Аст, 2004. – С.105. 2 Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти / Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов. – Тошкент: Академия, 2000. – Б.202.

119 оширилиши суднинг энг маъқул сифатлари деб ҳисобланган. Қози ҳукмидан норози бўлганлар қозикалон ёки амирга ариза беришга ҳақли эдилар. “Қози чиқарган ҳукмни қозикалон, унинг ҳукмини эса фақат амир бекор қилиши мумкин бўлган” 2 . Амирликда қозига суд ишларини муҳокама этишдан ташқари қуйидаги мажбуриятлар ҳам юклатилган: Чунончи, 1) васийлик ва ҳомийликни тайинлаш; 2) мерос қилиб қолдирилган ҳамда меросни тақсимлаш каби масалаларни назорат қилиш; 3) қабул қилинган қарорлар ижросини юритиш; 4) тарафлар томонидан имзоланган шартнома ва битимларни гувоҳлантириш ва бошқа турли нотариал ҳаракатларни амалга ошириш кирган 205 . Бухоро амирлиги суд тизимини таҳлил қилиш орқали унинг қуйидаги ўзига хос хусусиятларини кўрсатиб ўтиш мумкин: Биринчидан, амирликда суд ҳокимияти фаолиятига маҳаллий ёки бошқа идоралар аралаша олмаган; иккинчидан, ишлар коллегиаллик асосида очиқ равишда кўриб чиқилган; учинчидан, судловлилик ва судловга тааллуқлилик масаласи аниқ қилиб белгиланган; тўртинчидан, амирликда муайян бир ишни кўриб ҳал этишда фиқҳ илми уламолари ва муфтийлар қарорига таянилган; бешинчидан, ҳукм ёки қарордан норози бўлган тараф кассация тартибида қозилик маҳкамасига ёхуд амирга мурожаат этиш ҳуқуқига эга бўлган; олтинчидан, ҳарбийлар томонидан содир этиладиган жиноятлар алоҳида қозилар, яъни қози аскарлар томонидан кўриб чиқилган. II боб бўйича умумий хулосалар: Монархия давлат бошқаруви тузумига хос бўлган иқтисодий-ижтимоий ҳаётни тазйиқ остига олиш, маҳаллий аҳоли ҳақ-ҳуқуқларини камситиш, солиқларнинг ошиб бориши ва тинимсиз урушларнинг олиб борилиши ҳамда 205 Қаранг: Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. – М.: Аст, 2004. – С.106.

120 давлат ишларини ягона давлат бошлиғининг ҳал этиши Бухоро амирлигини ҳам иқтисодий-ижтимоий ҳам сиёсий-ҳуқуқий асосларини емирилишига олиб келган. Марказий ва маҳаллий бошқарувда иштирок этган мансабдор шахсларнинг ваколатлари аниқ ҳуқуқий асосга эга бўлган. Мамлакатнинг турли маъмурий- ҳудудий бирликларида ўзини-ўзи бошқаришнинг ўзига хос шакли амал қилган. Йирик давлатларнинг ўзаро низолари кечаётган бир пайтда Буюк Ипак йўлининг аҳамияти пасайиши шароитида ўзига хос равишда дипломатик алоқалар ўрнатилган ва маҳаллий уруғларнинг ўзаро келишмовчиликларига қарамасдан ташқи сиёсий алоқалар муайян даражада олиб борилган. Бухоро амирлигининг ташкил топишида Эрон ва Бухоро давлатлари ўртасида юзага келган вазиятдан келиб чиқиб, мамлакатнинг мустақиллигини сақлаб қолиш мақсадида олиб борилган оқилона дипломатик сиёсат бугунги кунда ташқи сиёсий фаолиятда амалий аҳамиятга эгадир. Амирликда суд ва одил судлов масалалари муайян бир тизимга асосан амалда бўлган. Давлат тузумида суд ҳокимиятининг ўрни ва аҳамияти мавжуд бўлиб, одил судловни амалга ошириш жараёнида диний уламоларнинг жиноятни олдини олиш ҳамда айбдорни ахлоқан тарбиялашдаги ҳиссаси муайян даражада ижобий аҳамият касб этган. Қозининг ҳукми ёки қароридан норози бўлган шахс юқори идораларга ва давлат бошлиғига мурожаат этиш ҳуқуқига эга бўлган. Шу билан бирга, миллий давлатчилик тарихида илк бор айнан ушбу даврда суд жараёнида ярашув институти механизмлари шаклланган. III БОБ. БУХОРО АМИРЛИГИ ҲУҚУҚИЙ ТИЗИМИ 3.1. Бухоро амирлиги ҳуқуқий тизимининг ўзига хос хусусиятлари

121 Бухоро амирлигининг ижтимоий-сиёсий тузуми ҳамда унинг давлатчилиги ривожланиши масалаларини ўрганишда ўша даврда амалда бўлган ҳуқуқ манбаларини таҳлил этиш муҳим аҳамият касб этади. Таъкидлаш жоизки, барча Шарқ мусулмон мамлакатлари каби Бухоро амирлигида ҳам ижтимоий муносабатларни тартибга солишда ислом ҳуқуқининг асосий манбалари ҳисобланган Қуръони Карим, Сунна, Ижмоъ ва Қиёс ҳуқуқнинг асосий манбалари сифатида қўлланилган. Ўрта Осиё хонликлари шу жумладан, Бухоро амирлиги ҳуқуқ тизимини тадқиқ этган олимларнинг илмий изланишларида ислом ҳуқуқининг юқорида қайд этилган тўртта манбаси атрофлича таҳлил этилган 206 . Шу жиҳатдан олганда, мазкур тадқиқот ишида юқоридаги манбалар қисман таҳлил этилиб, асосий эътибор Бухоро амирлиги ижтимоий воқелигида юқоридаги ҳуқуқ манбалари негизида яратилган ёзма манбаларни ўрганишга қаратилади. Шу ўринда, таъкидлаш жоизки, мазкур манбалар ижтимоий ва ҳуқуқий йўналишдаги адабиётларда батафсил тадқиқ этилмаган. Ҳолбуки, амирликнинг кундалик ижтимоий воқелигида юзага келган кўпгина муносабатлар асосан ушбу манбалар ёрдамида тартибга солиб борилган. Бевосита ўша даврда ёзилган асарларни таҳлил қилиш Бухоро амирлигида юқорида кўрсатиб ўтилган тўртта манба билан бир қаторда маҳаллий одат ҳуқуқи ҳамда халқаро шартномалар ҳам мавжуд бўлганлигини эътироф этишга имкон туғдиради. Ушбу ҳуқуқ манбаларини оғзаки ва ёзма шаклдаги ҳуқуқ манбаларига ажратиш мумкин. 206 Рахманов А., Рахманов А. Исламское право. Учебник для вузов. – Ташкент: “Янги аср авлоди”, 2003. – 480 с; Саидов А.Х. Основы мусулманского права. Курс лекций. – Ташкент: Академия МВД Республики Узбекистан, 1994. – 140 с; Саидов А.Х. Сравнительное правоведение: Учебное пособие / Отв. ред. В.А.Туманов. – Ташкент: Адолат, 1999. – 442 с; Жузжоний А.Ш. Ислом ҳуқуқшунослиги. Ҳанафий мазҳаби ва Ўрта Осиё фақиҳлари – Тошкент: Тошкент ислом университети, 2002. – 255 б; Ишанова Ш.А. Нормы шариата и их применение казийскими судами в Средней Азии до 1924 года: Афторев. дисс…канд. юрид. наук. – Ташкент: 1992. –26 с; Сюкияйнен Л.Р. Мусульманское право. Вопросы теории и практики. – М.: Наука, 1986. – 256 с; Ислам: Энциклопедический словарь. – М.: Наука, 1991. – 255 с; Керимов Г.М. Шариат. Закон жизни мусульман. – М.: «Леном», 1999. – 303 с; Муқимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане: (VII – XIX в.в.). Автореф. дис...д-ра. юрид. наук. – Ташкент: 1997. – 34 с; Муҳамедов Ҳ. Ислом ва давлат назарияси муаммолари. – Тошкент: Адолат, 1999. – 39 б; ва бошқ.

122 Одат ҳуқуқи – амирликда мавжуд бўлган, бир неча авлод вакиллари томонидан такрорий қўлланилиш натижасида кишилар онгида кўникма бўлиб қолган, ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган, давлат томонидан эътироф этилган нормалар йиғиндисидир. Бухоро амирлигида одат шариат қонунлари билан бир қаторда жамият ҳаётини тартибга солишда муҳим аҳамият касб этган 207 . Ҳуқуқнинг ушбу манбаси асосан айрим ижтимоий, иқтисодий ҳамда оилавий муносабатларни тартибга солишда қўлланилган. Хусусан, амир Шоҳмурод ўзи томонидан амалга оширилган давлат-ҳуқуқий ислоҳотлари орқали одат ҳуқуқи институтларини амалда кенг жорий этган 208 . Ўрганилган дастлабки манбалар ва ҳужжатларни таҳлил этиш бизга ўша даврда амал қилган ёзма ҳуқуқ манбаларини шартли равишда қуйидаги турларга ажратиш имконини беради: - давлат бошқарувига оид бўлган ҳужжатлар – (амирнинг фармон(ёрлиқ), фармойиш ва иноятномалари) 209 ; - фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга оид бўлган ҳужжатлар (вақф, олди- сотди, гаров, ижара, тилхат ва ишончномалар ҳамда даъво аризалари, даъвони рад этиш далолатномалари); - оила-никоҳ ва мерос муносабатларига оид бўлган ҳужжатлар (никоҳ гувоҳномалари, никоҳдан ажралиш ҳужжатлари, меросни бўлиш далолатномалари ва меросни қабул қилганлик ҳақида тилхат); 207 Қаранг: Сюкияйнен Л.Р. Шариат: религия, нравственность, право // Государство и право. – Москва. 1996. - № 8. – С.127-128. 208 Қаранг: Муқимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане: (VII – XIX в.в.). Автореф. дис... д-ра. юрид. наук. – Ташкент: 1997. – С.8. 209 Бу ҳақда қаранг: Ўзб. Рес. МДА, ф. №. И-126, рўй.1, йиғма жилд № 4 12 варақдан иборат бўлиб амир Насруллонинг қози, раис ва вилоят ҳокимларини тайинлаш ҳақидаги ёрлиқлари; Ўзб. Рес. МДА, ф. №. И126, рўй.1, йиғма жилд №5 14 варақдан иборат бўлиб амир Музаффарнинг қози, раис ва ҳокимларни тайинлаш ҳақидаги ёрлиқлари.

123 - қози томонидан қабул қилинадиган ҳужжатлар (қарор, ҳукм, ариза ва хатлар) 210 ; - давлат бошлиқларининг амалий қўлланма ва кўрсатмалари (Мажма ал- арқам, Айн ул-ҳикма, Ал-фавойид ал-алфийа ва қирқ аълам суди учун қўлланма). Бизнинг фикримизча, ушбу давр ҳуқуқ манбалари ҳақида сўз кетганда, энг аввало, давлат бошлиғи амирнинг фармонларига мурожаат этиш лозим. Бухоро амирлари томонидан чиқарилган фармонлар асосан мансабга тайинлаш ёки озод этиш масалаларига қаратилган. Таъкидлаш жоизки, ушбу ҳужжатлар турлича атамалар билан номланган. Масалан, ёрлиқ (туркча), маншур (арабча) ва нишон (форс-тожик) каби. Амирликда фармон билан биргаликда, ёрлиқлар (имтиёз ҳуқуқи тўғрисида ) ҳам мавжуд бўлиб, унинг хусусияти шундаки, ёрлиқда маълум бир мулк ёки имтиёз берилганлиги эълон қилинган. Юқорида келтирилган икки ҳужжат ҳам оммавий аҳамиятга эга бўлган. Ёзма кўринишга эга бўлган бундай ҳужжатлар бугунги кунда Марказий давлат архиви, Бухоро Давлат бадиий-архитектура музейқўриқхонаси (БДБАМҚ кейинги ўринларда ушбу қисқартмадан фойдаланилади) ва Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида сақланмоқда. Масалан, 1840 йилда амир Насрулло томонидан мулло Абдусамат қорини масжид имомлиги лавозимига тайинлаш ҳақида чиқарилган фармон шулар жумласидандир 2 . Ёрлиқлар ҳам фармонлар каби икки юридик шаклда бўлган, яъни дастлабки 210 Қаранг: Ўзб. Рес. МДА, ф. № И-126, рўй. 1, йиғма жилд № 521; № 523; № 524; № 195; № 527; № 605; № 1679; № 1681; № 1704; № 1714; № 1727; № 1748 ва бошқ. (қозининг мансабдорларга чора кўриш, тўловларни ундириш, ҳақ-ҳуқуқларни ҳимоя қилиш, жазо белгилаш, қарздорликни ундириш, тилхатларни тасдиқлаш, васийликни белгилаш, одам савдосига қарши курашиш ва солиқларни ундириш ҳақидаги қарор, ҳукм ва бошқа қозилик ҳужжатлари ташкил этади). 2 БДБАМҚ. Инв № 329/255. .

124 ва тасдиқловчи ёрлиқлар. Тасдиқловчи ҳужжатлар матни “фалон ҳукмдорнинг ёрлиғи асосида...” каби сўзлар билан бошланган. Мисол тариқасида 1827 йилда амир Насрулло томонидан амир Ҳайдарнинг ёрлиғи асосида чиқарилган Қоракўл вилоятидаги 100 таноб ернинг Мирзо Абдурахимга тегишлилигини гувоҳлантирувчи ёрлиқни кўрсатиш мумкин 211 . Фармойиш – ёзма ҳуқуқ манбаининг бир шакли сифатида фармондан бир қатор белгилари билан фарқланади. Хусусан, ташқи белгиси – муҳр шакли ва ўрни билан, ички белгиси – фармойишда маълум бир вазифа, топшириқни бажариш ёхуд назорат қилиш аниқ шахс ёки шахслар зиммасига юкланади. Шу билан бирга, фармойишлар нафақат амир томонидан балки, марказий ва маҳаллий бошқарув ҳокимиятининг бошқа мансабдор шахслари томонидан ҳам чиқарилган. Кўпгина ҳолларда амир томонидан чиқарилган фармойиш иноятнома деб аталган. Бунга мисол тариқасида, 1868 йилда амир Музаффар томонидан Қоракўл вилоятининг қозиси Абдураҳмон қорига вақф ерлари ижарачиларининг ўзаро даъвосини кўриб ҳал қилиш ва унга маълумот бериш хусусида чиқарилган иноятномасини кўриш мумкин 212 . Шу ўринда қайд этиш лозимки, тадқиқ этилган манбаларнинг асосий қисмини фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга оид бўлган ҳужжатлар ташкил этади. Хусусан, ушбу ҳужжатларнинг бир шакли ҳисобланган вақф ҳужжатлари (вақфномалар) – икки шахс ўртасида тузиладиган, маълум бир шахсга ҳуқуқни ўтказиш шаклида намоён бўладиган ва ҳуқуқий жиҳатдан қайд этилган шартнома тури бўлган. Бунда биринчи тараф – вақфни таъсис этувчи шахс бўлса, иккинчи тараф масжид, мадраса номидан мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқини қўлга қиритган томондир. 211 БДБАМҚ. Инв. № 295/225. 212 БДБАМҚ. Инв. № 297/229. .

125 Вақфнинг ўзига хос жиҳати шундаки, бундай муносабатга ижтимоий келиб чиқиши ёки расмий лавозимидан қатъий назар ҳар қандай шахс иштирок этиши мумкин бўлган. Хусусан, Усто Муҳаммад Салим томонидан 1855 йилда Шодимбий мадрасаси ҳисобига холва сотишга мўлжалланган 2 та дўкон, сопол кўза ва турли асбобларнинг ўтказилиши ҳақидаги вақфнома 213 ҳамда Саид Аминбой томонидан 1865 йилда Гузари Зомича кўчасида жойлашган Хўржин мадрасаси ҳисобига 7 та дўкон ва 14890 танганинг ўтказилиши ҳақидаги вақфнома ва бошқалар шулар жумласидандир 214 . Шу ўринда, вақф муносабатларида нафақат эркаклар, балки аёллар ҳам иштирок этганликларини эътироф этиш жоиз. Мисол тариқасида, Зийнатбегим Мир Бадеъ қизи томонидан 1866 йилда Кўрпафуруш бозорида жойлашган 1 та савдо дўконини Калтақуён масжиди ҳисобига ўтказилиши ҳақидаги 215 , Биби Оқила Махмудбек қизи томонидан 40 таноб мулки-хуррихолис ерининг Муҳаммад Назар тўқсабо ўғли Субҳонқули тўқсабо фойдасига ўтказиш ҳақидаги вақф ҳужжатларини келтириб ўтиш мумкин 216 . Шу билан бирга, мансабдор шахслар томонидан қолдирилган мулкларни вақфга айлантиришга оид бўлган бир қатор манбалар ҳам мавжуд бўлган. Масалан, Мирзо Ҳайдар томонидан 1860 йилда Раста-и Атторонда жойлашган 17 та савдо дўконини Бухоро шаҳридаги Мирзо Ҳайдар масжиди ҳисобига ўтказиш тўғрисидаги 217 , амир Насрулло томонидан Пои-Остона гузарида жойлашган саройнинг ¼ қисмини Модарихон гузаридаги масжид ва мадраса ҳисобига ўтказиш ҳақидаги 218 ҳамда 1 та карвонсарой, гуруч сотишга мўлжалланган 7 та 213 Ўзб. Рес. МДА ф. № И-323, рўй.1, йиғма жилд № 33. 214 Ўзб. Рес. МДА. ф. № И-323, рўй.1, йиғма жилд № 134. 215 Ўзб. Рес. МДА. ф. № И-323, рўй.1, йиғма жид № 43. 216 Ўзб. Рес. МДА. ф. № И-323, рўй.1, йиғма жилд № 714. 217 Ўзб. Рес. МДА. ф. № И-323, рўй.1, йиғма жилд № 54. 218 Ўзб. Рес. МДА. ф. № И-323, рўй.1, йиғма жилд № 52. .

126 дўконни Мусурмон Энага кўчасида жойлашган Ўткир қушбеги мадрасаси ҳисобига ўтказиш тўғрисидаги 219 ва Қушбеги Мирзо Насрулло томонидан 1912 йилда Лаби Ховузда жойлашган 2 та савдо дўконини Файзиобод ҳудудида жойлашган Сангин мақбараси ҳисобига ўтказиш ҳақидаги 220 ҳамда ўша йили амир Олимхон томонидан Сўзангарон кўчасидаги 12 та дўкон ва 7 та хужрадан иборат бўлган 1 карвонсаройни Мадина шаҳрида жойлашган Муҳаммад Пайғамбар мақбараси ҳисобига ўтказиш ҳақидаги 221 вақф ҳужжатлари кабилар шулар жумласидандир. 219 Ўзб. Рес. МДА. ф. № И-323, рўй.1, йиғма жид № 28. 220 Ўзб. Рес. МДА. ф. № И-323, рўй.1, йиғма жид № 1028. 221 Ўзб. Рес. МДА ф. № И-323, рўй.1, йиғма жилд № 1025. .

127 Ёзма ҳуқуқ манбаларининг иккинчи турига оид бўлган ҳужжатлар орасида кўп учрайдиган тури бу васиқаи – батат (бай-и бат) – олди-сотди шартномаларидир. Ушбу шартномаларнинг объекти кўпинча ер, уй-жой ва бошқа кўчмас мулклар бўлган. Масалан, 1848 йилда Рахимбой томонидан мулло Ёдгорга Зўрманоҳ ҳудудида жойлашган 1,5 таноб мулк ерларининг 27 тиллога сотилганлиги ҳақидаги 222 , 1854 йилда Хусайнбой томонидан Убайдуллобойга Бухоро шаҳри гузарида жойлашган уйни сотилганлиги ҳақидаги 223 ёки 1871 йилда Сайиджон томонидан Мир Саид қорига Тими Абдулахад омборида жойлашган ускунани 450 тангага сотилганлиги ҳақидаги 224 ва 1887 йилда Нурилло хожи томонидан Мирдўстим мавзесида жойлашган уйни Абдураззоқ ўғли Кенжага 4500 тангага сотилганлиги ҳақидаги 225 ҳамда 1901 йилда Қори Атоулло томонидан Мехчагарон гузарида жойлашган 4х1,5 газ ерни 200 тангага сотилганлиги ҳақидаги васиқаларни 226 , яъни шартнома ҳужжатларини келтириб ўтиш мумкин. Шу билан бирга, гаров муносабатларини тартибга солишга қаратилган ҳужжатлар – васиқа-и бай-и жоизлар ҳам амалда кенг қўлланилган. Масалан, 1899 йилда Хамидбек томонидан 500 танга қарзни ойига 5 танга фоизи билан тўлаш эвазига савдо дўконини қўйганлиги ҳақидаги расмий ҳужжатларни келтириб ўтиш мумкин. Амирликда ижара муносабатларини тартибга солувчи – васиқа-и ижора шартномалари мавжуд бўлиб, ушбу шартномаларнинг объекти кўпинча ер, савдо дўконлари ва мол-мулклар бўлган. Бунга мисол тариқасида, 1894 йилда Абдулхамидбек номига савдо дўконини 144 танга эвазига 12 ой муддатга берилиши ҳақидаги ёхуд 1904 йилда Муаззамой номидан 14 таноб ерни 350 тангага 6 ой муддатга ижарага бериш ҳақидаги ҳужжатларни келтириш 222 БДБАМҚ. Инв. № 31593/11 – 31751/11. 223 Ўша жойда. 224 Ўша жойда. 225 Ўша жойда. 226 Юқоридаги манбада.

128 мумкин. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ушбу турдаги ижара шартномаларида кўп ҳолларда ижарага берувчи ёки ижарага олувчи ҳақида ва яна ижара ҳақи тўғрисида маълумотлар кўрсатилмаган. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга оид ҳужжатлар орасида тилхат алоҳида аҳамият касб этади. Таъкидлаш жоизки, тилхатда айрим ҳолларда фоиз, олинган шахснинг исми-шарифи ёки муддат каби масалалар эътибордан четда қолиб кетган. Масалан, 1882 йилда Мирзо Бахром ва Мирзо Икромлар томонидан берилган тилхат ва 1908 йилда Усто Абдулкарим ўғли Абдурахим томонидан берилган тилхатларни келтириб ўтиш мумкин. Юқоридагилардан ташқари хатт-и ваколат, яъни ишончномалар ҳам амалда кенг қўлланилган. Бунга мисол сифатида, 1901 йилда Хадичаой томонидан Абдулғафур номига қонуний вакил сифатида отасидан қолган мол-мулкни тақсимлаш масаласида суд музокараларида иштирок этиши учун берилган ишончномани келтириш мумкин 227 . Бухоро амирлигида оила-никоҳ муносабатларига оид бўлган ҳужжатларга ҳам муҳим манба сифатида қаралган. Масалан, хатт-и никоҳ – никоҳ гувоҳномаси бўлиб, бунда аёл ва эркакнинг ўзаро никоҳ иттифоқини тузилганлиги акс эттирилган. Жумладан, 1813 йилда Мирзо қизи Шарифаой билан Ғофуржон ўғли Мирзомўминлар ўртасида тузилган никоҳ далолатномаси ёки Мулла Абдулмўмин қизи Махтобой ва Файзибой ўғли Фатхуллобойлар ўртасида тузилган далолатномаларни мисол тариқасида келтириш мумкин. Бизга маълумки, ўша даврда ёш қиз ва ёш ўғил болалар ота-онасининг ўзаро розилиги билан никоҳланиб қўйилган. Хусусан, 1856 йилда 8 ёшли Садриддин қизи Анбарой ва 10 ёшли Фахриддин ўғли Исомиддинлар ўртасида тузилган никоҳ далолатномасини келтириб ўтиш 227 БДБАМҚ. Инв. № 31816/11 – 31817/11.

129 мумкин 228 . Никоҳни расмийлаштириш билан бир қаторда, никоҳдан ажралиш гувоҳномалари ҳам мавжуд бўлган. Ушбу ҳужжат талоқ хат деб аталган. Ушбу даврга оид бўлган мерос ҳуқуқи масалаларини тартибга солишга қаратилган ёзма ҳуқуқ манбалари қаторига хатт-и тарақани киритиш мумкин. Бундай ҳуқуқ манбалари асосан мерос мулкини тақсимлашга қаратилган. Мисол тариқасида, 1898 йилда Бухоро шаҳар Тоғбанд мавзесида жойлашган Усто Рафиққа тегишли бўлган уйни унинг ўғиллари Абдураҳим, Абдуҳалим, Абдулвосий ва Қиличойлар ўртасида тақсимлаш ҳақидаги далолатномани келтириб ўтиш мумкин 229 . Мерос муносабатининг объекти сифатида нафақат кўчмас мулклар балки кўчар мулклар ҳам ҳисобланган. Масалан, 1916 йилда Муҳаммад Зарифбойга тегишли бўлган 5500 танга ҳисобидаги турар жой, нақд 4300 танга ва 500 танга ҳисобидаги кўчар мулкларни унинг хотини ва икки ўғли ўртасида тақсимлаш ҳақидаги далолатнома 230 сини келтириб ўтиш мумкин. Бунда меросни қабул қилувчи томонидан мулкни қабул қилганлик ҳақида тилхат ёзилган. Мисол сифатида 1890 йилда Хожи Саид ўғли Мирзо Азимбой томонидан 231 ва 1897 йилда Ойша биби, Муҳаммадбой, Абдуллахожи ва Муҳтарамойлар томонидан меросни қабул қилиб олганлик тўғрисидаги тилхатлар 232 ни кўрсатиб ўтиш жоиз. Ёзма ҳуқуқ манбаларининг асосий турига кирувчи қозиларнинг ариза, хат, қарор ва ҳукмларини ўрганиш давлат ва ҳуқуқ тарихи масаласининг муҳим объекти ҳисобланади. Мисол тариқасида, 1917 йилда қози Муҳаммад Шариф томонидан қушбеги номига рус фуқароси Давид Туширов ерларини текшириш ҳақида ариза ва қози калон Бурхониддин томонидан Мирбий қушбеги номига Янги Бухоро шаҳридаги қозихонада рус фуқароларига 228 Ўзб. Рес. МДА. ф. № И-323, рўй.1, йиғма жилд № 1707, 3 в. 229 БДБАМҚ. Инв. № 31954/11 – 32000/11. 230 Юқоридаги манба. 231 Ўзб. Рес. МДА, ф. № И-126, рўй.1, йиғма жилд. № 1713, 33 в. 232 Ўзб. Рес. МДА, ф. № И-126, рўй.1, йиғма жилд № 1713, 29 в. 5 Ўзб. Рес. МДА, ф. № И-126, рўй.2, йиғма жилд № 1383, 7 в.

130 ерларни тўғри расмийлаштириб бериш ҳақида йўлланма хатларни 5 келтириб ўтиш мумкин. Шу ўринда қозиларнинг маълум бир масалани ҳал қилишга қаратилган қарорига эътибор қаратиш жоиз. Масалан, 1909 йилда тўрт нафар вояга етмаган ўғил бола ва икки нафар вояга етмаган қиз болани озиқ-овқат ва кийим-кечак билан таъминлаш учун уларнинг катта акасини боқувчи этиб тайинлаш ҳақида қарор (хати-нафақа ва тайини васия) 233 . Юқоридаги манбалар орасида даъво бўйича қарор алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, у даъвони муайян томон фойдасига ҳал этиш бўйича чиқарилган ҳуқуқий ҳужжат ҳисобланган. Бундай мазмундаги қарорларни келиб чиқиш доирасига қараб қуйидаги турларга бўлиш мумкин: ер-сув муносабатларига оид, савдо-ҳунармандчилик муносабатларига оид ва фуқаролик-оила ҳуқуқий муносабатларига оид бўлган даъволар бўйича қарорлар. Бунга мисол қилиб, 1920 йилда ишончли вакил томонидан унинг хотинига тегишли мероснинг қайноғалари томонидан асоссиз ва ноқонуний эгалланиши ҳақидаги даъво бўйича қарор 234 ни келтириш мумкин. Қарорнинг иккинчи, яъни хулоса қисмида Насаф вилояти (беклиги) қозисининг даъвони қолдириб, уни қўшимча суриштириш олиб бориш учун оқсоқолларга топшириш ҳақидаги қарор мазмуни келтирилган. Давлат бошлиқларининг амалий қўлланма ва кўрсатмалари амирлик бошқарув фаолиятида муҳим рол ўйнаган. Амирликда “Мажма ал аркам” молия, ер, солиқ ҳисоботини ҳамда иш юритиш бўйича расмий қўлланма ҳисобланган 235 . Амир Шоҳмурод қирқ аълам суди фаолияти юзасидан шариат қоидаларига асосан махсус йўриқнома ишлаб чиққан. Амир Ҳайдар эса, 233 БДБАМҚ. Инв. № 379/272. 234 БДБАМҚ. Инв. № 136 б / 119 б. 235 Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Самарқанд: “Зарафшон”, 1998. – Б.230; Муқимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане: (VII – XIX в.в.). Автореф. дис...д-ра. юрид. наук. – Ташкент: 1997. – С.27-28.

131 “Алфавоид ал-алфийа” – давлат ҳужжатларини бир тизимга солиб, бошқарувга оид турли кўрсатмалар берган 236 . Таъкидлаш жоизки, Бухоро амирлигида шариат ҳуқуқ тизими сифатида хўжаликда ва суд амалиётида бир қатор ўзгаришлар билан ҳамда ислом динининг турли ақидаларига бўйсунган ҳолда амалда бўлиб келган. Бухоро амирлигининг ижтимоий-сиёсий тузуми ҳамда унинг давлатчилиги ривожланиши масалалари доирасида ҳуқуқ манбаларини таҳлил этиш орқали қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: Биринчидан, Ўрта Осиёнинг бошқа хонликлари каби Бухоро амирлигида ҳам асосий ҳуқуқ манбалари сифатида Қуръони Карим, Сунна, Ижмоъ ва Қиёс ҳисобланган; Иккинчидан, Бухоро амирлигида турли миллат ва элатларнинг истиқомат қилиши ҳамда уларнинг ўтроқ ва кўчманчи шаклдаги ҳаёт тарзи шариат қоидаларининг мазмун моҳиятига жиддий таъсир ўтказган; Учинчидан, ҳуқуқ манбаларини таҳлил қилишда маҳаллий урфодатларнинг айрим ижтимоий муносабатларни тартибга солишда муҳим манба бўлиб хизмат қилганлигига алоҳида эътибор қаратиш лозим; Тўртинчидан, мавжуд ҳуқуқ манбалари тизимида ёзма норматив ҳужжатлар: давлат бошқарувига оид бўлган ҳужжатлар – (амирнинг фармон, ёрлиқ, фармойиш ва иноятномалари); фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга оид бўлган ҳужжатлар (вақф, олди-сотди, гаров, ижара, тилхат ва ишончномалар ҳамда даъво аризалари, даъвони рад этиш далолатномалари); оила-никоҳ ва мерос муносабатларига оид бўлган ҳужжатлар (никоҳ гувоҳномалари, никоҳдан ажралиш ҳужжатлари, меросни бўлиш далолатномалари ва меросни қабул қилганлик ҳақида тилхат); қозининг ҳужжатлари (қарор, ҳукм, ариза ва хатлар); амалий қўлланма ва кўрсатмаларни алоҳида ўрин тутишини эътироф этиш жоиз; 236 Ражабов Қ. Амир Ҳайдар ёхуд Амири Саййид // Бухоро мавжлари. – Бухоро, 2006. - № 2. – Б.40-42.

132 Бешинчидан, юқоридаги манбаларнинг Бухоро амирлиги ҳуқуқ тизимидаги ўрни билан боғлиқ масалалар алоҳида тадқиқот иши доирасида ўрганишни тақозо этади. Чунки, ушбу масалалар тегишли адабиётларда қисман ўрганилган бўлиб, мавжуд қўлёзмалардаги қимматли маълумотлар бугунги кунгача илмий муомала доирасига етарли тарзда киритилмаган. 3.2. Амирлик ҳуқуқ тизимининг асосий соҳалари (солиқ, жиноят ҳуқуқи, савдо ҳуқуқи, оила-никоҳ, мерос ҳуқуқи ва бошқалар) Мамлакатимизда мустақиллик йилларида бозор муносабатларини шакллантириш борасида кенг қамровли ислоҳотларни амалга ошириб келинмоқда. Таъкидлаш жоизки, Собиқ иттифоқ тузуми даврида маъмурийбуйруқбозликка асосланган режали иқтисодиёт шароитида хўжалик юритиш муносабатлари мавжуд бўлган бўлсада, давлатчилигимизнинг уч минг йиллик тарихи мобайнида савдо-сотиқ ва ишлаб чиқариш бозор талаблари асосида амалга оширилган. Бинобарин, бу борада Республикамиз Президенти И.А.Каримов таъкидлаганларидек, “Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўлини яратиш учун замин йўқ эмас. Шарқда одамлар азалдан савдо-сотиқ билан шуғулланганлар. Шу боисдан, бу ерда бозор шароитида ривожланишнинг ўз тарихий тажрибаси мавжуд. Бунинг устига, бозор шароитида ривожланиш жуда узоқ вақт давом этган бўлиб, унда эски патриархал-феодал муносабатлар энди вужудга келаётган бозор муносабатлари билан ўзаро боғлиқ ҳолда амал қилган” 237 . Шу жиҳатдан олганда, Бухоро амирлигида бозор муносабатлари хусусан, ишлаб чиқариш, савдо-сотиқ, солиқ, мулк, оила-мерос масалаларини ҳуқуқий тартибга солиш амалиёти ва тажрибасини мавжуд манбалар асосида ўрганиш ушбу соҳаларга оид ҳуқуқ тизимимизни шакллантириш жараёни кетаётган бугунги кунда долзарб аҳамиятга эга деб ҳисоблаймиз. 237 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т.2. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б.22.

133 Таъкидлаш жоизки, Бухоро амирлигида ерга эгалик қилиш, ундан фойдаланиш умуман ер-ҳуқуқий муносабатлар шариат нормаларига асосланиб тартибга солинган. Ерга эгалик қилиш, ундан фойдаланишга рухсат бериш давлат бошлиғи – амир ихтиёрида бўлиб, бекликларда ушбу ваколатни вилоят ҳокимлари – беклар амалга оширганлар. Шу билан бир қаторда, ерга нисбатан давлатнинг эгалиги 238 ва унинг давлат бошлиғи томонидан тақсимланиши ўз навбатида, ерга нисбатан хусусий ер эгалиги ва ундан хусусий фойдаланишни инкор этмаган 239 . Бухоро амирлигида ерга нисбатан мулкчиликнинг ҳуқуқий ҳолатига қараб қуйидаги шаклларини кўрсатиб ўтиш мумкин: давлат ерлари, амлоки подшоҳий ёки амлок ерлари; шахсан амирга тегишли бўлган ерлар; мулк ерлари; вақф ерлари; жамоа ерлари. Мулк ерларига эгалик қилиш қуйидаги ҳуқуқий асосларда вужудга келган: ерлар амир томонидан тақдим этилганда; ташландиқ ерларни ўзлаштиришдан; амлок ерларининг маълум бир қисмини ушбу ер эгасига эгалик қилиш ҳуқуқи сақланиб қолиниш шарти билан мулк ери тариқасида ажратиш ҳуқуқи билан. Бухоро амирлигида мулк ерларининг уч тури мавжуд бўлган: “мулкихурри- холис – мулк ерларининг энг мукаммал шакли бўлиб, бу турдаги ерлар барча солиқ ва йиғимлардан озод этилган; мулки-хирож – ер эгалари томонидан хирож солиғи тўланадиган ерга нисбатан мулк шакли; мулки-ушр – ушр солиғи тўланадиган ер тури. Бунда олинган ҳосилнинг ўндан бир (10/1) қисми миқдорида солиқ ундирилган” 240 . 238 Қаранг: Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI – первой половине XIX века. Т.2. – Ташкент: Фан, 1970. – С.34. 239 Қаранг: Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств. – М.: Аст, 2004. – С.116 240 Хакимова К.З. Крестьянство Бухарского эмирата в конце XIX – начале ХХ вв. – Ташкент: Фан, 1991. – С.14-16.

134 Амирликда вақф ерлари Хива ва Қўқон хонликлари каби руҳонийларнинг давлат ва жамиятдаги ролини иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан мустаҳкамлаган. Мамлакатда вақф мулкларининг турли шакллари мавжуд бўлиб, ўз ерини чегараланган шартларда вақф мулкига топширган шахсларга бир вақтнинг ўзида вақф ери унинг манфаатига хизмат қилиш имконини берарди. Юқорида таъкидланганидек, ерларнинг вақфга айланиши ҳар хил шартларда амалга оширилган. Масалан, баъзи ҳолларда ўз мулкини вақфга қўйган шахс умрининг охиригача ушбу мулкдан фойдаланиш ҳуқуқини сақлаб қолиши мумкин эди. Ушбу мулкдан олинадиган даромадлар ўрнатилган вақф тартиби бўйича вақфга топширувчи шахснинг вафотидан кейин амалга оширилган. Вақф мулкларидан олинадиган даромадлардан барча мадраса, масжид, мозорларнинг ҳамда мактабларда дарс бераётган ўқитувчилар, ўқувчимуллаваччалар, имомлар ҳамда бошқарувчи шахслар – мутаваллийларнинг таъминотига кетадиган харажатлар қопланган 241 . Вақф ерлари орасида “хусусий вақфлар” (“оилавий вақфлар”) алоҳида ўрин тутган. Бухоро амирлигида бундай шаклдаги вақф мулклари вақфи-авлод деб ном олган 242 . Вақфи-авлод ерлари мерос тариқасида ўз авлод-аждодига, яъни кейинчалик ҳам бир уруғнинг аъзоларига мерос тариқасида қолиб келадиган ер тоифасига кирган. Масалан, ўша даврда Хўжа Ахрор Самарқанд атрофидан кўпгина ерларга эга бўлиб, ушбу вақф ерларидан келадиган даромадлардан унинг 500 дан ортиқ уруғ-авлоди фойдаланган. Хўжа Ахрор бошқа ҳудудлардан ҳам амлок ерларини ва фуқаролардан мулк ерларини ҳам сотиб олиб, барча ерларни вақф ерларига васият қилиб қолдирган 243 . 241 Ишанов О.И., Саматова Х.С., Уразаев Ш.З. История государства и права Узбекистана. – Тошкент: Ўқитувчи, 1969. – С.106. 242 Қаранг: Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств. – М.: Аст, 2004. – С.125. 243 Қаранг: Ростиславов. М.Н.Очерк видов земельной собственности и поземельный вопрос в Туркестанском Крае // Труды третьего международного съезда ориенталистов. – СПб.: 1879-1880. – С.352.

135 Вақфи-авлод мулкларини ташкил қилган шахслар ўз меросхўрларига вақфдан келадиган даромадларнинг у ёки бу қисмига масжид ёки мадрасалар қуришни васият қилиб қолдирганлар. Вақфи-авлод ерлари ҳам мулки- хуррихорис ерлари каби барча солиқ ва мажбурий тўловлардан озод этилган. Йирик вақфларни ташкил этиш учун амирнинг махсус рухсатномаси – муборакномаси эълон қилинган. Вақфни ташкил этувчи шахс муборакномани олгандан сўнг вақфномани тузиб, амирнинг тасдиғига киритиши ҳамда уни гувоҳлантириш учун қозига тақдим этиши лозим эди. Бухоро амирлигида мавжуд бўлган яна бир ер тури – жамоа ерлари бўлиб, бундай турдаги ерлар алоҳида тоифада мавжуд бўлмасдан, умумий характердаги ерга эгалик қилиш шакли эмас, балки ердан фойдаланиш шакли сифатида қабул қилинган. Ердан жамоа тарзида фойдаланиш амлок ерларида ҳамда мулк ерларида амалга оширилиши мумкин бўлган. Шариат бўйича барча мусулмонлар тўлиқ фуқаролик ҳуқуқий лаёқатига эга бўлган. Ҳатто қарам кишилар ўз хўжайинидан савдо-сотиқ билан шуғулланишга рухсат олганларидан сўнг фуқаролик-ҳуқуқий шартномаларини тузиши мумкин бўлган 244 . Бухоро амирлигида бошқа ислом мамлакатлари каби қуйидаги шахслар муомала лаёқатига эга эмас деб ҳисобланган: вояга етмаган шахслар; ақли норасолар; қозининг қарори асосида касодга учраган шахс деб эълон қилинганлар; маст ҳолатидаги шахслар. “Фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар шариат ҳуқуқининг муҳим соҳаси бўлмиш “илми фиқҳ” билан тартибга солинган” 245 . Фуқаролар томонидан тузилган шартномаларнинг аксарият қисмини олди-сотди шартномалари ташкил қилган. Олди-сотди (бай-у-байт) шариат бўйича мулкни мулкка алмаштириш, томонларнинг икки томонлама амалга оширган розилигининг 244 Қаранг: Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств. – М.: Аст, 2004. – С.153. 245 Ишанова Ш.А. Нормы шариата и их применение казийскими судами в Средней Азии до 1924 года: Автореф. дисс…канд. юрид. наук. – Ташкент: 1992. – С 13.

136 эркин ифодасидир. Шартномалар одатда қарз эвазига тузилиб, гувоҳлар иштирокида расмийлаштирилган. Шартномаларнинг гувоҳлар иштирокида расмийлаштирилиши шариат нормаларига мос бўлиб, келажакда тарафларнинг низоларини ҳал қилишда қози олдида тақдим қилиниши шарт бўлган далил ҳисобланган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, амирлик даврига келиб Бухорода қарз шартномасини тузишда қарз олувчи тилхат ёзмай, балки қарз берувчи тилхат ёзган. Бундай кўринишдаги тилхатлар “фалончи менга фалон миқдорда қарздор” каби мазмунда баён этилар эди. Бундай кўринишдаги тилхатни расмийлаштиришдан асосий мақсад – қарздордан берилган қарз миқдоридан ортиқча ҳақ талаб қилмасликнинг олдини олиш бўлган. Айниқса бундай кўринишдаги муносабатлар амирликда яшовчи ўтроқ ва кўчманчи аҳоли ўртасида бўлиб ўтадиган товар айирбошлаш жараёнида ўз аксини топган. Ҳар қандай фуқаролик-ҳуқуқий битимининг объекти каби олди-сотди ҳуқуқий муносабатининг предмети ҳам сифат ва миқдори бўйича аниқ бўлиши лозим эди. Умуман олганда Бухоро амирлигида олди-сотди шартномасининг уч шакли мавжуд бўлган. Биринчиси, оддий кўринишга эга бўлган олди-сотди, иккинчиси, муддатли олди-сотди шартномаси(байи-жоиз) ва учинчиси, шартли олди-сотди(байи фосид) бўлиб, ушбу шартнома бўйича сотилган мулк ўша нархда қайта сотиб олиниши мумкин бўлган. Бу ерда сотилган мулкнинг кўриниши ўзгармаган ҳамда товар ёки маҳсулот қайта ишланган ёки учинчи шахсга сотилмаган бўлиши лозим эди. Гаров (рахн) шариатда ашё ҳуқуқининг эмас, балки мажбурият ҳуқуқининг институти сифатида тан олинган эди. Қозининг гувоҳномасига асосан гаровга олинган мулкни сотиш ҳуқуқи гаровга олинган мулкни ўзиники қилиб олиш ва мулкий муносабатда бўлиш ҳуқуқини бермас эди.

137 “Гаров (рахн) шартномаси бўйича гаровга олинган нарса ёки ашё қарз берувчининг ёхуд депозит сифатида учинчи шахснинг тасарруфига топширилган” 246 . Гаровга қўйилган мулкдан қарздор вақтинчалик фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган. Лекин аксарият ҳолларда гаровга мулкни олувчи шахс ундан фойдаланмай, балки гаровни ўз ҳолича сақлаган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, мажбурият ҳуқуқининг институтлари ҳалқаро иқтисодий алоқалар, ички савдо ва ҳунармандчиликни ривожлантиришда муҳим рол ўйнаган. Бунинг натижасида амирликда савдо ва олди-сотди муносабатларидан катта молиявий манфаатдорликка эришилган. Бундай муносабатлар қаторида шерикчилик (ширкат) шартномаси алоҳида аҳамият касб этади. Ислом ҳуқуқи бўйича шерикчиликнинг икки тури мавжуд: 1) умуммулкдорлик ҳуқуқига асосланган шерикчилик (ширкати-мулк) ва 2) шартномага асосланган шерикчилик (ширкати-ақид) 247 . Шерикчиликнинг биринчи кўринишида икки ёки ундан ортиқ шахснинг аниқ бир мулкка эгалик қилиши тушунилади. Моҳиятан бу умумий мулк бўлиб, шартномада иштирок этувчилардан ҳеч қайси бегона улушга эгалик қила олмаган. Шерикчиликнинг иккинчи кўриниши – бу шартномавий шерикчилик бўлиб, ушбу шартнома ҳам ўз навбатида уч турга бўлинади: 1) чекланмаган шерикчилик (ширкати муфавозат), 2) чекланган шерикчилик (ширкати-инан) ва 3) оддий шерикчилик (ширкати-вуджук). Амалда қозилик судларида умумий савдо фаолиятининг барча мунсоабатларини тартибга солган икки кўринишдаги шерикчилик мавжуд бўлган. Шерикчиликнинг энг кўп тарқалган шакли – бу икки ёки ундан ортиқ шахсларнинг пул пайчилиги асосида маълум бир савдо-ишлаб чиқариш мақсадлари кўзланган шартнома шакли эди. Шерикчиликнинг иккинчи 246 Семенов А.А. Указатель совершаемых у народных судей (казиев) документов, подчиняющихся действию “Устава о гербовом сборе”. – Ташкент: 1912. – С.23. 247 Қаранг: Торнау Н.Е. Особенности мусульманского права. – СПб.: Б.И., 1892. – С.74-75.

138 шакли мудароба – ушбу шартномада бир томон ўз маблағи билан ҳамда иккинчи томон ўз фаолияти (меҳнати) билан иштирок этган 248 . Бухоро амирлигида фуқаролик муомаласида бошқа бир қатор фуқаролик-ҳуқуқий шартномалар ҳам мавжуд бўлган. Масалан, васият, кафолат, ҳадя(хибо), ижара ва бошқалар. Ижара шартномаси мол-мулк ва ишчи кучига нисбатан тузилган. Шартномалар ҳам ўз ўрнида мол-мулк ижараси шартномаси ва ишчи кучи ижараси шартномаси деб эътироф этилган. Ишчи кучи ижара шартномаси иш ҳақи ёлланма ҳақ (ужро) деб юритилган 3 . Бухоро амирлигида кенг қўлланилган фуқаролик-ҳуқуқий институтларни таҳлил қилиш орқали қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: Биринчидан, ислом ҳуқуқининг асосий тамойиллари феодал муносабатлар шаклланиши ва тараққий этиши асосида оддий товар-хўжалик шаклида амал қилган; Иккинчидан, фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг шаклланиши ва амал қилиши халқаро-ҳуқуқий муносабатларни ривожлантиришга, давлатлар ўртасидаги дўстлик, ҳамкорлик ва маданий алоқаларни, айниқса, савдосотиқни ривожлантиришга ўз ҳиссасини қўшган. Натижада, Бухоро амирлиги давлатининг иқтисодий ва ҳарбий салоҳияти ҳамда халқаро обрўйи анча мустаҳкамланган; Учинчидан, марказлашган монархия шаклидаги давлатда шариат нормаларини ўзига хос тарзда амал қилиниши ўз навбатида, ушбу нормаларни маҳаллий шароитларга мослашган ҳолда ривожланишига олиб келган. Манғитлар ҳукмронлиги даврида оила муносабатлари ислом ҳуқуқи тамойилларига таянган ва бошқа ислом халқларидан деярли фарқ қилмаган 248 Қаранг: Семенов А.А. Указатель совершаемых у народных судей (казиев) документов, подчиняющихся действию “Устава о гербовом сборе”. – Ташкент: 1912. – С.21. 3 Ўша асар. – Б.14.

139 ҳолда тартибга солинган. Оила бошлиғининг ҳокимияти чекланмаган бўлиб, у оиланинг барча мулкини ва оила аъзолари тақдирини ҳал қилган. Аммо кўчманчи уруғ-оила муносабатлари ривожланган халқларда ҳам янги оилалар алоҳида шаклдаги “кичик оила”ларни ташкил қилганлар. Амирлик даврида ислом оиласи ушбу жиҳатлари билан Қадимги Рим оиласидан тубдан фарқ қилган (Қадимги Рим оиласи таркибига оила хизматкорлари, катта ёшдаги ўғиллар оиласи ва қуллар ҳам кирган). Оила бошлиғининг ҳокимияти рим ҳуқуқидаги оталик ҳокимиятидан ўз тузилиши ва оила бошқаруви билан фарқ қилган. Шариат бўйича кўпхотинликка рухсат этилган бўлсада, амалда моногамияга (яккахотинликка) амал қилинган. Якка хотинликка амал қилишнинг асосий сабаби иқтисодий жиҳатдан етарли салоҳиятга эга бўлмаслик ҳисобланган. Бухоро амирлигида оила муносабатлари соҳасида шариат нормаларини ўзгартиришлар билан қўллаш ҳоллари кўпроқ учрайди. Агар никоҳ тузувчи томон бир қатор ўзига хос жиҳатларга эга бўлса, никоҳ тузишнинг ҳуқуқий шакли тўлиқ шариат нормалари билан тартибга солинган. Масалан, амирлик ҳудудида яшовчи туркман ҳалқларида уйланиш ва турмушга чиқариш одат ҳуқуқи меъёрлари билан тартибга солинсада, никоҳ тузиш шариат асосида амалга оширилган. “Никоҳ шариат бўйича фуқаролик-ҳуқуқий битим саналиб, никоҳни тузишда шартнома тузишнинг умумий шаклига амал қилинган ҳамда тарафларнинг розилиги икки гувоҳ иштирокида маълум қилинган” 249 . Никоҳни тузишда никоҳ маросимини ўтказишга амал қилмаслик никоҳни ноқонуний деб эътироф этмаган. Шундай қилиб, никоҳ тузишда ҳеч қандай ёзма далолатнома юритиш ва диний маросимларни ўтказиш талаб этилмаган. 249 Ишанова Ш.А. Нормы шариата и их применение казийскими судами в Средней Азии до 1924 года: Афторев. дисс…канд. юрид. наук. – Ташкент: 1992. – С.16.

140 Ислом қонуншуносларининг фикрича, никоҳ насл-насаб, эътиқодда, касбда, ахлоқда ва муомалада тенг бўлган шахслар ўртасида тузилиши керак 250 . Бироқ ушбу тенглик шарти табақаланиш фарқланишида инобатга олинмайди. Эркин эркак киши чўри аёлга уйланиши мумкин бўлган. Амирликда фақатгина қон бўйича яқин бўлган шахслар, қуда томондан қариндош бўлган ёки эмикдошлар билан тузиладиган никоҳларга рухсат этилмаган. Бухоро амирлигида никоҳга кириш асосан маҳр ва қалинни тўлаш билан боғлиқ бўлган. Умуман олганда ислом ҳуқуқи бўйича фақатгина маҳр тўлови тан олинган. Маҳр – бу никоҳ совғаси бўлиб, тўй куни қайлиқ томонидан келинга берилиши лозим бўлган совға тури. Хотин киши маҳрни пул шаклида ёки нархи 10 тангадан кам бўлмаган миқдордаги мулкни талаб қилишга ҳақли бўлган. Маҳрнинг ўлчами томонлар розилиги билан ҳам белгиланиши мумкин бўлиб, никоҳ тузилиши жараёнида маълум қилинган. “Маҳр аёл кишининг шахсий мулки ҳисобланган" 251 . Қиз ўзининг маҳри билан, одатда ашё кўринишидаги шахсий мулки билан эрининг уйига ташриф буюрган. Маҳр унинг шахсий мулки бўлганлиги учун уни ажралиш пайтида ўзи билан олиб кетиш ҳуқуқига эга бўлган. Бухоро амирлиги ҳудудида яшовчи ўзбеклар ва бошқа халқларда маҳрдан ташқари шариат бўйича тартибга солинадиган, никоҳга киришнинг қўшимча шарти сифатида тан олинган мажбурий тўлов тури қалин пули мавжуд эди 252 . Қалин куёв томонидан келинга тўланмасдан, балки унинг ота-онасига берилган. Қалин пули келиннинг ота-онасига уни тарбия қилиш, боқиш ва бошқа харажатларни қоплаш учун тўланадиган тўлов тури сифатида қабул 250 Қаранг: Бойцова Л.В., Бойцова В.В. Исламское право в государствах СНГ // Юрист. – Москва. 1999. - № 9. – С.62. 251 Айни Садриддин. Бухара. (Воспоминания). – Душанбе: Ирфон, 1980. – С 185. 252 Қаранг: Иляьсов Ф.Н. Сколько стоит невеста // Социологические исследования. – Москва. 1991. - № 6. – С.68.

141 қилинган. Қалин пулининг миқдори ўтроқ халқларга нисбатан кўчманчи халқларда кўп бўлган. Амирлик шаҳарларида қалин пули пул тариқасида берилган бўлса, қишлоқ жойларида қалин пули чорва ва буғдой ёки бошқа бир мулк шаклида тўланган. Қалин пули қоида бўйича никоҳ тузилиши пайтида тўланган. Бироқ вояга етмаганлар ўртасида тузиладиган никоҳ шартномалари бўйича ва моддий аҳволдан келиб чиқиб қалин пулини бир-икки йилга узайтириб тўлаш мумкин бўлган. Бундай тартибдаги қалин пули одат ҳуқуқига асосан қисмларга бўлиб, ҳар йили рамазон байрами (рўза ҳайити) арафасида тўланган. Никоҳга киришда маҳр ва қалин пулини тўлашдан ташқари никоҳ шартномасига асосан қозига никоҳ битимини амалга оширганлиги учун муайян ҳақ тўлаш лозим бўлган. Масалан, нақд маҳр ўн дирхамни ташкил қилган бўлса, “қозига никоҳ битимини тузганлиги учун ўн динор ва ўн танга миқдоридаги буғдой берилган” 253 . Бухоро амирлигида никоҳдан ажралишнинг сабаби, айби ва бошқа сабабларига қараб, маҳр ва қалин масаласи ҳал этилган. Агар никоҳдан ажралиш ўринли асосларсиз эрнинг ҳоҳиши билан амалга оширилса, эр хотинига маҳрни қайтариб беришга мажбур бўлган. Ундан ташқари эр хотинидан қалин пулини қайтариб олиш ҳуқуқидан маҳрум бўлган. Маҳр никоҳ совғаси бўлганлиги учун ҳам келажакда ажралиш мобайнида хотинни таъминлаш вазифасини бажарган 254 . Агар никоҳдан ажралиш хотиннинг айби билан бўлса, маҳрга бўлган ҳуқуқдан маҳрум бўлган ва эрига унинг учун тўланган қалинни қайтариб бериш мажбуриятини олган. Бухоро амирлигида ислом ҳуқуқи асосида тартибга солинган мерос ҳуқуқининг асосий хусусияти шунда эдики, мерос маълум бир 253 Дониш Ахмад. История мангитской династии. / Пер. с тадж. И.А.Наджафова. – Душанбе: Дониш, 1967. – С 28. 254 Қаранг: Юшков С.В. История государства и права СССР. Ч 1. – М.: Наука, 1940. – С.134.

142 тартибқоидалар асосида навбат билан меросхўрлар томонидан тарқатиб бериш шаклида амалга оширилган. Шахснинг вафотидан сўнг қоладиган мерос миқдори, яъни унинг ўлимидан олдинги барча мол-мулклари навбат билан қуйидаги беш асосий меросга талабгорлар ўртасида тақсимланган. Чунончи, 1) кредиторлар (қарз берган шахслар) бўлиб, улар вафот этган шахснинг қолган мол-мулкига нисбатан гаров ҳуқуқини сақлаб қолганлар; 2) жамоа қоидасига асосан дафн этишга кетадиган харажатлар; 3) гаров ҳуқуқига эга бўлмаган кредиторлар; 4) улушли-меросхўрлар; 5) бошқа меросхўрлар 255 . Шундай қилиб қолган мол-мулкдан биринчи навбатда марҳумнинг қарзлари адо этилиб, сўнг бошқа мол-мулклар меросхўрлар ўртасида тақсимланган. Шариат бўйича меросхўрлар шартли равишда икки категорияга бўлинган: асосий ва қўшимча. Асосий меросхўрлар бўлиб қонуний равишда ўз улушига эга бўлган меросхўрлар ҳисобланган (улушли меросхўрлар). Қўшимча меросхўрлар эркак жинсига мансуб бўлган эрнинг қариндошлари ҳисобланган. Асосий меросхўрлар категориясига 12 та шахслар кирган: тўрт эркак жинсига мансуб ва саккизта аёл жинсига мансуб шахслар. Уларнинг бари тегишли улушга эгалик қилган. Шариат бўйича олтита меросий улуш мавжуд бўлган. Агар хотин фарзандларни қолдирмаган бўлса ва неваралари бўлмаса, эр мероснинг ярмига эга бўлган; акс ҳолатда эса эр мероснинг тўртдан бир қисмига эгалик қилган. Агар хотиннинг фарзандлари ва неваралари бўлмаса, мероснинг тўртдан бир қисмини; аксинча эса мерос қолдирилган мулкнинг саккиздан бир қисмига эгалик қилган. Агар бошқа меросхўрлар бўлмаса, она 255 Қаранг: Антаки П.В. Сборник постановлений шариата по семейному и наследственному праву / О наследовании у мусульман. – СПб.: Департамент духовних дел иностранных исповедей, 1912. Вып.1. - С.2-4.

143 мероснинг учдан бир қисмига, агар меросхўрлар мавжуд бўлса – фақатгина қолган мероснинг учдан бир қисмигагина эгалик қилиши мумкин бўлган. Кўп хотинлик ҳолатида мерос ўзаро бирлик асосида қонуний улуш бўйича тақсимланган. Улушли меросхўрлар – меросга эгалик қилишда устун ҳуқуқларга эга бўлган меросхўрлардир. Улушли меросхўрлар ўз манфаатларини қондирганларидан сўнг қўшимча меросхўрлар ўзларининг мерос ҳуқуқларидан фойдаланишга киришганлар. Ушбу меросхўрлар асосан марҳум билан қандайдир қондош уруғ авлодидан бўлган шахслар ҳисобланган. Қўшимча меросхўрлар тўрт туркумга бўлинган. Ҳар бир туркумдаги меросхўр мулкни кейингисидан буткул тугаллаши лозим эди. Бухоро амирлигида ислом ҳуқуқининг қўлланилиши масаласида васиятнинг аҳамияти каттадир. Ислом ҳуқуқида юридик жиҳатдан васият бўйича мероснинг барча ҳуқуқ ва мажбуриятларига эгалик қиладиган васийни тайинлаш қоидаси аниқ белгиланмаган эди. Амирликда васийлик “васийлик раддияси” шаклида амалга оширилган. Мерос қолдирувчи васийлик топшириғи асосида ўз мулкининг бир қисмини аниқ бир шахс манфаати учун рад этиши мумкин эди. Бундай кўринишдаги васийлик раддияси ҳадя шартномаси билан умумий характерга эга бўлган 256 . Мулкни қабул қилувчи шахс рад этилган мулкка нисбатан барча ҳуқуқларга мулк эгасининг вафотидан кейин эга бўлган. Ушбу кўриниши билан ҳам васийлик ҳадядан фарқ қилган. Васият қилувчи ўз ўлимидан олдин мулкининг учдан бир қисмини васийлик раддияси асосида мерос тариқасида қолдириши мумкин бўлган. Агар васият қилиб қолдириладиган мулкнинг миқдори умумий мулкнинг учдан бир қисмидан кўп бўлса, васият ҳақиқий эмас деб топилган. Агар барча 256 Қаранг: Рахманов А., Рахманов А. Исламское право. Учебник для вузов. – Ташкент: “Янги аср авлоди”, 2003. – С.301-302.

144 меросхўрлар мулкнинг учдан бир қисмидан ортиқчасини васият асосида қолдирилишига қарши бўлмасалар васият ҳақиқий деб топилган. Меросхўрларнинг бундай кўринишдаги розилиги васият қилувчининг ўлимидан сўнг амалга оширилиши лозим бўлган, акс ҳолда мулк қайтарилиб олинган. Мерос қолдирувчининг васийлик ҳуқуқларини чекловчи меросхўрлари бўлмаса, меросхўр барча мол-мулкини васият асосида ўзга шахсга қолдириши мумкин бўлган. Васият раддияси фақатгина қонуний бўлмаган меросхўрнинг манфаатига ҳизмат қилган. Агар қолган меросхўрларнинг розилиги бўлмаса, васийлик раддияси ҳақиқий эмас деб топилган. Бухоро амирлигида ўз навбатида вақфларни таъсис этиш шаклидаги васият қилиб қолдириш ҳуқуқий муносабати кенг амал қилган. Вақфларни таъсис этиш мерос тартиботига сезиларли ўзгартириш киритмаган. Вақфни таъсис этувчи мулкни вақф тариқасида мерос қилиб қолдиришнинг ҳар қандай усулини қўллаши мумкин бўлган. Шунинг учун вақф институти нафақат масжид ва мадрасага хизмат қилувчи ҳадя шаклида, балки васийлик шаклида (оилавий вақф) ҳам амалга оширилган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, қуйидаги ҳолларда меросга эга бўлиш ҳуқуқи юзага келмаган: 1) бевафолик (куфр); 2) ғайридинлар (кофирлар) – улар мусулмонларнинг мулкига нисбатан мерос олиш ҳуқуқига эга бўлмаган ва мусулмонлар уларга ўз мулкларини мерос қилиб қолдирмаганлар; 3) меросхўрни ҳатто эҳтиётсизлик оқибатида ҳаётидан маҳрум этганда; 4) никоҳдан ажралишда; 5) қуллик ҳолатида. Хулоса ўрнида, Бухоро амирлигида бошқа ўзбек хонликлари каби мерос тизими шариат асосида ўрнатилган ҳамда икки асосий ижтимоий жиҳатга боғлиқ бўлган деб эътироф этиш мумкин: биринчидан, жамиятда уруғдошлик

145 сарқитларининг сақланиб қолганлиги, иккинчидан, феодал асосга эга бўлган савдо муносабатларининг ривожланганлиги. Бухоро амирлигида шариат асосида амалда бўлган жиноят ҳуқуқи масалаларини қиёсий таҳлил этганда, унинг бошқа ҳуқуқ соҳаларидан амалда деярли кам равишда қўлланилганлигининг гувоҳи бўламиз. Ислом қонунчилиги амалда қозилик ва беклик судларида қўллаш учун фақатгина умумий тамойилларга асосланган шартларда жиноят ҳуқуқининг назарий масалаларини ишлаб чиққан эди. Бухоро амирлигида жазо чораларининг ва жиноят турларининг лозим даражада ишлаб чиқилмаганлиги шариатнинг жиноят ва унга яраша жазо тайинлаш таълимотига мос келмас эди. Ушбу ҳолатни бир қатор сабаблар билан изоҳлаш мумкин. Биринчидан, жиноий қатағонлик соҳасида сиёсий душманларнинг хуружлари ўткир қурол сифатида муҳим аҳамият касб этган, иккинчидан, ҳокимият учун курашиш кўпроқ жой ва вақт ҳолатини ўзгартирадиган ҳуқуқ нормаларига мослашишни талаб қилган. Ушбу масаланинг ўзи жиноят ҳуқуқини бошқа ҳуқуқ соҳаларидан фарқлашда омил бўлиб хизмат қилади. Бухоро амирлигида жиноят-ҳуқуқий соҳасини бошқариш асосан ҳокимият вакиллари томонидан амалга оширилганлиги, ўз навбатида, ушбу ҳуқуқ соҳасининг бошқа ҳуқуқ соҳаларидан таъсирчан доирада амалга оширилганлигидан далолат беради. “Амирлик ҳудудида яшовчи халқлар орасида ҳам қон олиш сарқитлари, уни сотиб олиш орқали алиштириш масалалари ва ахлоқ тузатиш жазолари тизими ҳамда талион тамойили асосида ўч олиш тизими қолдиқлари сақланиб қолган эди” 257 . Бироқ амалиётда шариат бўйича ушбу тизимларнинг ўзаро муносабати хилма-хил тарзда амалга оширилган. 257 Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: Адолат, 2004. – Б.232- 233. 2 Қаранг: Юшков С.В. История государства и права СССР. Ч. I. – М.: Наука, 1940. – С.137.

146 Амирликда амалда бўлган жиноят ҳуқуқида ақли расолик масаласи ҳам ишлаб чиқилган. Ақли норасолик оқибатида содир этилган айрим бир жиноятлар учун зарар қопланган ва жиноий жазодан озод этилган. Жиноятнинг иштирокчилари сифатида маълум бир жиноятни содир этишда шахсан иштирок этган, шахсни жиноятга бошлаган, уни қўллабқувватлаган ҳамда рағбатлантирган шахслар тан олинган. Жиноят содир этилганидан сўнг жиноят изини яширишда иштирок этган шахслар иштирокчи сифатида тан олинмаган. Ундан ташқари, талон-тарож этилган мол-мулкни ўзи билмаган ҳолатда яширган шахслар ҳам ўғрилик жиноятини содир этганликда иштирокчи деб тан олинмаган. Жиноят ҳуқуқи бўйича икки ҳолат, яъни жавобгарликни оғирлаштирувчи ва истисно ҳолатлар мавжуд бўлган. Жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолатларга мастлик ҳолати кириб, кишини маст ҳолатига келтирувчи ичимликларни истеъмол қилишнинг ўзи жиноят ҳисобланган. Жавобгарликни истисно этувчи ҳолатларга қуйидаги ҳолатлар кирган: шахс ва мулкни ҳимоя этишда зарурий мудофаа; ўзга шахс ҳаётини ва мулкини ҳимоялаш; ҳокимият идораларининг буйруғи; ўзининг қонуний ҳуқуқларини амалга ошириш ҳолатида бўлиш кабилар 2 . Шариат бўйича жиноят жавобгарликнинг характерига қараб бўлинган. Шунга биноан жиноятлар уч гуруҳга бўлинган: шахсга қарши қаратилган жиноятлар – жавобгарлик ўч олиш шаклида (қон ҳақи, талион) амалга оширилган; Қуръонда ўрнатилган жиноий жазолар (ҳадд) бўйича жавобгарликни келтириб чиқарувчи жиноятлар; Қуръонда ўрнатилмаган жазолар бўйича жавобгарликни келтириб чиқарувчи жиноятлар 258 . Бундай кўринишдаги 258 Қаранг: Артемов В. Шариат – общая характеристика, понятия и классификация преступлений // Законность. – Москва. 1997. - №10. – С.38.

147 жиноятларга жазо тайинлаш бевосита қозининг ихтиёрида бўлиб, “айбдорларга ахлоқ тузатиш (таъзир) тариқасидаги жазолар қўлланилган” 259 . Бухоро амирлигида жазоларнинг қуйидаги турлари амалда бўлган: ўч олиш характерига эга бўлган жазолар (зарарни қоплаш) ва шахсий характердаги жазолар; Қуръонда аниқ кўрсатилган жазолар; қозиларнинг ихтиёри асосида бериладиган жазолар (таъзир). Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Бухоро амирлигида жиноят ва жазо билан боғлиқ фаолиятни амир ёки унинг номидан қушбеги назорат қилган. Биринчи навбатда қозилик суди фуқаролик ишлари, жиноий ишлар ҳамда хусусий айблов асосидаги жиноят ишларини муҳокама қилган. Маъмурий идоралар суди, амир суди, беклик судлари асосан жиддий характердаги жиноятларни, яъни давлат ва унинг сиёсатига қарши қаратилган жиноятлар, давлатга хиёнат қилиш, давлатнинг ички ва ташқи хавфсизлигига таҳдид қилиш каби жиноятларни кўриб чиққан 260 . Садриддин Айнийнинг маълумотларига қараганда, амир давлат бошлиғи сифатида ҳар қандай ишни талаб қилиб олиш, уни шахсан ҳал этиш ёхуд ваколатли давлат амалдорларидан бирига ҳал этиш учун топшириш ҳуқуқига эга бўлган 261 . Муҳим ишлар юзасидан аниқ далиллар бўйича далолат берувчи жиноятлар учун мусодара этиш жазоси ва қувғин қилиш, дорга осиш ёки бошини кесиб ташлаш каби жазолар қўлланилган. Кам аҳамиятли жиноятлар учун маълум муддатга ўрага ташлаш 262 , темир қисқичга ўтирғизиш, тан жазолари ёки жарима тариқасида жазолардан бири қўлланилган. Кам аҳамиятли қилмишлар учун жазолаш ҳуқуқига шаҳар 259 Артемов В. Мусульмансоке право. Исторический очерк // Российская Юстиция. – Москва. - 1997. - № 10. – С.22. 260 Қаранг: Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. – СПб.: “Типография Императорской Академии Наук”, 1843. – С.230. 261 Айни С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. – М.: Книжная фабрика центр. изд-ва народов СССР”, 1926. – С.79. 262 Қаранг: Айни Садриддин. Бухара. (Воспоминания). / Пер.с тадж. С.Бородина. – Душанбе: Ирфон, 1980. – С.224.

148 маъмурияти идоралари ҳам ваколатли бўлиб, уларга шаҳарларда тартибни ва ички хавфсизликни сақлаб туриш ҳуқуқи берилган. Умуман олганда ўша даврда Бухоро амирлигида жиноятларни тергов қилиш, суд қилиш ишлари ва амалда жазо тизимининг қўлланилиши муайян тизим асосида амалга оширилган. Бухоро амирлиги давлатчилигининг сўнгги босқичларида жазолар тизими қуйидаги кетма-кетлик тартибида амал қилган: пул жаримаси; қамчи ёки таёқ билан жазолаш 263 , қамоқ, турмага ёки ўрага ташлаш 264 , қуролли кучларга топшириш, умрбод қамоқ жазосига маҳкум этиш, тутқунликка топшириш, ўлим жазоси. Юқорида эътироф этилган барча жазолар қози томонидан қўлланилган. Жарима ва тан жазолари асосий жазоларга қўшимча жазо сифатида берилган. Ундан ташқари амир ўз ваколат доирасидан келиб чиқиб, “чоройна” (тўрт ойна) жазосини, яъни баданнинг турли қисмига таёқ билан уриш жазосига ҳукм қилиши мумкин бўлган. Қоида бўйича қамчи ёки таёқ билан уриш жазосини ижро этиш жараёнида маҳкумнинг қичқириғи ва овозини чиқармаслиги учун мусиқа ижро этилган. “Шахснинг ҳаётидан маҳрум этиш тариқасидаги ҳукмни фақат амирнинг ўзи чиқарган” 5 . Ўлим жазосини тайинлаш билан боғлиқ ҳукмлар жазо чорасининг таъсирини кучайтириш мақсадида сарой олдида ёки бошқа одамлар кўп тўпланадиган ҳудудларда ижро этилган. Жазони ижро этиш тартибига амал қилиш устидан назоратни қушбеги амалга оширган. “Жазони ижро этиш олдидан ҳалойиқ олдида ҳар бир маҳкумнинг маълумоти ўқиб эшиттирилган. Кейин эса жазони ижро этиш юзасидан буйруқни қушбеги миршабга ёки 263 Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. – М.: Вост. литер, 1958. – С.31. 264 Қаранг: Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. – СПб.: Березовский, 1911. – С 332. 5 Логофет Д.И. Страна бесправия. Бухарское ханство и его современное состояние. – СПб.: Березовский, 1909. – С.29.

149 тўпчибошига узатган ва ниҳоят ижро ҳақида жаллодга фармойиш берилган” 265 . Қолган барча оғир жиноят ишларини беклик судлари кўриб чиққан. Фақатгина кам аҳамиятли жиноятлар бўйича ишларни кўриб чиқиш қозилик судларига топширилган. Ўлим жазоси кўзда тутилган барча ҳукмлар зудлик билан амирга тақдим этилиши лозим бўлган. Қамоқ жазоси бекликларда жойлашган қамоқхоналарда ижро этилган. Бухоро амирлигида оғир жиноят деб эътироф этилган жиноятлар шариат бўйича таснифланган жиноятларга мос келмас эди. Масалан, давлат ҳокимияти вакили томонидан шариат бўйича никоҳда турувчи шахсга нисбатан хиёнат қилиш оғир жиноят ҳисоблансада, амирликда эса фақатгина айбни оғирлаштирувчи ҳолатларда жиноят деб топилган. Эр-хотинлик садоқати интизомини бузганлик учун эр жиноий жавобгарликка тортилмаган. Агар аёл томонидан бундай тартибдаги интизомга риоя этилмаса, оила қоидалари асосида жазоланган. Мамлакатнинг ғарбий ҳудудларида яшовчи туркман ҳалкларида одам ўлдириш ва тана аъзосини қасддан жароҳатлаш каби жиноятларни содир этганлик учун хун олиш жазо чораси сифатида амалда бўлган. “Хун олиш сотиб олиш шарти билан айирбошланиши мумкин бўлиб, пул ва чорва моли билан айирбош қилинган” 266 . Хун ҳақи миқдори ишнинг ҳолатига ҳамда еказилган зарарнинг оғирлик даражасига боғлиқ бўлган. Шариат нормаларидан фарқли ўлароқ, туркман ҳалқларида хун олиш жиноятчининг қочиб кетишини олдини олиш мақсадида суд муҳокамаси ва суднинг айбловини кутмасданоқ амалга оширилган. Ундан ташқари туркманларда қотилнинг яқин қариндошларидан қонли қасос олишга рухсат этилган. Бироқ 265 Семенов А.А. Очерк устройства центрально-административного управления Бухарского ханства позднейшего времени / Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. – Ташкент, 1954. Вып.2. – С.59. 266 Ломакин А. Обычное право туркмен (адат). – Асхабад: 1897. – С.78.

150 хун олишга ҳуқуқли бўлган марҳумнинг қариндошлари айбни исбот этиш учун етарли ва асосли далилга эга бўлиши лозим бўлган. Юқоридагилар билан бирга, туркман одат ҳуқуқига асосан ўғрилик жиноятларини тергов қилиш масалалари шариатдан фарқ қилган. Масалан, шариат қоидаларига кўра ўғрилик жиноятини содир этганлик учун айбдорнинг қўли кесиб ташланиши назарда тутилган бўлса, туркман одатига кўра ўғирланган мол-мулкни (асосан чорвани) қидириб топиш муҳим бўлиб, ўғрига нисбатан қийноққа солиш тариқасидаги чора қўлланилган. Йўқолган мол-мулк топилса ёки мол-мулк ихтиёрий равишда топширилганда ҳеч қандай жазо чораси қўлланилмаган. Туркман миллатига мансуб аҳоли яшайдиган ҳудудларда жиноят иши одат ҳуқуқи бўйича жабрланувчи ёки унинг яқин қариндошларининг хусусий айблови асосида юзага келган. Бунда жабрланувчи арз қилмаса, жиноят иши юритиш мумкин бўлмаган. Суд ишларини юритиш ҳакамлар суди муҳокамаси тартибида амалга оширилган бўлиб, ишни муҳокама этиш учун ҳурматга эга бўлган, ёши улуғ, фахрли ва илмли шахслар жалб этилган 267 . Агар тарафлардан бири ишни ҳакамлар суди тартибида кўриб чиқилишидан норози бўлса, бундай ҳолатда қозилик судига мурожаат қилинган. Амирлик ҳудудида яшовчи қозоқ халқларининг одат ҳуқуқига асосан жиноят деб жабрланувчига етказилган мулкий зарар тушунилган. Шунга қарамай, бунда айб субъектив характерга эга бўлиб, жиноят таркиби бўлиши учун қилмиш қасддан содир этилган бўлиши лозим бўлган 268 . Эҳтиётсизликдан содир этилган жиноятлар учун жазо белгиланмай, балки етказилган зарар қопланиши шарт бўлган. Масалан, эр ўз хотинини хиёнат қилиш жараёнида ўлдирса, у айбсиз деб топилган ҳамда жавобгарликдан озод этилган. Ҳар қандай жиноят учун жавобгарликка тортилишда ҳақ эвазига 267 Қаранг: Ломакин А. Обычное право туркмен (адат). – Асхабад: 1897. – С.78. 268 Қаранг: Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. – М.: Аст, 2004. – С.187.

151 озод бўлиш мумкин бўлган. Бунда ҳақнинг миқдори айбнинг даражасига ҳамда етказилган зарарнинг миқдорига боғлиқ бўлган. Масалан, қасддан одам ўлдириш жиноятини содир этганлик учун 200 та байтал ва 60 та от берилиши лозим бўлган. Ёки қасддан тана аъзосига оғир шикаст етказганлик учун етказилган зиённинг оғирлигига қараб юқоридаги рақамнинг 1/3 ёки 1/10 қисми миқдорида ҳақ тўланган. Ўғрилик жиноятини содир этган шахс мулкни қайтаришдан ташқари ўғирланган мулкнинг уч баравари миқдорида мажбурий тўловни тўлаши ва жабрланувчига мулк ўғирлангани натижасида етказилган зарарни тўлиқ қоплаши лозим бўлган 269 . Юқорида баён этилганлардан қуйидагича хулоса қилиш мумкин: Бухоро амирлигида жиноят ҳуқуқи масалалари ислом дини таъсири остида амал қилган, бироқ шунга қарамай, муайян масалалар юзасидан шариатдан фарқ қилган. Чунки давлат ва жамият тузумидаги ўзига хослик шуни тақозо этган. Агар амирлик ҳудудида яшовчи халқларнинг кундалик ҳаётида ислом динининг пайдо бўлиши ва тан олиниши вақтидан бошлаб киритилган ўзгартиришларга эътибор қаратадиган бўлсак, бундай вазиятда кўчманчи ҳалқларнинг ҳуқуқий одатлари ғоят катта аҳамиятга эга эканлигининг гувоҳи бўламиз. Қуръон шариатнинг асосий манбаи сифатида ҳеч қачон ўзгармаган. Одатлар ҳар қандай ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ўзгаришлардан қатъий назар доимо ҳаракатда, амалда бўлиб келган. III боб бўйича умумий хулосалар: Бухоро амирлигида ислом ҳуқуқининг тўрт асосий манбаси билан бирга шариат нормалари негизида яратилган ёзма манбалари ҳам ижтимоий муносабатларни тартибга солишда муҳим аҳамият касб этган. Бухоро амирлигида одат шариат қонунлари билан бир қаторда жамият ҳаётини 269 Ўша асар. – Б.187-188.

152 тартибга солишда ҳамда айрим ижтимоий, иқтисодий ва оилавий муносабатларни тартибга солишда қўлланилган. Амирликда вақф муносабатларини тартибга солишнинг ўзига хослиги, бундай муносабатга ижтимоий келиб чиқиши ёки расмий лавозимидан қатъий назар ҳар қандай шахс иштирок этиши мумкин бўлган. Давлат бошлиқларининг амалий қўлланма ва кўрсатмалари амирлик бошқарув фаолиятида муҳим рол ўйнаган. “Мажма ал-аркам” молия, ер, солиқ ҳисоботини ҳамда иш юритиш бўйича расмий қўлланма сифатида амал қилган. Амир Шоҳмурод қирқ аълам суди фаолияти юзасидан шариат қоидаларига асосан махсус йўриқнома ишлаб чиққан. Амир Ҳайдар эса, “Алфавоид ал-алфийа” – давлат ҳужжатларини бир тизимга солиб, бошқарувга оид турли кўрсатмалар берувчи қўлланмани жорий этган. Бухоро амирлигида ерга нисбатан мулкчиликнинг қуйидаги шакллари амал қилган: давлат ерлари; шахсан амирга тегишли бўлган ерлар; мулк ерлари; вақф ерлари; жамоа ерлари. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг шаклланиши ва амал қилиши халқаро-ҳуқуқий муносабатларни ривожлантиришга, давлатлар ўртасидаги дўстлик, ҳамкорлик ва маданий алоқаларни, айниқса, савдо-сотиқни ривожлантиришга ўз ҳиссасини қўшган. Бухоро амирлигида жиноят-ҳуқуқий соҳасини бошқариш асосан ҳокимият вакиллари томонидан амалга оширилганлиги, ўз навбатида, ушбу ҳуқуқ соҳасининг бошқа ҳуқуқ соҳаларидан таъсирчан доирада амалга оширилганлигидан далолат беради. Х У Л О С А Қарийб уч минг йиллик миллий давлатчилигимиз тарихи давомида мамлакатимизда бир қатор давлатлар шаклланган бўлиб, улар ўз навбатида дунё давлатчилик ва ҳуқуқий тизимида муносиб ўрин эгаллаб келганлар.

153 Бинобарин, тадқиқот жараёнида ўрганилган манғитлар сулоласи ҳукмронлик қилган Бухоро амирлиги давлатчилиги ва ҳуқуқий тизими ҳам мамлакатимиз тараққиётида ўзига хос ўрин тутади. Мамлакатимизда ҳуқуқий демократик давлат қуриш ва фуқаролик жамиятини шакллантиришда миллий давлатчилигимиз тажрибасини ўрганиш, хусусан, Бухоро амирлиги давлат ва ҳуқуқ тизимини “Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи” ва “Ўзбекистон сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлари тарихи” фанлари нуқтаи назаридан тадқиқ этиш ҳамда тадқиқот олдига қўйилган вазифаларни ҳал этиш натижалари, ўз навбатида, қуйидаги хулосаларга келишга ва миллий ҳуқуқий тизимни такомиллаштиришга қаратилган бир қатор амалий таклиф ва тавсияларни ишлаб чиқишга асос бўлади: I. Илмий-назарий хулосалар 1. Миллий давлатчилигимиз тарихида, хусусан, Бухоро амирлигида манғитлар сулоласи ҳукмронлик қилган 1753-1920 йиллар ўзига хос ўринга эга бўлган давр ҳисобланади. Ушбу даврнинг биринчи босқичи Бухоро давлати тепасига янги ўзбек сулоласи манғит вакилларининг келиши ҳамда давлатда ички низоларга муайян даражада барҳам берилиши билан тавсифланади. Иккинчи босқич эса, давлатни шакллантириш ва ривожлантириш борасидаги сиёсий-ҳуқуқий, иқтисодий ҳамда маданиймаърифий соҳалардаги ислоҳотларни ўз ичига қамраб олиб, ушбу даврни ижтимоий-иқтисодий, диний-маданий ҳаёт ҳамда ташқи дипломатия ва ташқи савдо масалаларида ижобий натижаларга эришилган давр сифатида баҳолаш мумкин. Учинчи босқич давлатни бошқаришда зўравонликнинг авж олиши, давлатни ташқи душманлардан ҳимоя этиш ва ҳокимият учун ўзаро кураш, амирликнинг ярим мустамлака давлатга айланиши ва охир-оқибат ҳалокатга учраши билан характерланади.

154 2. Бухоро амирлиги даврида яшаб ижод этган маърифатпарвар мутафаккирлар томонидан Ватан озодлиги, ижтимоий тенглик, адолат, эркинлик, давлатни бошқариш, ҳокимиятни ташкил этиш, қонунийлик, маърифатли давлат бошлиғи, бошқарувнинг ижобий ва салбий усуллари ва халқнинг бахт-саодатга эришиш йўллари борасида ўз даври учун илғор қарашлар илгари сурилган. Уларнинг асарларида инсоннинг мулк ҳуқуқи, сиёсий ҳуқуқи каби бир қатор ҳуқуқ ва эркинликларга эгалиги хусусида муайян қарашлар ифодасини топган. Шу билан бирга, давлатдаги тартибсизликлар ва бошқа тазйиқларни бартараф этиш мақсадида фуқаролар сиёсий онгини ва ҳуқуқий саводхонлигини ошириш борасида муайян ҳаракатлар амалга оширилган. Бухоро амирлиги давлатчилиги ривожланиши ва тараққий этишига улкан ҳисса қўшган “Ёш бухороликлар” мамлакатда мавжуд ижтимоийсиёсий воқелик ҳамда давлат тузуми ҳақидаги қарашларни ўзида аниқ акс эттирган ҳужжатга эҳтиёж юзага келганлигини эътироф этадилар. Натижада “Ёш бухороликлар” ҳаракати томонидан “Бухорода ислоҳот лойиҳаси” эълон қилинади. 3. Аҳолининг ҳақ-ҳуқуқларини камситиш, солиқларнинг мунтазам ошиб бориши ва тинимсиз урушлар ҳамда муҳим давлат ишлари юзасидан қарор қабул қилишнинг самарали тизими мавжуд эмаслиги Бухоро амирлигининг ижтимоий-иқтисодий ҳамда сиёсий-ҳуқуқий асосларини емирилишига олиб келган. 4. Бухоро амирлигининг ташқи сиёсати ва дипломатияси ривожига мазкур ҳудудда ўз манфаатларига эга бўлган дунёнинг етакчи давлатлари ўртасидаги ўзаро низолар (Россия-Туркия, Россия-Эрон, Россия-Англия), Ўрта Осиё давлатларида ўзаро бирликнинг, ҳамжиҳатликнинг мустаҳкам эмаслиги, қўшни Эрон, Афғонистон давлатлари билан ҳудудий низоларга

155 барҳам берилмаганлиги, маҳаллий уруғ-аймоқчиликнинг кучайиши натижасида юзага келган ички келишмовчиликлар ва ғалаёнларнинг (хитойқипчоқлар, суннийлар-шиалар) узлуксиз давом этиши муайян даражада таъсир ўтказган. 5. Бухоро амирлигининг ташқи сиёсатда муваффақиятсизликка учраши ҳамда XIX асрнинг охирларига келиб, унинг қарам, ярим мустамлака ҳолатга тушиб қолишини қуйидаги сабаблар билан изоҳлаш мумкин: йирик давлатлардан келадиган элчилар, вакиллар ва савдогарларнинг асл мақсадини тўғри англаб етмаслик; амирликдан йўлланган элчиларнинг ўзга давлатнинг ички сиёсати ва Бухоро амирлигига бўлган ҳақиқий муносабати ҳақидаги маълумотларни аниқламасликлари ҳамда давлатларнинг тили, дини, жўғрофияси, ижтимоий ва давлат тузуми, ҳарбий қудрати, урф-одати ва бошқа масалалар хусусида тўлиқ маълумотга эга бўлмасликлари; бир қатор давлатлар билан амалга оширилиши мўлжалланган дипломатик алоқаларнинг натижасиз қолиб кетишига бепарволик қилиш ва бошқалар. 6. Амирликда суд ҳокимияти фаолиятига маҳаллий ёки бошқа идоралар аралаша олмаганлар. Фуқаролик ва жиноят ишлари коллегиаллик асосида очиқ равишда кўриб чиқилиб, судловлилик ва судловга тааллуқлилик масаласи аниқ белгиланган. Муайян бир ишни кўриб ҳал этишда фиқҳ илми уламолари ва муфтийлар қарорига таянилган ва ҳукм ёки қарордан норози бўлган тараф кассация тартибида қозилик маҳкамасига ёхуд амирга мурожаат этиш ҳуқуқига эга бўлган. 7. Амирликнинг ҳуқуқ манбалари тизимида ёзма норматив ҳужжатлар: давлат бошқарувига оид бўлган ҳужжатлар – (амирнинг фармон, ёрлиқ, фармойиш ва иноятномалари); фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга оид бўлган ҳужжатлар (вақф, олди-сотди, гаров, ижара, тилхат ва ишончномалар ҳамда даъво аризалари, даъвони рад этиш далолатномалари);

156 оила-никоҳ ва мерос муносабатларига оид бўлган ҳужжатлар (никоҳ гувоҳномалари, никоҳдан ажралиш ҳужжатлари, меросни бўлиш далолатномалари ва меросни қабул қилганлик ҳақида тилхат); қози томонидан қабулқилинадиган ҳужжатлар (қарор, ҳукм, ариза ва хатлар) ва бошқалар алоҳида ўрин тутган. 8. Амирликда ер давлатнинг мулки ҳисобланиб, ундан фойдаланиш давлат бошлиғининг рухсати билан ижара шартномаси асосида амалга оширилган. Бухоро амирлигида бозор-савдо муносабатлари мамлакатнинг иқтисодий, сиёсий ва маданий жиҳатдан юксалишида муҳим аҳамият касб этган. Фуқаролар томонидан олди-сотди шартномалари асосан ёзма шаклда тузилган. Бухоро амирлигида жиноят ва фуқаролик ишлари бўйича алоҳида судловлилик мавжуд бўлмай, балки бир жараённинг ўзида ҳам жиноий иш ҳам фуқаролик даъвоси кўриб ҳал этилган. Давлат ҳокимиятини мустаҳкамлаш мақсадида барча аҳоли қатлами учун ягона жазо тизими ва жазонинг муқаррарлиги тамойили амал қилган. 9. Бухоро амирлигида яшаб ижод этган тарихнавис ва сиёсатдон олимлардан Муҳаммад Вафо Карминагий, Мирза Салимбек, Мирзо Абдулазим Сомий ва Мулла Икром (Муҳаммад Икром ибн Абдусалом)ларнинг давлат, адолат, давлат бошлиғи, тенглик, эркинлик, давлатни бошқариш ҳамда ҳокимият масаласи ҳақидаги фикрлари мамлакатимизда сиёсий-ҳуқуқий таълимотларнинг ривожланишида муҳим ўрин тутади. Шу жиҳатдан олганда, ушбу мутафаккирларнинг асарларини илмий муомалага киритиш ҳамда уларни алоҳида тадқиқот объекти сифатида ўрганиш мақсадга мувофиқ. 10. Амир Шоҳмуроднинг ислом фиқҳининг ханафия мазҳабига оид бўлган барча фатволар ва қоидаларни мужассамлаштирилган “Фатвойи аҳли

157 Бухоро” ва “Айн ул-Ҳикма” номли тўпламлари ўша даврда ҳуқуқ нормаларини тизимлаштиришда муҳим аҳамият касб этган. Шу билан бирга, амир Шоҳмуроднинг ташаббуси билан “мажлиси амир”ни ташкил этилганлиги аҳолининг ҳуқуқий саводхонлигини оширишда ва ҳуқуқий муаммоларни ҳал этишда алоҳида аҳамиятга эга бўлганлигини эътироф этиш лозим. Юқоридаги илмий назарий фикр ва мулоҳазаларга хулоса қилиб таъкидлаш жоизки, Бухоро амирлигининг давлат тузуми, марказий ва маҳаллий бошқаруви, ташқи сиёсати ва дипломатияси, суд ва судлов масалалари, ҳуқуқий тизим ва ҳуқуқ соҳаларининг ўзига хос тарзда амал қилиши ўз даврида муайян даражада ижтимоий барқарорликни таъминлашга хизмат қилган. Шу жиҳатдан олганда, Бухоро амирлиги давлатчилиги анъаналарини, унинг сиёсий-ҳуқуқий меросини илмий жиҳатдан чуқур ўрганиш ўзбек давлатчилиги ривожининг тарихий тажрибасига таянган ҳолда яхлит илмий концепцияни яратишда ҳамда миллий давлатчилигимизни янада такомиллаштиришда муҳим аҳамият касб этади. II. Бухоро амирлиги давлати ва ҳуқуқи тизимини таҳлил қилиш асосида ишлаб чиқилган таклиф ва тавсиялар 1. Миллий давлатчилигимиз шаклланаётган бугунги кунда Бухоро амирлиги давлатчилиги, марказий ва маҳаллий бошқаруви, ташқи сиёсати ва дипломатияси, суд ва судлов масалалари ҳамда ҳуқуқни қўллаш амалиёти ҳамда қонунчилиги тажрибасидан қуйидаги масалалар юзасидан фойдаланиш мумкин: миллий давлатчиликни шакллантириш ва ривожлантиришда; ички ва ташқи сиёсатда

158 барқарорликка эришишда; давлат ва жамият, халқнинг ижтимоий- этник ҳамда маънавий-руҳий бирлигига эришишда. 2. Аҳолининг сиёсий-ҳуқуқий тафаккурини янада бойитиш мақсадида, миллий ўтмишимизнинг интеллектуал бойлигига таянган ҳолда ёш авлодни ватанпарварлик ва инсонпарварлик руҳида тарбиялашнинг муайян механизмини ишлаб чиқиш ҳамда амалга ошириш мақсадга мувофиқ. 3. Муҳаммад Вафо Карминагий, Мирза Салимбек, Мирзо Абдулазим Сомий ва Мулла Икромларнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари баён этилган дастлабки манбаларни тадқиқ этиш баробарида ушбу меросни илмий муомалага киритиш ва ҳар бир мутафаккирнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашларини алоҳида тадқиқот иши доирасида ўрганиш лозим. 4. Юқорида санаб ўтилган мутафаккирларнинг сиёсий-ҳуқуқий меросидан “Ўзбекистон сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлари тарихи” фанлари бўйича ўқув дастурлари, ўқув қўлланмалари ва дарсликларини тайёрлашда фойдаланиш зарур. 5. Амир Шоҳмурод томонидан амалга оширилган суд-ҳуқуқ ислоҳотлари, хусусан, ярашув институти механизмидан тарихий- ҳуқуқий асос сифатида фойдаланиш мумкин. 6. Амир Шоҳмуроднинг “Фатвойи аҳли Бухоро” ва “Айн ул-Ҳикма” номли тўпламларини давлат ва ҳуқуқ тарихи нуқтаи назаридан алоҳида тадқиқот доирасида ўрганиш ва ўзбек тилида нашр этиш мақсадга мувофиқдир. 7. “Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи” фани доирасида Бухоро амирлиги давлатчилиги тарихига оид бўлган ўқув қўлланмасини нашр этиш лозим.

159 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати I. Раҳбарий адабиётлар 1.1. Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. 1.2. Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т.2. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – 380 б. 1.3. Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т.3. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – 366 б. 1.4. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т.4. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. 1.5. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т.5. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. 1.6. Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т.6. – Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – 429 б. 1.7. Каримов И. А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. – Тошкент: Ўзбекистон, 1999. – 413 б. 1.8. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т.8. – Тошкент: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. 1.9. Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т.9. – Тошкент: Ўзбекистон, 2001. – 439 б. 1.10. Каримов И. А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. Т.10. – Тошкент: Ўзбекистон, 2002. – 432 б. 1.11. Каримов И. А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т.11. – Тошкент: Ўзбекистон, 2003. – 320 б. 1.12. Каримов И. А. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т.12. – Тошкент: Ўзбекистон, 2004. – 400 б. 1.13. Каримов И. А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. Т.13. – Тошкент: Ўзбекистон, 2005. – 448 б. 1.14. Каримов И. А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. Т.14. – Тошкент: Ўзбекистон, 2006. – 280 б. 1.15. Каримов И.А. Жамиятни эркинлаштириш, ислоҳотларни чуқурлаштириш, маънавиятимизни юксалтириш ва халқимизнинг

160 ҳаёт даражасини ошириш – барча ишларимизнинг мезони ва мақсадидир. Т.15. – Тошкент: Ўзбекистон, 2007. – 320 б. 1.16. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – 176 б. II. Ўзбекистон Республикаси қонун ва қонуности ҳужжатлари 2.1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – 40 б. 2.2. Ўзбекистон Республикаси Конституциясини ўрганишни ташкил этиш тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2001 йил 4 январдаги Фармойиши // Халқ сўзи. – 2001. – 5 янв. 2.3. Бухоро ва Хиванинг 2500 йиллик юбилейини нишонлаш тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори // Халқ сўзи. – 1996. – 4 янв. 2.4. Файзулла Хўжаев таваллудининг 100 йиллигини нишонлаш тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 22 февралдаги қарори. // Халқ сўзи. – 1996. – 23 фев. 2.5. Абдурауф Фитрат таваллудининг 110 йиллигини нишонлаш тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 23 февралдаги қарори // Халқ сўзи. – 1996. – 24 фев. 2.6. Ватан ва халқ озодлиги йўлида қурбон бўлган фидойилар хотирасини абадийлашириш тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармойиши // Ўзбекистон овози. – 1999. – 13 май. 2.7. Ўзбекистоннинг янги тарихини яратиш тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 16 декабрдаги қарори // Халқ сўзи. – 1996. – 16 дек. 2.8. “Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури” // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 1997. –№ 9. 2.9. Қатағон қурбонларини ёд этиш кунини белгилаш тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2001 йил 1 майдаги Фармони // Халқ сўзи. – 2001. – 2 май.

161 III. Махсус адабиётлар 3.1. Ўзб.Рес. МДА, ф. №. 6. рўй. 10. йиғма жилд № 291, 277 в. 3.2. Ўзб. Рес. МДА, ф. №. И-126, рўй.1, йиғма жилд № 1383, 7 в. 3.3. Ўзб. Рес. МДА, ф. №. И-323, рўй.2, йиғма жилд № 28; 33; 43; 52; 54; 134; 714; 1025. 3.4. Ўзб. Рес. МДА. ф. №. И-323, рўй.1, йиғма жилд № 1707, 3 в. 3.5. Ўзб. Рес. МДА. ф. №. И-126, рўй.1, йиғма жилд № 1713, 29 в; 33 в. 3.6. Огаҳий. Гулшани давлат: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 7572. 41б; 42а. 3.7. Шермуҳаммад Мунис. Фирдавс ул-иқбол: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 5364-1. 160 б-161 а. 3.8. Мирза Салимбек. Тарихи Салимий: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв № 2016. 3.9. Мирий. Махазин ат-таква: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв № 51. 119а-б варақ. 3.10. Мирзо Содиқ Мунший. Тарихи манзум: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв № 2731/III. 233а-б варақлар. 3.11. Муҳаммад Вафо Карминагий. Туҳфат ул хоний: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 16. 101а варақ. 3.12. Мироншоҳ Мунши. Мактубот, муншаот ва маншурот: Қўлёзма Ўз ФА ШИ қўлёзмалар хазинаси. Инв. № 289, 200 а-б варақлар. 3.13. “Рўзномаи сафари Фитирбурх”. Қўлёзма: Ўз ФА ШИ, инв. № 2869, 431 6 варақ. 3.14. Муҳаммад Шариф. Тож-ут-таворих: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв.№ 9265. 83 б-85 а, 134 а-135 б, 140 б-142 б, 188 б-189 а варақлар. 3.15. Амир Шоҳмурод. Фатвойи аҳли Бухоро: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 5804.

162 3.16. Хумулий. Тарихи Хумулий: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 37. 185б; 202б; 211а; 251б варақлар. 3.17. Ҳамид Ибн Бақо Хўжа. Танзил ал-амсол фикри зикри байон ул- аҳвол. Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 602. 3.18. Мулло Икром муфти. Ифоз ал ноимин ва эълом ал жоҳилин. – Бухоро: 1330 х. – 98 б. 3.19. Азизхўжаев А.А. Давлатчилик ва маънавият. – Тошкент: Шарқ, 1997. – 112 б. 3.20. Аҳмедов. Б. Ўзбекистоннинг атоқли тарихшунос олимлари. – Тошкент: Чўлпон, 2003. – 110 б. 3.21. Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI – первой половине XIX века. Т.2. – Тошкент: Фан, 1970. – 286 с. 3.22. Айни С. Бухара. (Воспоминания). / Пер. с тадж. С.Бородина. – Душанбе: Ирфон, 1980. – 260 с. 3.23. Айни С. Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар. –М.: Книжная фабрика центр. изд-ва народов СССР, 1926. – 256 с. 3.24. Айни С. Танланган илмий асарлар. – Тошкент: Фан, 1978. – 335 б. 3.25. Айний С. Таърихи инқилоби Бухоро. – Душанбе: Ирфон, 1987. – 240 с. 3.26. Амир Саид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. – Тошкент: Фан, 1991. – 32 б. 3.27. Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: ДайкПресс, 2004. – 516 с. 3.28. Бакиров Ф. Суд, шариат и адат в царском Туркестане. – Ташкент: Фан, 1967. – 130 с. 3.29. Баракаев Ж., Ҳайдаров И. Бухоро тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1991. – 144 б. 3.30. Бартольд. В.В. Узбекские ханства // Сочинения. Т.2. Ч 1. – М.: Наука, 1963. – 1020 с. 3.31. Бобоев Ҳ., Ғофуров З. Ўзбекистонда сиёсий ва маънавий- маърифий таълимотлар тараққиёти. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2001. – 480 б. 3.32. Бобоев Ҳ.Б., Одилқориев Ҳ.Т. ва бошқалар. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Тошкент: Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 2000. – 528 б.

163 3.33. Бухоро Давлат бадиий-архитектура музей-қўриқхонаси (БДБАМҚ.) манбалари: Инв. № 31593/11 – 31751/11; Инв. № 31816/11 – 31817/11; Инв. № 31954/11 – 32000/11; Инв. № 379/272; Инв. № 136б/119б; Инв. № 295/225; Инв. № 329/255. 3.34. Внешняя политика России XIX начала XX века. Документы Российского Министерства иностранных дел. Серия первая. 1801-1815 гг. Т.4. – М.: Полит. лит-ры, 1965. – 580 с. 3.35. Воҳидов Ш. Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар. – Тошкент: Фан, 1996. – 32 б. 3.36. Дониш А. История мангитской династии. / Пер. с тадж. И.А.Наджафова. – Душанбе: Дониш, 1967. – 142 с. 3.37. Жаббаров С. Шариат, семейное и обычное право в Узбекистане: История и современность (опыт социально-правового исследования). – Тошкент: Фан, 1996. – 122 с. 3.38. Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихи: (энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). – Тошкент: Шарқ, 2001. – 386 б. 3.39. Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. – М.: Вост. литер., 1958. – 131 с. 3.40. История Узбекистана (XVI – первая половина XIX века) / А.А.Асқаров, Б.А.Аҳмедов, С.К.Камалов ва бошқ.; Отв.ред. Р.Г.Мукминова. – Ташкент: Фан, 1993. – 476 с. 3.41. История Узбекистана в источниках. – Сост. Б.В.Лунин. – Ташкент: Фан, 1984. – 224 с. 3.42. Ишанов О.И., Саматова Х.С., Уразаев Ш.З. История государства и права Узбекистана. – Тошкент: Ўқитувчи, 1969. – 439 с. 3.43. Керимов Г.М. Шариат. Закон жизни мусульман. – М.: “Леном”, 1999. – 303 с. 3.44. Крестовский Л.Е. В гостях у эмира Бухарского. Соб. соч. Т.VII. – СПб.: Березовский, 1911. – 229 с. 3.45. Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. – СПб.: Березовский, 1911. – 332 с. 3.46. Логофет Д.И. Страна бесправия. Бухарское ханство и его современное состояние. – СПб.: Березовский, 1909. – 340 с. 347. Ломакин А. Обычное право туркмен (адат). – Асхабад: 1897. – 173 с. 3.48. Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. – М.: “Аст”, 2004. – 216 с.

164 3.49. Маннонов Б. Бухорода ислоҳот лойиҳаси (1918 йил): Ёш бухороликлар қўмитаси тайёрлаган. – Тошкент: “Ўз.Р. ФААК”, 2005. – 56 б. 3.50. Маннонов Б. Ўзбек дипломатияси тарихи. – Тошкент: ЖИДУ, 2003. – 375 б. 3.51. Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. – М.: Наука, 1975. – 182 с. 3.52. Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. – М.: Вост. литер., 1962. – 179 с. 3.53. Мирза Бади-Диван. “Мажма ал-аркам”. – М.: Наука, 1981. – 198 с. 3.54. Муқимов З.Ю. Ўзбекистон ҳуқуқининг тарихий манбалари. – Самарқанд: “Зарафшон”, 1995. – 126 б. 3.55. Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Самарқанд: “Зарафшон”, 1998. – 312 б. 3.56. Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: Адолат, 2004. – 280 б. 3.57. Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX – нач. XX вв.) – Ташкент: “Университет”, 2001. – 415 с. 3.58. Муҳаммад Рафи Ансари. Дастур ал-мулук. (Устав для государей). – Ташкент: Фан, 1991. – 140 с. 3.59. Нечаев А.В. По горной Бухаре. Путевые очерки. – СПб.: 1914. – 107 с. 3.60. Носирхўжаев С., Бобоев Ҳ.Б., Мансуров Ў. Демократик жамият қуриш назарияси ва амалиёти фани тарихи. – Тошкент: Фан, 2006. – 212 б. 3.61. Рахманов А., Рахманов А. Исламское право. Учебник для вузов. – Ташкент: “Янги аср авлоди”, 2003. – 480 с. 3.62. Рзаев А.К. Туси., Ташкулов Д. Дониш. (Из истории политической и правовой мысли). – М.: Юридическая литература, 1990. – 160 с. 3.63. Сагдуллаев А., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. - Тошкент: Академия, 2006. – 140 б. 3.64. Саидов А.Х., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: ИИВ Академияси, 1995. – 232 б. 3.65. Семенов А.А. Указатель совершаемых у народных судей (казиев) документов, подчиняющихся действию “Устава о гербовом сборе”. – Ташкент: 1912. – 33 с.

165 3.66. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи / Бобоев Ҳ.Б., Воҳидов Ҳ.В., Дадабоев Ю.Т., Воҳидова Д. – Тошкент: ТДЮИ, 2003. – 205 б. 3.67. Торнау Н.Е. Изложение начал мусульманского законоведения. – СПб.: Б.И., 1850. – 197 с. 3.68. Торнау Н.Е. Особенности мусульманского права. – СПб.: Б.И., 1892. – 164 с. 3.69. Тошқулов Ж. Ўзбекистон халқлари сиёсий-ҳуқуқий фикрлари тарихидан. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – 128 б. 3.70. Туркестанские ведомости. 1907. 25 октября; 1908. 27 мая. 3.71. Тухтаметов Т.Г. Россия и Бухарский эмират в начале XX века. – Душанбе: Ирфон, 1977. – 208 с. 3.72. Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари / Масъул муҳаррирлар: Д.А.Алимова, Э.В.Ртвеладзе. – Тошкент: Шарқ, 2001. – 224 б. 3.73. Ўзбекистон миллий давлатчилик назариясининг ҳуқуқий асослари. Иккинчи китоб / М.М.Файзиев, З.Муқимов, Х.Т.Одилқориев ва бошқ; Бош муҳаррир Р.Рўзиев. – Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2005. – 152 б. 3.74. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти / Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. – Тошкент: Академия, 2000. – 271 б. 3.75. Ўзбекистон тарихи: Қисқача маълумотнома / Ҳ.Бобобеков, Ш.Каримов, М.Содиқов ва бошқ.: Масъул муҳаррир Ш.Каримов. – Тошкент: Шарқ, 2000. – 400 б. 3.76. Ўзбекистоннинг янги тарихи. К.2. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида / Тузувчилар: М.Жўраев, Р.Нуруллин, С.Камолов ва б.; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (раис) ва бошқ. – Тошкент: Шарқ, 2000. – 688 б. 3.77. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 2-жилд. Бешик – Гидрофизика. Таҳрир ҳайъати: М.Аминов, Б.Аҳмедов, Ҳ.Бобоев ва б. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2001. - 704 б. 3.78. Файзиев М.М. Миллий давлатчилик тараққиёти. – Тошкент: ЖИДУ, 2002. – 33 б. 3.79. Фитрат А. Амир Олимхоннинг ҳукмронлик даври. – Тошкент: Минтож, 1991. – 64 б. 3.80. Фитрат А. Раҳбари нажот. – Тошкент: Шарқ, 2001. – 176 б. 3.81. Хакимова К.З. Крестьянство Бухарского эмирата в конце XIX – начале ХХ вв. – Ташкент: Узбекистан, 1991. – 218 с. 3.82. Халфин Н. А. Политика России в Средней Азии (1857—1868). – М.: Изд. Вост. лит., 1960. — 272 с.

166 3.83. Халфин Н. А. Три русские миссии. – Ташкент: Изд. САГУ, 1956. – 86 с. 3.84. Хамидова М.А. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 192 б. 3.85. Ханыков Н. Описание Бухарскаго ханства. – СПб.: “Типография Императорской Академии Наук”, 1843. – 386 с. 3.86. Ҳасанов М. Файзулла Хўжаев. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 1990. – 204 б. 3.87. Ходжаев Ф. Избранные труды. Т.1. – Ташкент: Фан УзССР, 1970. – 498 с. 3.88. Чехович О.Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII – XIX вв. Вып. 1. – Ташкент: Изд. Акад. Наук Уз ССР, 1954. – 268 с. 3.89. Юшков С.В. История государства и права СССР. Ч. I. – М.: Наука, 1940. – 596 с. IV. Даврий адабиётлар 4.1. Алимова Д.А. Файзулла Хўжаев ва Бухоро жадидчилиги // “Инсониятнинг маданий мероси – учинчи минг йилликка” Бухоро ва Хива 2500 йил. Халқаро симпозиум тезислари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б. 58-61. 4.2. Антаки П.В. Сборник постановлений шариата по семейному и наследственному праву / О наследовании у мусульман. – СПб.: Департамент духовних дел иностранных исповедей, 1912. - Вып.1. – С.2-4. 4.3. Артемов В. Мусульмансоке право. Исторический очерк // Российская Юстиция. – Москва. 1997. -№ 10. – С.22. 4.4. Артемов В. Шариат – общая характеристика, понятия и классификация преступлений // Законность. – Москва. 1997. -№ 10. – С.38. 4.5. Бабаджанов Б. Уникальные документы с оправданием йасавийских ритуалов / Из истории культурного наследия Бухары: Сборник статьей. – Бухара, 2004. – Вып. 9. – С.126-138. 4.6. Бойцова Л.В., Бойцова В.В. Исламское право в государствах СНГ // Юрист. – Москва. 1999. -№ 9. – С.62. 4.7. Валиева Д. XIX асрнинг биринчи чорагида Бухоро-Россия дипломатия алоқаларига доир // Шарқшунослик. –Тошкент, 1999. -№ 9. – Б.119-131. 4.8. Валиева Д. XIX асрнинг биринчи ярмида Бухоро ва Хиванинг ташқи иқтисодий алоқаларига доир // “Инсониятнинг маданий мероси – учинчи минг йилликка” Бухоро ва Хива 2500 йил: Халқаро симпозиум тезислари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б.46-48.

167 4.9. Валиева Д. Бухоро – Эрон алоқалари тарихига доир // Шарқшунослик. – Тошкент, 1997. -№ 8. – Б.132-140. 4.10. Дўстқораев Б. Туркистоннинг усули идораси қандай бўлмоғи керак эди? // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 1998. - № 1. – Б.64-67. 4.11. Иляьсов Ф.Н. Сколько стоит невеста // Социологические исследования. – Москва. 1991. -№ 6. – С.68. 4.12. Қосимов Ф. Халқ дарди билан яшар эди // Бухоро Мавжлари. – Бухоро, 2006. -№2. - Б.12-13. 4.13. Курбанов Г.Н. Печати кази ал-куззатов – верховных судей Бухарского эмирата. (19 – нач. 20 вв.) / Из истории культурного наследия Бухары: Сборник статьей. – Бухара, 2003. – Вып. 8. – С.51- 88. 4.14. Маннонов Б. Ўзбек дипломатияси тарихи муаммолари // Шарқшунослик. –Тошкент, 1993. -№ 4. – Б.120-131. 4.15. Муқимов З. “Мажма ал-аркам” XVIII аср Бухоро амирлигининг ҳуқуқи тарихини ўрганиш манбаи сифатида // “Инсониятнинг маданий мероси – учинчи минг йилликка” Бухоро ва Хива 2500 йил: Халқаро симпозиум тезислари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б.105-106. 4.16. Муқимов З. Амир Шоҳмурод ислоҳотлари // Ҳаёт ва қонун. – Тошкент, 1995. -№2-3. – Б.27-29. 4.17. Муқимов З. Трактат о государственных должностях // Сб. науч. тр. СамГУ. – Самарканд, 1994. – С.18-26. 4.18. Муродов И . Чуқур ўрганилмаган мавзу // Бухоронома. – 2001. – 13 июн. 4.19. Мусульманское право: Сборник научных трудов Института государства и права. – М.: Наука, 1984. – 144 с. 4.20. Очилов М. Бухоро суронли ўзгаришлар даврида // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 2003. -№ 4. – Б.80-81. 4.21. Ражабов Қ. Амир Ҳайдар ёхуд Амири Саййид // Бухоро мавжлари. – Бухоро, 2006. - №2. –Б.40-42. 4.22. Ражабов Қ. Ўчиб, сўниб… яна ёниш бор... // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 1997. -№2. – Б.37-41. 4.23. Раҳмонқулова З. XIX асрда Ўрта Осиё дипломатияси // Жамият ва бошқарув. –Тошкент, 2003. -№ 1. – Б.67-68. 4.24. Ростиславов М.Н. Очерк видов земельной собственности и поземельный вопрос в Туркестанском Крае. // Труды третьего международного съезда ориенталистов. – СПб.: 1879-1880. – С.352-353.

168 4.25. Семенов А.А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их средневековой Бухаре // Советское востоковедение. – Москва. 1948. - № 5. – С.147-148. 4.26. Семенов А.А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их в средневековой Бухаре // Советское востоковедение. – Москва. 1948. - № 5. – С.136-153. 4.27. Семенов А.А. Очерк поземельно платного и налогового устройство бывшего Бухарского ханства // Труды САГУ. – Ташкент, Серия II. Вып I. 1929. – С.148-150. 4.28. Семенов А.А. Очерк устройства центрально-административного управления Бухарского ханства позднейшего времени / Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. – Ташкент, 1954. - Вып.2. – С.6061. 4.29. Содиқов М. Амир Музаффарнинг дипломатик ёзишмаларига доир янги маълумотлар (1860-1868) // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. – Тошкент, 2002. - №1. – Б.67-70. 4.30. Содиқов М. Амир номалари // Ишонч. – 2001. – 28 ноябр. 4.31. Сюкияйнен Л.Р. Шариат: религия, нравственность, право // Государство и право. – Москва. 1996. - № 8. – С.127-128. 4.32. Тилавов Ш. Амир Ҳайдар мактублари тарихий манба сифатида // Шарқшунослик. –Тошкент, 1998. -№ 8. – Б.17. 4.33. Тошкулов Ж. Младобухарцы: эволюция политико-правовых взглядов // Человек и политика. – Ташкент, 1991. -№ 6. – С.75-83. 4.34. Тўраев Ҳ. Амир Абд ул-Аҳад “Сафарнома”сининг қўлёзма нусхалари (Амир Абд ул-Аҳад (1885-1910) ҳукмронлик қилган давр тарихи) // Навқирон Бухоро. – Бухоро, 1992. -№ 8-9. – Б.6-9. 4.35. Файзиев Т. Мутасаввиф ҳукмдор // Шарқшунослик. –Тошкент, 1997. - №8. – Б.72. 4.36. Хасанов М. Фитратнинг “Ислоҳотлар лойиҳаси” хусусида // Ҳаёт ва иқтисод. – Тошкент, 1992. - №11. – Б.20-21. 4.37. Ходжаева Б. О взаимоотношениях Бухарского ханства с Афганистаном а первой четверти XIX в. (По письмам эмира Хайдара) // Общественные науки в Узбекистане. – Ташкент, 1990. - №7. – С.54. 4.38. Холиқова Р. Амирликдаги амалу унвонлар // Фан ва турмуш. – Тошкент, 2000. - № 4. – Б.14. 4.39. Холиқова Р. Бухоронинг сўнгги ҳукмдорлари // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 2004. -№2. – Б.54-57.

169 4.40. Ҳолиқова Р. Марказий давлат бошқаруви тарихига бир назар // Мулоқот. – Тошкент, 2004. -№ 4 – Б.41-42. 4.41. Шарипов Р. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг давлатчиликни шакллантиришга доир фикрлари // Давлат ва ҳуқуқ. - 2003. - №4. – Б.69. 4.42. Шукуриллаев Ю. Қўшин бошқаруви тарихидан // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 2006. - №2. – Б.48. 4.43. Эргашева М. Жадид мутафаккирлари – қонунлар тўғрисида // ТДЮИ Ахборотномаси. – Тошкент, 2006. - № 1. – Б.88-90. 4.44. Эргашева М. Жадидлар Конституция ва қонунлар тўғрисида // Қонун ҳимоясида. – Тошкент, 2001. - № 10. – Б.22-23. 4.45. Эргашева М. Маҳмудхўжа Беҳбудий судлар тўғрисида // Қонун ҳимоясида. 2005. - № 9. – Б.34. 4.46. Эргашева М. Миллатни ҳурриятга чорлаган адиб // Ҳаёт ва қонун. – Тошкент, 2000. - № 8. – Б.37-39. V. Диссертация ва диссертация авторефератлари 5.1. Бароти Шамсо. Государственные должности и титулы периода правления мангытов в Бухарском эмирате. Автореф. дисс…канд. ист. наук. – Душанбе: 2006. – 29 с. 5.2. Жумаев О.Ч. Ўзбекистонда миллий давлатчиликнинг ривожланиш хусусиятлари: Сиёсий фанлари номзоди....дис. автореф. – Тошкент: 2001. – 22 б. 5.3. Ишанова Ш.А. Нормы шариата и их применение казийскими судами в Средней Азии до 1924 года: Автореф. дисс…канд. юрид. наук. – Ташкент: 1992. – 26 с. 5.4. Масалиева О.М. XX аср инглиз-америка тарихшунослигида Бухоро, Хива ва Қўқон хонликлари: Тарих фанлари номзоди…дисс. – Тошкент: 1999. – 172 б.

170 5.5. Мухаммаджонов А. XIX асрнинг 20-50 йилларида Бухоро хонлиги билан Россия ўртасидаги муносабатларга оид нашр этилган асосий манбалар характеристикаси: Тарих фанлари номзоди... дисс. – Тошкент: 1955. – 260 б. 5.6. Муқимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане: (VII – XIX в.в.). Автореф. дис...д-ра. юрид. наук. – Ташкент: 1997. – 34 с. 5.7. Норқулов Н.К. “Тарихи Салимий” – ценный источник по истории Бухарского эмирата: (1860-1920). Автореф. дис. …канд. ист. наук. –Ташкент: 1968. – 24 с. 5.8. Эргашев Б.Х. Из истории становления и развития общественнополитических идей джадидизма: Дисс… д-ра филос. наук. – Бухара: 1993. – 316 с. 5.9. Эргашева М.З. Абдурауф Фитратнинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари: Юрид. фанлари номзоди…дис. автореф. – Тошкент: 2002. – 23 б. VI. Чет эл адабиётлари 6.1. Bregel Y. The khanate of Bukhara…. // Encyclopedia Iranica V.IY. Edited by Ensan Yarshater. – New York: 1990. – P.521-524. 6.2. Becker S. Bukhara and Khiva. 1865-1924. – Cambridge: 1968. – 416 p. 6.4. Central Asia. A century of Russian rule. Edited by E.Allworth. – New York: Columbia University press, 1967. – 552 p. 6.5. Grousset R. The Empire of the Steppes: A History of Central Asia / translated by Naomi Walford. – New Brunswick: Rutgers University press, 1970. – 687 p. 6.6. Kunits J. Dawn of Samarqand. The rebirth of Central Asia. – New York: Covici Friede, 1935. – 348 p.

171 6.7. Malсolm H. History of Persia. – Р. 247. 6.8. Hambly G. Central Asia. – New York: 1969. – 388 р. 6.9. Holdsworth M. Turkestan in the nineteenth century. A brief History of Khanates of Central Asia. – Oxford: 1959. – 80 p. 6.10. Wheeler G. Modern history of Soviet Central Asia. – London: Weiden feld and Niаlson, 1964. – 272 p. VII. Интернет саҳифалари 1. http://www.portalus.ru 2. http://www.library.by 3. http://www.esci.ru 4. http://www.2lib.ru 5. http://www.kungrad.аm 6. http://www.hrono.ru 7. http://www.ant.tj 8. http://www.nasledie.ru 9. http://www.history.uzsci.net 10. http://www.planetadisser.аm

Похожие

Ёш бухороликлар ташкилотининг ташкил топиши ва унинг Бухоро ижтимоий – сиёсий ҳаётида тутган ўрни

Хива хонлигининг давлат тузуми ва ҳуқуқ манбалари

Сомонийлар давлатининг ички ва ташқи сиёсати

Ўрта Осиё хонликларида давлат бошқаруви ва ер эгалиги муносабатлари

Қашқадарё воҳаси Яккабоғ туманининг тарихи