Қашқадарё воҳаси Яккабоғ туманининг тарихи - История - Дипломные работы

Қашқадарё воҳаси Яккабоғ туманининг тарихи

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

232 KB

Қашқадарё воҳаси Яккабоғ туманининг тарихи ( XIX асрнинг охири ХХ аср бошларида) МУНДАРИЖА КИРИШ I БОБ. СОВЕТ ҲОКИМИЯТИ ЙИЛЛАРИДА ЯККАБОҒ ТУМАНИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ АҲВОЛИ ВА РИВОЖЛАНИШ МУАММОЛАРИ 1.1. Совет ҳокимияти йилларида Яккабоғ туманининг маориф соҳасидаги ҳолати. 1.2. Яккабоғ туманинг маънавий мданияти ривожланишдаги зиддиятлар. II БОБ. СОВЕТ-ТОТАЛИТАР ТУЗУМИ ДАВРИДА ЯККАБОҒ ТУМАНИНИНГ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ АҲВОЛИ 2.1. Қишлоқ хшжалигида пахта яккахокимлигининг қарор топиши.. 2.2. Яккабоғ туманида чорвачилик соҳасидаги муаммолар ва ечимлар 2.3.Яккабоғ тумани қишлоқ хўжалигида ғаллачилик ва боғдорчиликнинг тутган ўрни. ХУЛОСА ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ. 1

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигини қўлга киритиш халқимиз ҳаётидаги энг муҳим воқеадир. Халқимизнинг асрий орзуси ушалиб, истиқлол туфайли ўз тили, тарихи, қадрияти ўз фахрий ўрнига қайтди. Президент И.Каримовнинг халқ ва мамлакат тақдиридаги тарихнинг ўрни ҳамда аҳамиятини, баркамол авлод тарбиясидаги ватанпарварлик руҳини сингдиришдаги тамомила янгича ёндошув зарурияти хусусидаги “Тарихий хотирасизкелажак йўқ” рисоласида таъкидлаганидек, “Ҳаққоний тарихни билмасдан туриб эса ўзликни англаш мукин эмас!”. 1 Тарихни холисона, ҳаққоний, милий истиқлол ғояси, ватанпарварлик руҳи асосида ёритиш тарихчилар олдида турган бош вазифадир. Зеро, мустақилликка қадар, яъни совет тузум ҳукумронлиги шароитида ҳаққоний тарихни тиклаш ва уни халққа етказилишига йўл берилмади. Чунки совет тузум манфатларига хизмат қилган коммунистик мафкура ва унинг тазйиқи остида бўлган совет тарихшунослигининг ғоявий асослари ҳаққоний тарихни ёритишга имкон бермас эди, улар ҳалқ тарихини эмас, марксизм таълимотининг синфий кураш ғояларини ва ақидаларини тарғиб этишга бўйсундирилган эди. Шунингдек ишлаб чиқаришда ҳам юқоридан юборилган буйруклар ва кўрсатмалар асосида ишни ташкил этишга зур бериб харакат қилинди. Шу уринда юртбошимиз И.А.Каримовнинг қуйдаги сўзларини келтириш лозим: “Марказдан бошқа баъзи бир жумхуриятлардан қандай қарорлар чиқмасин, ваъдалар берилмасин, хар қандай чақириқлар, даъватлар, йул-йуриқлар кўрсатишга харакатлар бўлмасин, биз ўзимиз танлаган йўлимиздан ва белгилаб олган мақсадимиздан қайтганимиз йўқ” 2 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йў қ . –Т.: Шар қ , 1998, -29б. 2 Каримов И.А. Ўзбекистон муста қилликка эришиш остонасида. Т.,Ўзбекистон, НМИУ, 20011, 23-24 бетлар. 2

Шу уринда республика тарихчилари олдида турган шарафли вазифалардан бири совет даври тарихини холисона совет хокимиятининг Яккабоғ туманида юритган миллий сиёсати ва давлат қурилиши масалалари, иқтисодий сиёсатнинг мустамлакачилик моҳияти, Яккабоғда советлар юритган маданий-маърифий сиёсатининг мазмуни ва моҳиятини чуқур илмий тарзда ўрганиш, тадқиқ қилиш ва илмий таҳлилдан ўтказиш, туман тарихи совет даврини илк бор архив материаллари асосида очиб бериш муҳим вазифа бўлиб ҳисобланади. Ушбу мавзунинг тадқиқ қилиниши Қашқадарё вилоятининг совет даври тарихини янги, илмий истеъмолга критилмаган манбалар билан тўлдиради ва бойитадию Тадқиқотнинг хронологик қамрови. “Яккабоғ туманининг совет ҳокимияти йиллардаги аҳволи” мавзуини ўрганишда биз унинг 1920-1991 йиллардаги тарихини илмий тадқиқотимизнинг даврий доираси сифатида белгилаб олдик. Айнан шу йилларда большевиклар бошлиқ совет ҳокимияти Қашқадарё вилоятида бўлганидек, Яккабоғ туманида ҳам узоққа мўлжалланган ўз маккорона режаларини амалга оширишга киришди. Ўтган асрнинг 20-30 йилларда амалга оширилган мъмурий буйруқбозлик ва зўровонлик сиёсатининг ёрқин ифодаси Яккабоғда ўтказилган деҳқон хонадонларини мажбурий тарзда йирик жамоа хўжаликларига олиб ўтишда, совет таълим тизимини шакллантиришда, туман ҳудудида марказга хомашё етказиб берадиган саноат корхоналарини барпо этишда, айниқса, намоён бўлди. Мазкур БМИда совет ҳокимиятининг Яккабоғ туманида юритган сиёсий, иқтисодий, маънавий сиёсати холис ва илмий ўрганилди. Мавзунинг ўрганилганлик даражаси. Мазкур битрув малакавий ишининг мавзу юзасидан шу вақтга қадар олиб борилган илмий тадқиқотларнинг мазмуни, мақсади ва вазифалари, мавзу йўналишлари асосида уларни қуйидаги тарзда гуруҳларга бўлиб ўрганиш мақсадга мувофиқ деб топилди. 1) Собиқ совет даврида олиб борилган тадқиқот, чоп этилган адабиётлар. 3

2) Мустақиллик даврида ушбу масалага бағишлаб нашр этилган адабиётлар, илмий изланиш ва тадқиқотлар. Мавзуни ўрганилганлик даражаси ни ёритишда энг аввало шуни таъкидлаш лозимки, иккала гуруҳ рўйхатида айнан туманининг совет ҳокимияти йилларидаги тарихий ажратилиб, алоҳида олинган тадқиқотни учратмаймиз. Шу нинг учун ҳам биринчи гуруҳ адабиётларига мазкур даврда чоп этилган Қашқадарё вилоятига доир умумлаштирувчи асарлар кирган бўлиб, аксарият ҳолда уларда мавжуд тузум мафкуралашган тарзда асослаб берилгандир. Бу муҳим асарларда Қашқадарё тарихи бўйича умумлашган фикирлар, яъни партиявий-марксистика нуқтаи-назардан бир томонлама туриб ёндошилиб, социалистик қурилишнинг мувофаққиятлари бўрттирилиб акс этган эди. Биринчи гуруҳ адабиётларига С.М. Захаровнинг “Очерки истории Кашкадаринский и Сурхандаринской облостей Узбекистана” асари, М.Очилов ва А.Чориеларнинг “Қашқадарё области”, Захаров С.М. А.Собиржоновларнинг “Шахрисабз”, О.Журақуловнинг “Қудратли энергия манбаи” асарлари, О.Эшқувватовнинг “История развития социалистических городов Карши и Шахрисабз (1925-1965 г)” мавзусидаги диссертацияси киради. 3 С.М. Захаровнинг 1968 йилда “Фан” нашриётитомонидан чоп этилган “ Ўзбекистоннинг Қашқадарё ва Сурхондарё облстлари тарихи очерклари” монаграфияси 5 та бўлимдан иборат бўлиб, совет қурилиши даври коммунистик мафкура нуқтаи-назардан бир томонлама очиб берилган. Олиб борилагнсиёсат жуда муболағали ва ўта мафкуралашган тарзда таҳлил этилган. Биноборин, яккаахокимиятчилик сиёсатига асосланган даврда тарихий ҳақиқатни реал баён этиш имкони йўқ эди. Шу боисдан бу тадқиқотда мустабид тузум моҳияти мутлоқ очилмай қолган. 3 Захаров С.М. Очерки истории Кашкадарынской и Сурхандарынской областей Узбекистана. –Т.: Фан, 1968.224 С; Чориев А, Очилов М. Қашқадарё области . –Т,: Ўзбекистон. 1974; Захаров С.М., Хикматов Н. Шахрисабз. –Т.: Узбекмстон. . 1979. 68 бет; О.Жураыулов Қудратли энергия манбаи. –Т.: Фан, 1982. 205 б. 4

Иккинчи груҳни мустақиллик йилларида чоп этилган асар, илмий тадқиқотлар ташкил этади. Истиқлол шарафати билан мустақиллик йилларида халқимизнинг бой ўтмишини ўрганиш, уни илмий тарзда, холисона тадқиқ этиш, давлатимиз раҳбари ва ҳукумат сиёсатинининг ажралмас қисми бўлиб қолди. 1994-йилда нашр этилган “Қашқадарё вилояти географияси” китобида Яккабоғ туманининг геологик тузилиши, рельефи ва фойдали қазилмалр, меҳнат ресурслари ҳақида маълумот мавжуд. БМИнг мақсад вавазифалари. Илмий тадқиқотнинг даврий доирасидан келиб чиқиб, мазкур муаммонинг комплекс равишда ишланмагнлигини иноботга олган ҳолда Яккабоғ туманининг совет ҳокимияти йилларидаги ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий аҳволини, халқ хўшжалигини тадқиқ этишни ва умумлаштиришни тадқиқотнинг асосий мақсади қилиб белгиладик. Ушбу мақсадни амалга ошириш учун қуйдаги вазифалар белгиланди: - Яккабоғ туманида мустабид совет тузуми даврида қишлоқ хўжалигининг умумий аҳволини холисона ёритиш; - Туман аҳолисининг ижтимоий аҳволини тўлиғича тавсифлаш - мазкур даврда туман партия ташкилоти томонидан тарғибот, ташвиқот ишлари йўлга қўйилган хато ва камчиликларни рўй-рост очиб бериш; - тумандаги маҳаллий санаот корхоналарида ишчиларни ижтимоий муҳофаза этиш муаммолари; - бу борада жиддий хато ва камчиликларга йўл қўйилганлигини далиллар асосида ёритиш; - ўрганилган аниқ матерялларга асосланган ҳолда тўпланган тарихий тажрибани умумлаштириш натижасида хулосалар чиқариш, 5

мустақилликнинг ҳозирги босқичида ижтимоий-иқтисодий ва мънавий тараққиётга ёрдам берадиган амалий таклиф ва тавсиф бериш. Тадқиқотнинг илмий янгилиги аввало, мавзунинг мустақиллик мафкураси асосида тадқиқ этилиб, манбаларга танқидий тарихий жиҳатдан ёндошилиб, илк маротаба муомалага критилаётган янги маълумотлар, архив ҳужжатлари ва матбуот материаллари ассосида илмий-назарий хулосалар қилинганлигида кўринади. Ўрганилаётган даврда Яккабоғ туманининг совет ҳокимияти йилларидаги ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаёти коммунистик мафкуранинг иллатларидан ҳоли тарзда тарихий таҳлил қилиниб, мавзунинг ҳозирги қадар бўлган адабиётларида ёритиш даражаси ўрганилди ва фойдаланилган манбадан топилган янги маълумотлар асосида бу борадаги жараёнларни тўлиқ ёритиб беришга ҳаракат қилинди. Шу билан биргаликда, архив материаллардаги маълумотлар асосида Яккабоғ туманида совет ҳокимияти аппарати тизимининг мустамлакачилик сиёсати моҳияти объектив, илмий мавкуравий нуқтаи-назардан амалга оширилган илмий таҳлил эса, танланган мавзуни яхлит ҳолатда тасаввур этишга имкон беради. Тадқиқотнинг назарий-услубий асосини тарихийлик, холислик, ижтимоий-тарихий воқея-ҳодисаларнинг вужудга келиши, ривожланишдаги ўзаро алоқадорлик, тизимлик, ривожланиш каби илмий тамоиллар ташкил этади. Маълумки, мазкур тамойиллар мамурий-буйруқбозлик тизими даврида ҳам қайд этилар, ижтимоий-сиёсий фанларда улар асосий услубий тамойиллар сифатида кўрсатилар эди. Лекин, улардан кўзланган мақсад бошқа бўлиб, мазкур тамойиллар коммунистик мафкуранинг сийсий мақсадларини амалга оширишга йўналтирилган эди. Тадқиқотнинг назарий ва амалий аҳамияти шундан иборатки: 6

- унда бир тизимга солинган ҳужжатли материаллар, назарий умумлаштирилган хулосалар Қашқадарё вилоятининг совет даври тарихини тўлдиришга ёрдам беради; - тадқиқот натижалари ўлка тарихшунослигини ўрганувчиларга катта хизмат қилади; - шунингдек, масаланинг муаллиф томонидан таклиф этилган ечимлар кўрсатиб ўтилган муаммолар кўлами бундан кейинги тадқиқотлар учун асос бўла олади. Битирув малакавий ишнинг тузилиши. Битирув малакавий иши иккита боб, хулоса, адабиётлар рўйхатидан иборат. 7

I БОБ. СОВЕТ ҲОКИМИЯТИ ЙИЛЛАРИДА ЯККАБОҒ ТУМАНИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ АҲВОЛИ ВА РИВОЖЛАНИШ МУАММОЛАРИ. 1.1. Яккабоғ туманининг сиёсий-иқтисодий ҳаёти. 1924-йилда Ўрта Осиёда миллий ҳудудий чегараланиш натижасида Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси тузилди. Бутун Бухоро МИК қарори билан 1924-йил 1-октябрда Бухоро Республикасининг маъмурий ҳудудий бўлиниши қайта ўтказилиб, вилоятлар урнида 5 та окрук тузилди. Қашқадарё округи 2 та вилоят Қарши ва Шахрисабзга бўлиниб, 9 та туманга: Қарши, Косан, Бешкент, Шахрисабз, Китоб, Яккабоғ, Чироқчи, Ғузор, Чимга ажратилади. 1925-йил 29-январда Республикада ягона маъмурий бўлиниш жорий қилинади. Қашқадарё вилояти ЎзССР да тузилган 7 та вилоятнинг бириси бўлиб қолди. 1926-йилда эса маъмурий иқтисодий туманлаштириш амалга оширилди. Яккабоғ туман сифатида Қашқадарё вилояти таркибида эди. Шундан кейин туманга тегишли барча қарорлар, кўрсатмалар марказда ҳал қилиниб, туман жойларига бажариш учун юбориладиган бўлди. Амалдорлар қатлами шаклланди. Маъмурий буйриқбозлик тизими авж олди. Тумандаги маҳаллий раҳбар ва ходимлар ўз манфаатларини ҳимоя қилишдан маҳрум бўлиб, марказнинг фармойиши ва маслаҳатларининг ижрочиларига айлана борди. 20-30-йиллар Яккабоғ тумани халқига бутун вилоятда бўлганидек оғир келди. Совет ҳокимиятига қарши олиб борилган озодлик кураши туман ҳудудида аста-секинлик билан мағлубиятга учради. 20-йиллар охирида партия жамиятда ягона ҳукимрон куч бўлиб қолди. Тумандаги мавжуд муассасалар ўз фаолиятларини соф ғоявий-сиёсий ва синфий асосларда олиб боришга мажбур этилди. 8

20-йилларнинг охирига келиб янги иқтисодий сиёсат амалда тугатилди. Ўша йилдан хўжаликни бошқаришнинг беш йиллик режалари жорий бўлди. Мамлакат иқтисодий ҳаётида аввалдан режалаштириш усуллари авж олди. Яккабоғ туманининг 30-40-йиллардаги ижтимоий-сиёсий ҳаёти совет зўровонлик тузумининг мустаҳкамланиши, шахсга сиғиниш авжига чиққан шароитга тўғри келди. Партия-бюракратик аппарати мустаҳкамланди. Партия ҳаёти бутун ижтимоий-иқтисодий, мафкуравий ва маданий соҳаларини бошқаришни ўз қўлига олди. Бу давр жуда мураккаб ва оғир кечди. Туман партия ташкилоти ўз сиёсати ва мафкурасини халққа сингдириш учун кенг миқёсда ташвиқот ишлари олиб борди. Ўз фаолияти давомида 1945-йилдан то 1991-йилгача жами 30 та ўз йиғини – конференциясини ўтказди. Биринчи конференцияси 1945-йил 17- февралда бўлиб ўтди. Унда туманнинг 1943-йил май ойидан то 1945-йил февралгача бўлган ижтимоий-сиёсий ҳаёти муҳокама этилди, туман партия ташкилотининг котиби Бадаловнинг ҳисобати эшитилди. Шундай қилиб, туман ижтимоий-сиёсий ҳаётининг барча соҳалари коммунистик партиянинг қаттиқ назоратига олинди. Яккабоғ туманинг совет ҳокимияти йилларидаги ижтимоий ҳаёт жараёнлари қатори маданий-маънавий соҳа ҳам ўзига хос мураккабликлар, қийинчиликлар билан кечганлигини кўрамиз Советлар ҳокимияти ва унинг ҳукмрон партияси бутун мамлакатда советлар тузумини барпо этишни ўз олдиларига асосий мақсад қилиб қўяр эканлар, бунда маорифнинг роли алоҳидалигини, унингсиз кўп нарсага эришиб бўлмаслигини яхши тушунардилар. Шу боисдан совет ҳокиммятининг дастлабки йилларидан бошлабоқ халқ таълими қурилиш жараёнининг ўз таълимоти ва ғоялари асосида ривожлантиришга киришган эдилар. 9

20-30-йилларга келиб Яккабоғ тумани ҳудудида маданий-манавий қурилишнинг энг долзарб вазифаларидан бири бўлган совет таълим тизимини шакллантириш ишлари фаол бошлаб юборилди. Советлар Яккабоғда янги таълим тизимини яратишга йўл тутар экан, бундан кўзланган асосий мақсадлари туманда халқ таълими бўғинларини равнақ топтириш, ялписига меҳнаткашлар саводхонлигига эришиш, илмга эга бўлиш эмас, балки энг авволо, халқ онгига, ғурурига коммунистик ғоялар ва идеалларни чуқур сингдириш ва шу йўл билан ўзларига тўла бўйсунадиган ёш авлодни тарбиялаб вояга етказиш эди. Бутун вилоятда бўлганидек Яккабоғ туманида ҳам бошланғич таъли тизимининг жорий этилиши, кейинроқ 7 йиллик таълимга ўтилиши халқ таълимисоҳасидаги муҳим ўзгаришлардан бири бўлди. Мактаб қурилиш, унинг малакали ўқитувчи кадрлар билан таъминланиши, ўқитувчилар сони йил сайин ўсиб борди. Совет даври статистик маълумотларга қараганда, агар 1924-1925-ўқув йилида Ўзбекистонда 160 та совет типдаги мактаблар бўлиб, уларда 17209 нафар ўкувчи таълим олган бўлса, 1941-йилга келиб мактаблар сони 5504 тага ва уларда таълим олаётган ўқувчилар сони эса 1 мил. 315 нафарга етган. 4 Совет ҳукимати таълим тизимини ўз измига буй сўндириш мақсадида араб альфавитига асосланган эски ўзбек ёзувини тубдан ислоҳ қилишга киришиб, 1929-йилда лотин графикасига, 1940-йилда эса рус альфавити негизига қурилган ёзувга ўтилди. 5 Биргина ўзбек ёзувини ўзгартириш борасида қўлланилган бундай хатти- ҳаракатлар туман халқ таълимининг кейинги тақдири, истиқболи учун салбий оқибатлар келтириб чиқарди. Бу соҳанинг жилови тўлиқ ҳолда марказ мутасаддилари қўлига ўтди. Эндиликда таълим жараёни марказдан таёрлаб юбориладиган дастурлар, 4 Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ. 2000. 387 бет. 5 Чориев А, Очилов М. Қашқадарё области . –Т,: Ўзбекистон. 1974. 45 бет 10

дарслигу ўқув қўлланмалари асосида олиб бориладиган бўлиб қолди. Бу эса халқ таълимининг миллий мазмуни, характерига сезиларли таъсир кўрсатиб берди. Туман халқ таълими урушдан кейинги йилларда бир қатор жиддий қийинчиликларни енгиб ўтишга тўғри келди. Уруш йилларида таълим тизимига эътибор берилмади. Ана шу одат урушдан кейинги йилларда давом этди. Уруш даврида ўқишга жалб этилмаган мактаб ёшдаги болаларни урушдан кейинги дастлабки йилларда таълим тизимига тортиш жуда муҳим масала бўлиб қолди. Бундан ташқари, уруш йилларида таълим сифати ҳам жуда пасайиб кетган бўлиб, 20-30-йиллардаги қалоқ услубларда олб бориларди. Бу эса ўқувчиларни ўқишдан бездирар, ўқишни ташлаш ва синфда қолиш ҳоллари кўпаймоқда эди. Яккабоғ туманида 1948-1949-ўқув йили давомида 487 та болалар ўқийдиган 1 та янги мактаб, 31 тўлиқсиз ўрта мактаб, 2494 та ўқувчига эга бўлган 24 та бошланғич мактаблар мавжуд бўлиб, уларда таълим тарбия ишлари қаноатсиз аҳволда эди. 6 Ўқитувчи ходимлар масаласи урушдан кейинги йиллардаги энг жиддий муаммолардан бири эди. Чунки малакали ўқитувчилар асосан урушга юрилган, уларнинг кўпчилиги ҳалок бўлганди. Хусусан, республика бўйича 1947-йилда 4 минг ўқитувчи етишмасди. Туман халқ маорифи бўлилари мудирлари, мактаб директори ва таълим бўйича директор муовинларнинг 60% дан кўпроғи тегишли маълумотга эга эмасди. Яккабоғ туманида 1947-1950-йилларда халқ маорифларда жами 266 та ўқитувчи бўлса, шулардан 9 таси олиймаълумотли, 33 нафари ўртадан юқори, 116 нафари ўрта маълумотли, 198 нафари ўртадан паст маълумотли ўқитувчилар эди. 6 Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шар қ . 2000. 38 0 бет. 11

Тумандаги мавжуд ўрта мактабларда давомад паст эди. Масалан, Кишилик қишлоқ советига қарашли Сафаров раҳбарлик қилган Сталин номли тўлиқсиз ўрта мактабда давомат 70% ни, Сандал қишлоқ советидаги Куйбишев колхози ҳузуридаги бошланғич мактабда давомат 60% ни ташкил этган. Мактабларнинг умумий аҳволи “Қаҳрамон” номли колхоз ҳузуридаги бошланғич мактабда, Татар советидаги Сталин номли тўлиқсиз ўрта мактабда талабга жавоб бермайдиган аҳволда бўлиб, ҳатто эшик ромлари ўрнатилмаган. 1950-1953-йилларда Яккабоғ тумани халқ маорифи бўлими мудирлиги лавозимини Турдиев, метод бирлашмага Бединов ва Тим ўртоқлар раҳбарлик қилишди. Чала саводли ва саводсиз меҳнаткашларни ўқишга жалб қилишда қийинчиликларга дуч келинди. 1952-1953-ўқув йилида 52 жойда ташкил қилинган чаласаводлар учун очилган мактабларга 686 кишидан 465 таси ушбу мактабни тамомлаб чиқишди. 7 ЎзССР маҳаллий советининг 1957-йил 1-октябрдаги сессиясда “ЎзССР да мажбурий 7 йиллик таълимни тўлиқ амалга ошириштўғрисида”ги қонун қишлоқ хўжалиги мактабларда таълим тизимини такомиллаштиришга қаратилган дастлабки қадам бўлди. Янги қонунга кўра умумтаълим мактаби ҳамма учун мажбурий бўлиб қолди. Бироқ бу билан мавжуд мактаблардаги камчиликлар барҳам топмади. Аксинча, мактаб ҳақиқий ҳаётдан ажралиб қолди, ўқувчиларга берилаётган билимлар замон тараққиёти даражасига тўғри келмасди. Шунинг учун ҳам 1959-йил март ойида ЎзССР Олий Совети “Мактабни ҳаёт билан алоқасини мустаҳкамлаш ва республикада халқ таълими тизимини янада ривожлантириш тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. 7 Захаров С.М. Очерки истории Кашкадарынской и Сурхандарынской областей Узбекистана. –Т.: Фан, 1968.214 С; . 12

Туманда 1960-1961-ўқув йилида жами 53 та мактаб бўлиб, шулардан 3 таси 11 йиллик, 4 таси ўрта, 5 таси 8 йиллик, 22 таси бошланғич мактаблар эди. Улардан жами 8519 ўқувчи таълим олди. Туман бўйича ҳамма мактабларни 1-сменада ўқитиш таъминланди. Ёзги дам олиш даврида 144 ўқувчи турли пионер лагерларига бориб дам олдилар. Мактаблар янги ўқув йилига тайёрланди, қўшимча бинолар қурилди, мутассади ташкилотлар яқиндан ёрдам беришди. Бу соҳада “Марксизм”, Ленин номли, Сталин, Калинин, Ленин Учқуни, Коммунизм номли колхозларнинг партия ташкилотлари ташаббус курсатишди. Туман мактабларида политехника таълимини яхшилаш учун ҳамда қишлоқ хўжалиги,қурилиш ишлари , дуродгорлик бўйча ўқувчилардан бригадалар ташкил қилинди. Мактабларда таълим бераётган ўқувчилар жамоаси сафи кенгайди. 132 та олий, 119 та тўлиқсиз олий, 216 махсус ўрта маълумотли ўқитувчилар фаолият юритди. 1965-йилда туман халқ маорифини яхшилаш йўлга қўйилди, ёшларни билим савиясини оширишда, мактабларни 1 сменага ўтказиш соҳасида бир мунча ишлар амалга оширилди. Туманда 66та умумий таълим мактаблари бўлиб, шундан 21 таси бошланғич, 31 таси икки йиллик, 14 таси ўрта мактабларда жами 15925 минг ўқувчи таълим олди. Янги мактаб қурилиб, фойдаланишга топширилди. 7 йиллик даврида туманда 6 та ўрта мактаб, 7 та саккиз йиллик, 2 та боўланғич мактаб, 3 та болалар боғчаси янгидан қад кўтарди. Бандан ташқари 4 та саккиз йиллик мактаб бинолари қурилиши бошлаб юборилди. Мактабларни 1 сменага кўчириш мақсадида 116 та қўшимча синф хонаси, 5 та устахона, 11 та ёрдамчи бинолар қурилиб фойдаланишга топширилди. 13

Меҳнаткашларнинг болаларини “Коммунистик руҳида” тарбиялаш, ўқитувчи сафини яхшилаш, уларнинг малакасини ошириш соҳасида бир мунча ишлар амлга оширлди. 1965-йил маълумотига асосан 886 та ўқувчидан 253 таси олий, 158 таси тўлиқсиз олий мълумотга эга бўлиб, 375 ўқитувчи сиртдан ўқиб чиқди. Тумандаги 34 ўқитувчи республикадаги малака ошириш институтида ўз малакаларини ошириб келдилар 8 . Аммо тумандаги баъзи бир мактабларда фанларни ўзлаштириш кўрсаткичи қаноатли аҳволда эмасди. Айниқса Ленинизм, А.Қодирий, М.Жалил, Пушкин номли саккиз йиллик, Маяковский, Толстой номли бошланғич мактабларнинг ўқувчилари 4 чоракда ҳам фанларни паст баҳода ўзлаштирдилар. Ёшларни жисмний жиҳатдан соғлом ва бақувват қилиб тарбиялашда физкультура ва спорт ишлари катта рол ўйнади. Туманда мазкур йилларда 55 та физкультура жамоаси бўлиб, бунда 9.200 физкультура аъзоларибор эди. Жамоанинг 1600 дан ортии аъзоси ГТО разрядларини муваффақиятли топширдилар. Туманда жисмоний тарбия ва спорт ишлари мутасадди раҳбарлар ҳомийлигида анча жонланди. Спортнинг кўпгина турлари бўйча туман ёшлари туманлараро ва вилоят миқиёсидаги спорт мусабақаларида фаол иштирок этиб, тегишли ўринларни олишди. Аммо, 70-80-йилларда бутун вилоятда бўлганидек, туман мактабларида аҳвол сифат жиҳатдан ўзгармай қолаведи. Мавжуд мактаблар жаҳон тажрибаларидан, замонавий техника ва ўқитиш воситаларидан фойдаланмади. Уларнинг модий-техника базаси яхшиланмади. Туғри, бу йилларда мактаблар ўқувчилар, ўқитувчилар сони йилдан-йилга ортиб борди, сон кўрсаткичлари ўсди. 8 Захаров С.М. Очерки истории Кашкадарынской и Сурхандарынской областей Узбекистана. –Т.: Фан, 1968.229 С; 14

Бироқ, уларнинг сифат даражаси анча паст эди. 1970-1980-йилларда халқ таълими учун давлат томонидан ажратилган маблағ 11% дан 8%га камайиб кетди. Тумандаги мактаблар зарур қуроллари асбоб-анжомлари билан жиҳозланмай қолаверди. 80-йилларнинг ўрталарида бошланган “қайта қуриш” таълим тизимини ҳам қамраб олди. Мамлакат сиёсий раҳбариятининг таълим соҳасидаги “қайта қуриш”и аслида маърифий жабҳада маъмурий буйруқбозлик тизими, ривожланишининг экстентив йўли яроқсиз бўлиб қолганидан далолат эди. 1985-1990-йиллар халқ таълими тизимидаги айрим силжишлар маъмурий буйруқбозлик тизимининг зўр бериб қилган ҳаракати билан тавсифланди. 1985 йилда Яккабоғ туманида 2880 ўринли 11 та мактаб, 1100 ўринли 42 та синф, 2 та спортзали, 2 та мактабгача тарбия муассасалари қурилиб, фойдаланишга топширилди. 9 Туман халқ маорифи ва пионерлар уйи учун янги бино қуриб берилди. Туманда янгидан болалар ва ёшлар спорт мактаби очилди, ўқув инвентарлари, кўргазмали анжомлар билан тўлиқ таъминланди, уларнинг моддий-техника базаси етарлича ташкил этилди. 1986-йилга келиб, туман мактабларининг сони 73 тага етди, уларда туман меҳнаткашларининг 23 минг 248 нафар фарзандлари тарбия олдилар. Таълим мактабларида ишлаётган ўқитувчилар сифати ҳам ўсди. 1985-1988- йилларда педагоглар жамоасига олий ва ўрта махсус педагогика билим юртларини тугатган 301 та ёш мутахассислар келиб қўшилди. 1368 ўқитувчиларнинг 706 тасини олий маълумотли ўқитувчилар ташкил этди. Улар замонавий асбоб-ускуналар билан таъминланишди. 123 ўқитувчи сиртдан олий ўқув юртларини битиришга муваффақ бўлишди. 9 Захаров С.М., Хикматов Н. Шахрисабз. –Т.: Узбекмстон. . 1979. 78 бет; . 15

Тумандаги Куйбешив, Мичурин, Охнбобоев, Тимирязев, Хамза, Интирнат каби макктаб жамоасида ўқув-тарбиявий ишлар яхши йўлга қўйилгани билан бошқа мактаблардан ажралиб турди. 10 Туман мактабларида6таўқитувчи “ЎзССР хизмат кўрсатган ўқитувчи”, 97 та ўқитувчи халқ маорифи аълочиси унвонига эга бўлиб, ёшларга сидқидилдан таълим-тарбия бердилар. Тумандаги 20-сонли профессионал-техника билим юртида малакали механизатор кадрлар таёрлаш юзасидан самарали иш қилинди. 1985-1988- йилларда ушбу билим юртини 420 та талаба битириб, механизатор касбини эгаллашди, шулардан 17 таси хотин-қизлардир. Кейинги йилларда тумандаги мактабларга 98 минг сўмлик кўргазмали ўкув қуролларининг сифати яхшиланади. Куйбишев, Охунбобоев, Мичурин номли ўрта мактаблар, Макаренко, Ушинский, Низомий, Интернат мактаблрининг жамоаси ўқув-тарбия ишларини яхши йўлга қўйишда бошқаларга ўрнак бўлдилар. Халқ маорифи соҳасида самарали хизматлари учун ўқитувчилардан Рузиева, Мирзаев, Беққуловлвр давлат томонидан муносиб тақдирландилар. Ўқитувчилардан 1990-йилда 5 киши Ўзбекистонда химат кўрсатган ўқитувчи, 55киши халқ маорифи аълочиси деган унвонга сазавор бўлдилар. 1990-йилга келиб туманда 33 та мактабгача тарбия муассасалари фаолият юритди. Уларда 5474 фарзанд тарбияланди. Туманда 20 минг кишига мўлжалланган стадион қурилди. 2 та мактаблараро ўқув ишлаб чиқариш комбинати фаолият юритди. Ушбу ўқув комбинатларида тумандаги 19 та умумтаълим мактабларидан жами 1247 та 9- синф ўқувчилари келиб, хўжалик машиналарини ҳайдовчиси, паррандачилик, 10 О.Жураыулов Қудратли энергия манбаи. –Т.: Фан, 1982. 215 б. . 16

гилам тўқиш, слесерлик, дуродгорлик, сувоқчилик каби касблар бўйича таълим олдилар. Уларга турли касб эгалари бўйича гувоҳномалар берилди. Туманда мавжуд йилда 78 та умумтаълим мактаб бўлиб, ўқув йилида 28 минг 616 ўқувчилар таълим олди. 11 Аммо юқаридаги ютуқлар билан бир қаторда, туман халқ маорифи бўлимида ҳам айрим жиддий ҳатоликлар йўл қўйилди. Жиноий ҳаракатлар содир қилиш, тарбиячи деган юксак номга доғ тушуриш, ҳатто ўқувчилар ўртасида ўзини-ўзи ёқиш ҳолари учради. Бундай фактлар Ленин, Жданов, Крупская, Лермонтов, Фурқат, Ленинизм номли ўрта мактабларда рўй берди. Мактабларда раҳбар кадрларни танлаш-тарбиялаш, раҳбарларни жой- жойига қўйишда шошма-шошарлик ҳоллари юз берди Ўқитувчи кадрлар тайёрлашда ҳам номутаносиблик юзага келди. Биргина республика миқиёсида ушбу фактни олиб қарайдиган бўлсак, 1985- йилда республика мактабларида ишлаётган ўқитувчилар сони 268,4 минг кишини ташкил қилган ҳолда, бу рақам 1990-йилга келганда 243,9 минг нафарга тушиб қолди. Бунинг сабаби, биринчидан, аҳоли ўртасида асосий зиё тарқатувчи ўқитувчига нисбатан эътиборсизлик бўлса, иккинчидан ўқитувчиларни ижтимоий ҳимоялашдаги йўл қўйилган жиддий хатолар бўлди. Шундай қилиб, туман халқ таълими соҳасида жиддий муаммолар ҳал этилмади. Мактаблар, синф хоналарининг сони йилдан-йилга қанчалик ошмасин, таълим-тарбия олувчи болалар сонининг табиий ўсишидан орқада қолаверди. Мактаб биноларининг етишмаслиги, моддий техника жиҳатдан заифлиги турғунлик ҳолати билан чамбарчас боғланиб кетганди. Шу билан бирга, мавжуд мактабларда таълим-тарбия ишларининг мазмуни ҳукмрон мафкурага буйсундирилган марказдаги режа ва дастурлар асосида амалга ошириларди. Бу ҳолат, ёш авлодни умуминсоний қадриятлардан 11 Захаров С.М. Очерки истории Кашкадарынской и Сурхандарынской областей Узбекистана. –Т.: Фан, 1968.233 С; 17

узоқлаштирар, менталететини йўқотарди. Халқ таълими ислоҳотга, янгиланишга муҳтож эди. 18

1.2 Яккабоғ туманининг маънавий маданиятининг ривожидаги зиддиятлар. Урушдан кейинги йилларда совет ҳокимияти асосий эътиборини мамлакат мудофаа қудратини мустаҳкамлашга қаратди. Халқ хўжалигини тиклаш ва ривожлантиришга қаратлган навбатдаги беш йиллик режалар қабул қилинди. Мазкур режада ижтимоий соҳанинг ривожланишига қилинадиган сарф-харажатлар сезиларли даражада чекланганди. Раҳбар органларнинг ва хўжалик ходимларининг асосан ишлаб чиқариш вазифаларини ҳал қилишга қаратилган розицияси ижтимоий муаммоларни орқа ўрнига суриб қўйганди. 1950-1960-йилларда Яккабоғ тумани аҳолисининг турмуш маданиятини яхшилашга нисбатан уриниши бўлиб ўтди. Жумладан, туман меҳнаткашларининг хонодонлари радиолаштирилади, яраим автомат тельефонлаштириш ишлари қизитиб юборилди. Туман маҳаллий советининг органи “Ленин байроғи” газетасида партия, қишлоқ хўжалик, комсамол-ёш ҳаёти ҳақида мақолалар чоп этилди. Тумн маданият ходимлари томонидан меҳнаткашларга 17 марта концерт, 4028 маратоба кино ленталари қўйиб берилди. Маданий-оқартув ишларида бирмунча ўзгаришлар амалга оширилди. Туман маданият уйида, колхоз клубларида хавоскарлик тўгараклари фаолиятюритди. Тумн матбуот жамияти ишинияхшилаш учун ташкилий чоралар кўрилди. Меҳнаткашлар учун битта тикувчилик устахонаси, битта гўшт сотатиган магазин қурилди. Туманда 1960 йилда коммунал хўжалик учун 40.000 сўм ажратилиб, катта маблағ сарфланди. 19

Туманда 210 кв. Метрли 4 та уй-жой бинолариқурилди. Катта йўлларни туташтирувчи 3 та кўприк тъмир этилди. Туман маркази ва Яккабоғ станциясида 2150 кв. м. Жой асфальт қилиниб, тратуарлар қилинди. Туман кўркига кўрк қўшиш учун 5000 тўп ҳар-хил турдаги дарахтлар ўтказилди. Туманда аҳолини электр энергияси билан таъминлаш мақсадида 1 та электр станция қурилиб, йилига 87.000 кв. соат электр энергияси етказиб берилди 12 . Туманда колхозлараро қурилиш идораси ишга тушгач, 3 та 6 хонали уй қурилиб, колхозчиларга яшаш учун топширилди. 1960-йилда туманда давлат нафақаларини оладиган кишилар сони 1086 табўлиб, улар давлатдан 2.684 минг сўм нафақа олдилар. 2750 та кўп болали ва ёлғиз оналар давлат томонидан 2132 минг сўмлик нафақа билан таъминландилар. Туман партия ташкилоти халқ соғлиғни сақлаш ҳам алоҳида эътиборкучайтирдилар. Партия ташкилотининг 1965-1970-йиллардаги йиғилишларда соғлиқни сақлаш масаласи 4 марта, бюро йиғилишида 10 марта муҳокамага қўйилди. Тумандаги Энгелс, Калинин, Сандал номли колхозлардаги касалхоналар қишлоқ совети томонидан қаттиқ ва юмшоқ инвентарлар билан таъминланди. “Шарқ Юлдизи” колхозида янгидан 35 ўринли қишлоқ касалхонаси очилди. Юқумли касалликлар касалхонаси қурилиши бошланди. Вари, Ажрим қишлоқларда янгидан фельдшерлик пунктлари очилди. Шунингдек тумандаги Яккабоғ, Кишилик, Сандал советларининг ташаббуси билан “Бешгул”, “Қаҳрамон”, “Олақарға”, “Тезаб” фельдшер пунктлари қурилиб, фойдаланишга топширилди. 12 О.Жураыулов Қудратли энергия манбаи. –Т.: Фан, 1982. 193 б. 20

1961-1968-йилларда туманда 2 та маданиятуйи, 10 та уқишхона, 13 колхоз ва савхоз касаба союз клублари, 24 та кутубхона меҳнаткашларга хизмат кўрсатди. Туманда халқ хшжалигини ривожлантириш билан бир қаторда меҳнаткашларнинг турмуш маданияти юксалтириш улар ўртасида турлихил усуллар асосида оилавий кечалар , комсомол тўйлар ўтказиш, ишлаб чиқариш фахрийлари билан учрашув кечалари ташкил қилинди. “Ленин учқуни”, Яккабоғ қишлоқ советларида ташкил этилган “Бахт уйи”да 1968-йилда 30 дан ортиқ ёш оилалар руйхатдан ўтди. Шунингдек, “Марксизм” колхозида ташкил этилган “Қишлоқ хўжалик” университети, Охунбобоев номли ўрта мактаб ҳудудларида ташкил этилган “Ота-оналар” универсетети, “Ленин учқуни” колхозидаташкил этилган “Турмуш ва маданият” университети меҳнаткашларни сиёсий жиҳатдан етук қилиб тарбиялашда хизмат қилдилар. Аммо бу жараён колхоз ва савхозларда бир хил кечгани йўқ. Тумандаги “Шарқ Юлдузи”, “Энгелс”, “Коммунист” номли колхозларда клуб ва библиотека бинолари қуриш ишлари пайсалга солинди. Туман меҳнаткашларини маданий турмушини яхшилашда кино санъати алоҳида ўрин эгаллади. 1965-йилларда туман аҳолисига 26 доимий ва кўчма кино установкалари хизмат қилди. Уч жойда кенг экранли кинотеатр биноси қурилиб, ишга туширилди, Туманда кино хизматини йўлга қўйишда бир мунча имкониятлар яратилган бўлсада, бу соҳалар жиддий камчиликларга ҳам йўл қўйилди. Туман кинофиация бўлими колхоз ва савхозладаги қишлоқларда режа асосида аҳолига мунтазам кино кўрсатишни ташкил этмаганлиги сабабли “Коммунист”, “Коммунизм”, “Кизил Юлдуз” каби колхозларда кино сеанслари режали олиб борилмади. 21

Туман аҳолисига маданий хизмат кўрсатишда алоқа бўлими алоҳида рол ўйнади. Туманда 2 жойда коммутатор мавжуд бўлиб, 280 та тельефон точкалари ишлаган. 18 жойда телевизорлар, 16 жойда радиоузеллар ишлаган. Лекин алоқа бўлимида ҳам малакали кадрлар етишмаслиги боис, аҳолининг ўсиб бораётган талаблари ўз вақтида қондирилмаган. 1968 йилда туман ижтимоий таъминот бўлимида нафақахўрлар сони 1128 кишига етиб, улар давлатдан ҳар ойда 23 минг 742 сўм пул олдилар . Туманда мазкур йилларда маданий маиший бинолар қуриш ишлари бирмунча кенгайди. Туманда 3 та маданият уйи, 2 та қишлоқ клуби, 14 та колхоз клублари, шу жумладан 6 та ёзги, 3 та касаба саюз клублари, 40 та кутибхона ва ўқиш хоналар, 2 та бахт уйи, 1 та турмуш маданият уйи ишлади. Лекин баъзи бир колхоз, савхозлардаги клублар вақти-вақти билан ишламай ҳам қолди. Кутубхоналарда иш жараёни яхши бўлмай, китоб фондлари кўпайтирилмаган, китобхонлар сони 11.652 кишини ташкил қилган. 1966-1968-йилларда туманда 28 та кино устахоналари фаолият юритиб, меҳнаткашларни маънавий дам олишни етарли таъминлашди. Туман аҳолиси алоқа бўлимлари хизматдан фойдаланишди. Туманда 23 та алоқа бўлими, 335 та тельефон точкаси, 3 жойда алоқа коммутатори, 26 жойда радиоузел хизмат кўрсатди. Ҳисобат даврида алоқа бўлими 3 тага, тельефон 52 тага кўпайди. Вақтли матбуотга обуна бўлиш 2бараварга ортди, йиллик обунамиқдори 50 минг нусхага етказилди. Аммо алоқа бўлимида кадрлар қўнимсизлиги оқибатида аҳолига зарур радио, тельефон хизмати талаб даражасида кўрсатилмади 13 . 13 Захаров С.М. Очерки истории Кашкадарынской и Сурхандарынской областей Узбекистана. –Т.: Фан, 1968.164 С; 22

Мазкур йилларда соғлиқни сақлаш соҳасига эътибор кучайтирилди. Мехнаткашларга 420 ўринли марказий шифохона, 10 ўриндан 50 ўрингача эга бўлган 6 та қишлоқ шифо хонаси, 9 амбулатория, 46 та фельдшер-акушер пунктлари, 5 та аптека, 4 ренген кабинети ишлади. Туман тиббий муассасаларида 35 та малакали шифокор, 202 та ўрта тиббиёт ходимлари фаолият юритди. Кейинги 2 йил ичида врачлар сони 11 тага, фелшерлар сони 51 тага ортди 14 . Корхоналар сони 40 тага, стадионлар сони 2 тага, фелшер-акушер пунктлари 5 тага кўпайди. Коммунизм колхозида 25 ўринли қишлоқ касалхонаси қурилиб, ишга туширилди. Аҳолига маданий-маиший хизмат кўрсатишда туман коммунал хўжалиги туман матбуот жамияти, “Авангард” ишчилар кооперацияси, ижтимоий таъминот бўлими бир қатор ишларни амалга оширди. Туман коммунал хўжалиги 1965-1968 йилларда ободончилик ишларни амалга ошириб, 16464 кв. м. тратуарлар асфальтлаштирилди. Шу давр ичид 1700 хўжалик газлаштирилиб, жами 2585 хонодон тўла газдан фойдаланди, аммо аҳолига коммунал хизмат кўрсатиш даражаси талаб даражасида эмасди. Аҳолини тоза сув билан таъминлашда, аҳоли пунктларидаги санитария ҳолатлари, турар жойларни таъмирдан чиқаришда камчиликларга йўл қўйилди, аҳолига маиший хизмат кўрсатишда, қишлоқ аҳолисига хизмат этишда 48 та шахобчадан 40 таси фаолиятюритган. Қишлоқ жойларда кийим- кечак тикиш, тозалаш, оёқ кийимларни таъмир қилиш каби маиший хизмат турлари ташкил қилинмади. Икки йил ичида янгидан 24 та магазин, 30 ошхона очилди. Туман матбуот жамияти, “Авангард” ишчилар кооперацияси аҳолига маданий савдо кўрсатиш бўйича йилик режалар бажардилар. 14 Захаров С.М., Хикматов Н. Шахрисабз. –Т.: Узбекмстон. . 1979. 68 бет; 23

Туманда 91 та магазин, 12 ошхона ва 11 нонхона, 117 бошқа савдо шахобчалари аҳолига хизмат кўрсатди. Меҳнаткашларнинг модий фаровонлигини оширишда ижтимоий таъминоталохида рол ўйнайди. Туманда нафақа олувчилар сони 129 кишига кўпайди, улар 1455 тага етади. Давлат томонидан олинадиган нафақалар миқдори ўртача 1 ойда 33 минг сўм ёки бир да йилда 384 минг 500 сўмни ташкил этди. Шунингдек, кўп болали ва ёлғиз оналар сони 5423киши бўлиб, улар 1 йилда 649 минг 50 сум нафақа олдилар. Бундан ташкари, 3947 та кекса ёшдаги колхозчи нафақахўрлар бир йилда 589 минг 100 сум пенция пулларини олдилар 15 . 1968-йилда туманда тиббий хизматда 58 та малакали шифокор, 276 та ўрта тиббиёт ходилари фаолият кўрсатади. Кейинги 3 йил ичида шифокорлар сони 22 нафарга, ўрта тиббиёт ходимлари сони 111 кишига кўпайди. Юқоридаги давлат муассасаларидан юмшоқ инвентарлар билан таъминлаш учун 65м.сўмлик, каттиқ турдаги асбоб-ускуналар олиш учун эса 55 минг сўм маблағ сарфланди. Лекин шуларга қарамай, туман ҳудудида юқимли касаликлар тарқатилишга йўл қўйилди. Тиббиёт ходимларининг ўз ишига маъсулиятсизлик билан ёндошишлари оқибатида беморлар сони камаймади. Тиббиёт ходимларидан санитария-гегиена холатини тубдан яхшилаш, меҳнат инизомига қатий риоя этиш талаб этилади. Тумандаги мутасадди ташкилотлар аҳолининг турмуш маданиятини юксалтириш мақсадида, Ўз КПМК нинг ХИИИ, ХИВ пленумлари қарорларига амал қилиб, бу соҳага эътибор қаратдилар. 15 О.Жураыулов Қудратли энергия манбаи. –Т.: Фан, 1982. 108 б. 24

1970-1975-йилларда маданий-маиший бинолари қуриш ишлари кенгайтирилди, маданий-оқарув муассасаларнинг моддий базаси мустаҳкамланди. Туман меҳнаткашларига 28 та клуб, 4 та маданият уйи, 2 та автоклуб, 3 та бахт уйи фойдаланишга топширилди. Кейинги йилларда умумий кутубхоналар сони 38 тага кўпайтирилиб, улардаги китоблар фонди 105 минг 390 донага етказилди. Маданий-оқарув муассасаларда 70 дан ортиқ кадрлар иласада, маданий- оқартув ишларининг савияси ҳалқ ўсиб бораётган тлабларидан орқада қолаётганди. Кутубхоналардаги китоб фонди системали бойитиб борилмади. Буни шундан кўриш мумкинки туман кутубхоналаридаги жами китоблар сони жон бошига тақсимланганда 2 тадангина тўғри келган. Туман маданиятбўлими, халқ маорифи бўлимлари бадиий хавоскарлар билан етарли шуғилланишмаган. Шунинг учун ҳам маданий-оқартув муассасаларни ишини тубдан яхшилаш, аҳоли ўртасидаги ёш иқтидорларни ўрганиб бориш, уларни бадиий ҳаваскорлик тўгаракларига жалб этиш, клуб ва маданият уйларини чинакам маданият учоғига айлантириш, мавжуд кутубхоналарнинг китоб фондини мунтазам бойитиб бориш асосий вазиқа қилиб белгиланди. Туман меҳнаткашларини “Коммунизм руҳида” тарбиялашда кино хизмати муҳим аҳамият касб этган. Кино кўрсатиш соҳасида туманда жами 32 та станция ва кўчма установка хизмат қилган. Булардан 10 таси кенг экранлидир. Бу соҳада ҳам маълум камчиликлар мавжуд эди. Жумладан, туман кино кўрсатиш идораси колхоз марказидан узоқ бўлган жойларда, Чорвадорлар ўртасида мунтазам кино кўрсатишини таъминламаган. Киноларнинг репуртуар режалари олдиндан чиқариб қўйилмаган. 1965-1970-йилларда туман аҳолисига алоқа хизмати курсатиш, почта, тельефон радио ишларини яхшилашда, меҳнаткашларга газета-журналларни 25

ўз вақтида етказиб бериш бирмунча ишлар қилинди. Мазкур йилларда Яккабоғ қишлоғтда 400 ўринли АТС қурилди. “Ленин учқуни”, “Коммунизм” колхози, “Авнгард” отчилик заводида 100 ўринли автамат тельефон станциялар қурилиб ишга туширилди. Навоий, Уғин, Ишкент, Тезаб қишлоқларида янгидан алоқа бўлимлари ташкил этилди. Туман меҳнаткашларининг газета, журналларга обуна бўлиш ишлари яхшиланди, хар 1000 кишидан 900 киши матбуотнинг 100 дан бир турига обуна бўлди. 16 Ёшларни жисмоний жиҳатдан соғлам, Ватан мудофасига чиниққан қилиб тарбиялашда туман “Пахтакор” спорт жамияти DOSСАФ ташкилоти алоҳида ўрин эгаллади. Туманда 71 та физкультура жамоаси бўлиб, уларда 13800 киши спортнинг маълум бир турлари билан шуғилланади. Бироқ спорт ишларини ташкил этиш, унинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш, физкультура ва спорт шларини меҳнаткашларнинг турмуш тарзига сингдиришда жиддий камчиликларга йўл қўйлди. Туманда 10 минг кишига мўлжалланган спорт стадиёни қурилишини тезлаштириш, колхозларда спорт майдончаларни ташкил этиш, уларни зарур спорт анжомлари билан таъминлаш, тумандаги DOSСАФ ташкилотининг ишига яқиндан ёрдам бериш каби муаммолар ўз ечимини кўтаётганди. 1976-1980-йилларда туман аҳолисига моддий-маиший ва савдо хизмати кўрсатиш чора-тадбирлари амалга оширилди. Шу давр ичидатуман аҳолисининг реал даромади 37% га, колхозчининг пул даромадлари эса 36% га кўпайди Кейинги йиллардатуманда кўпгина янги-янги бинолар қад кўтарди. Туман аҳолиси ўз маблағлари ҳисобига 878 та янги типдаги уй-жой биноларни қуриб олишди, бу эса лдинги 3 йилдагига нисбатан 450 га кўпдир. Аҳолига маданий хизмат кўрсатиш комбинати, туман матбуот жамияти, 16 Чориев А, Очилов М. Қ аш қ адарё области . –Т,: Ўзбекистон. 1974; 26

“Авангард” ишчи кооперацияси, социал таъминоти бўлими , газлаштириш идораси аҳолисига хизмат қилиш ҳажмларини кўпайтиришди. Туман маркази ва деарли барча қишлоқлар электрлаштирилди. 4230 дан ортиқ хонадон газ билан таъминланди, бу эса олдинги 3 йилга нисбатан 310 марта кўпчиликни ташкил этади. Аҳолини тоза сув билан таъминлаш ишлари бурмунча яхшиланди, артизан қувирлар сони 126 тага етказилди, хонадонларни водапроводлаштириш ишлари яхшиланди. Бироқ Ярашев бошқараётган туман коммунал хўжалик бўлими аҳоли истиқомат қилаётган жойларнинг санитария ҳолатини яхшилаш, квартираларни белгиланган муддатда таъмир этиш, тоза ичимликсуви билан таъминлаш, ўтказилган кўчатларни парвариш қилиш каби ишларда эътиборсизликни кучайтирган Туман партия ташкилаоти аҳолига маиший хизмат кўрсатиш комбинатининг иш фаолиятини яхшилаш учун маълум бир чора тадбир кўрди. Шунга қарамай, Тўраева директорлик қилаётган аҳолига маиший хизмат кўрсатиш комбинати бу борада камчиликларга йўл қўйди. Аҳолига маиший хизмат кўрсатиш комбинати ҳар бир жон кишига ўртача 2 сўм 48 тийин хизмат қилиш ўрнига 2сўм 17 тийинлик хизмат қилди. Тумандаги баъзи колхоз савхозларда аҳолига маиший хизматкўрсатувчи комбинатлар ташкил қилинмаган, қилинганларида эса мутахассис кадрлар етишмаслиги сабабли бичиш тикиш бўлимлари ишламаган. Туман аҳолиси савдова умумий овқатлантириш хизматианча жонлани. Одамлар озиқ-овқат моллари, кийим-кечак, пояфзал ва газламаларни кўпроқ харид қиладиган, ошхона ва чойхоналарда яхшироқ фойдаланадиган бўлдилар. 27

1976-1980-йилларда 12 та магазин, 2 та ошхона очилди. Туман аҳолисига 101 магазин, 20 ошхона, 10 чойхона ва бошқа савдо тармоқлари хизмат қилди. Лекин савдо шаҳобчаларида ишлайдиган кадрларни танлаш, уларни жой-жойига қўйишда, тарбиялашда, савдо расталарини сабзавот ва полиз экинлари маҳсулотлари билан тўлдиришда жиддий камчиликлар мавжуд эди. Мазкур йилларда туманда сотсал таъминот борасидаҳам мълум ишлар қилинди. Туманда 7131 та кўп фарзандли ва ёлғиз оналар бўлиб, улар давлатдан 1млн. 33 минг сўм нафақа олдилар. Шунингдек 5400 та кекса колхозчилар 877 минг сўм нафақа билан таъминланди. Кейинги йиллард нафақа олувчиларнинг сони 246 кишига кўпайиб, жами 1701 кишини ташкил этди. 1980-1985 йилларда туман аҳолисини маиший турмуш тарзини яхшилашда, уй қуриш муаммосида қийинчиликларга йўл қўйилди. Ўтган икки йилда 193 оила янги қулай квартираларга кўчирилди, 38 км узунликда водоправод тармоғи, 59 км. тратуарлар фойдаланишга топширилди. 719 та хонодон газлаштирилди. Беш йил ичида аҳолига 369 та енгил автомашина, 248 та мотацикл сотилди. Туманда 410 ўринли марказий, 75 ўринли болалар, 3 та қишлоқ ва юқимли касаликлар шифохонаси. 36 та фельдишер-акушерлик пункти, туман поликлиникаси, стамотология, болалар ва хотн-қизлар консультация фаолиятюритди 17 . Уларда 139 та врач, 549 та ўрта тиббиёт ходими хизмат қилади. 17 Захаров С.М. Очерки истории Кашкадарынской и Сурхандарынской областей Узбекистана. –Т.: Фан, 1968.216 С; 28

1980-1985-йилларда 280 ўринли шифохона, 1 сменада 250 кишини қабул қилишга мўлжалланган янги поликлиника биноси қурилиб ишга топширилди. Туман марказий шифохонасида янгидан кардиология, стомотология, анкология бўлимлари очилди, замонавий тиббиёт асбоб- ускуналар билан жиҳозланди. М.Ҳасанова номидаги болалар лагери базасида сурункали болалар касалигини даволаш учун болалар санаторияси қурилди. “Коммунистик” савхозининг манзарали худудида “Она ва бола” санаторияси қурилди. Шу йилда 4 та врач ва 3 та ўрта медицина ходимига биринчи категори унвони берилди. 1 та шифокор клиник ординатурага ўқишга юборилди. Тумн поликлиникада янги аппарат ўрнатилди. Яккабоғ қишлоғида амбулатори қурилди. Стамотология поликлиникасида қиммат баҳо металдан тиш қўйш йўлга қўйилди. Кейинги 3 йил ичида маҳаллий советлар йўли билан ободончиликка 650 минг сўмдан ортиқ маблағ сарфланди. Аҳолига маиший хизмат кўрсатиш нуқталари сони 50 тага етказилди. Шундай қилиб, совет ҳокимияти йилларида Яккабоғ туманининг ижтимоий-сиёсий ҳаётида партия якка ҳокимлиги остида мустамлакачилик сиёсати олиб борилди Туғри, урушдан кейинги йилларда аҳолини уй-жой билан таъминлаш, водоправод, канализация қурилиши, маданий-маиший турларининг қурилиши ва ҳаказо соҳаларда анча ишлар қилинди. Аҳолига тиббий хизмати кўрсатишда, маданий-маиший ишлар соҳасида сон жиҳатдан қувиш, сифатга аҳамият бермаслик ҳолати авж олди. 29

II БОБ. Совет-тоталитар тузими даврида Яккабоғ туманининг қишлоқ хўжалиги аҳволи 2.1 Қишлоқ хўжалигида пахта яккаҳокимлигининг қарор топиши. Совет ҳокимияти йилларида бутун республикамизда бўлганидек, Яккабоғ туманида ғам партия ташкилотлари раҳбарлари марксизимнинг назарий йўл-йўриқларига амал қилиб, мустамлака асоратида сақлашдан иборат бўлган аграр йўлини қатъий амлга ошириб келдилар. Ўзбек қишлоқларини қайта қуришдан иборат мустабидча андозанинг советларга хос шаклини вужудга келтириш соҳасидаги дастлабки ҳаракатлардан бири ерни умумлаштириш чоралари бўлди. Ҳужжатларнинг гувоҳлик беришича, совет режими раҳбарлари Яккабоғ туманида пахтачиликни юксалтириш учун бир қанча тадбирларни амалга оширишга мажбур бўлди. Бунинг натижасида юртимизда пахта яккахокимлиги қарор топиб, Яккабоғ тумани ҳам аста-секин собиқ итифоқнинг хом-ашё базасига айлана бошлади. 1924-йил 1-ноябрда ташкил этилган Қашқадарё вилоятида ер-сув ислоҳати 1929-йил баҳорида якун топди. Бу ўтказилган тадбир натижасида катта ер эгалари йўқ қилинди, катта амалдор ва савдогарлари хўжаликлари тугатилди. Қашқа воҳасида ер-сув ислоҳати давомида жами бўлиб 989 хўжалик батамом йўқ қилинди. Шундан 339 таси бойларники, 195 таси амир амалдорларники, 174 таси судхўрларники эди. Бу хўжаликларнинг йўқ қилиниши оқибатида 12556 таноб суғариладиган, 5290 таноб лалмикор ерлар, 1001 от. 1194 хўкиз. 274 туя тортиб олинди 18 . Айни пайтда совет ҳокимияти ўз ерида ҳалол меҳнат билан кун кўрадиган аеҳқон хўжаликларни ҳам ислохот гирдобига тортиб 18 М.Саидов., П.Равшанов, Жинов тарихи. 1996 йил 78 бет. 31

қулоқларгаайлантирган. Уларнинг ер-суви, от-улови ва бор-бисотидан маҳрум этган эди. Қашқадарё вилоятида кўрсатилган сабабларга кўра мусадара этилган ерлар 17, 996 таноб суғориладиган ва 7, 315 таноб лалмикор заминидан иборат бўлиб, жами 25311, 23 танобни ташкил этган эди. 1930-йилларнинг охирларига келиб мамлакатда зўрлик билан амалга оширилган жамоатлаштиришдан иборат сиёсат ўз ниҳоясига етди. Бу йўлнинг бош мақсади марказнинг пахта мустақиллигини таъминлашдан иборат эди. 1946-1991-йиллар мобойнида советлар ҳокимияти Яккабоғ тумани қишлоқ хўжалигини илгарги йиллардагидек бир томонлама ривожланиш йўлидан олиб борди ва асосий пахтачилик тараққиётига эътиборни қаратди. Хўжалик ходимлари 1965-йил бошидаёқ пахтачилик бригадаларига раҳбарлик қилувчи кадрларни тўғри танлаб, уларни жой-жойига қўйиш мутахассисларни масъул участкаларга тайинлаш ҳамда иш жараёнида илғор тажриба ва мутахасисларнинг маслаҳатлари асосида хўжаликни бошқариш ишига алоҳида эътибор берди. Натижада кўклам экиш уюшқоқлик билан ўтказилди. Чигит ўтган йилларга нисбатан анча эртачи ҳамда сифатли ва агротехника қоидаларига риоя қилинган ҳолда экиб бўлинди. Ерга маданий ўғит бериш ва айниқса маҳаллий ўғит солиш ишига эътибор қилинди. Ҳамма агротехника чора-тадбирлари ва ҳар бир литр сувдан унумли фойдаланиш учун зарур бўлган ишлар амалга оширилди. Туман пахтачилик хўжаликларида ер-сув шароитларини ҳисобга олган ҳолда ўз ичига 431 та звенолар ташкил этилди. 120 та пахтачилик ишлаб чиқариш бригадалари, 17 та бригадани олий ва ўрта маълумртли кадрлар бошқардилар, 25 тасига эса камсомол ёшлар юборилди 19 . Туман партия ташкилаоти қишлоқ хўжалик бошқармаси ва “Ўзселхозтехника” туман 19 М.Саидов., П.Равшанов, Жинов тарихи. 1996 йил 82 бет. 32

бирлашмасининг мутахассислари ана шу қадрлар ўртасида системали равишда иш олиб бордилар. Улар билан ғузарларни парвариш қилишга, автотехника қоидаларини тўғри жорий этишга қаратилган семинарларни вақти-вақти билан ўтказиб турдилар. Давлатдан 10610 тонна маданий ўғит, 148 трактор кўплаб қишлоқ хўжалик машиналарини олишга муваффақ бўлинди. Туман меҳнаткашлари етиштирилган пахта ҳосилини ўз ақтида йиғиб- териб олиш учун зўр уюшқоқлик билан киришдилар. Йиғи-терим даврида барча колхозчилар билан бир қаторда ишчи ва хизматчилар, мактабларнинг ўқувчилари ва ўқитувчилари ҳамда нуроний кексалар меҳнат қилишлари натижасида туманга давлатга пахта сотиш йиллик плани 50 иш куни ичида ёки 20 октябрда адо этилди. Давлатга 22711 тоннадан ортиқроқ пахта етказиб берилиб режа 103% га бажарилди. Таёрланган пахтанинг 83% бринчи сорга, 12% эса иккинчи сортга сотилди. Тумандаги 11 хўжаликни 8 таси, 120 пахтачилик бригадасининг, 95 таси, 431 звенодан 391 таси пахта иайёрлаш йиллик планларини муддатдан анча лдин бажардилар. Калинин номли колхоз 1100 гектар пахта майдонига ҳар гектаридан 26,3 центнердан, Қизил Ўзбекистон” колхози 820 гектар пахта майдонининг ҳар гектаридан 25,08 центнердан, “Ленин учқуни” ва “Қизил Юлдуз”колхозлари 1050 ва 750 гектар пахта майдонига ҳар гектаридан 24,8 центнердан, Энгелс номли колхоз 750 гектар пахта майдонининг ҳар бир гектаридан 24,60 центнердан ҳосил етиштириб юқори кўрсатгичларга эришдилар. Яккабоғ туманинг “Коммунизм” колхозидан Узоқова Марям, “Ленинизм” колхозидан Пулатова Т, Мусаева, “Қизил Юлдуз” колхозидан Имомова Ш, Самандарова Р, Худайназарова Х, “Правда” колхозидан Мухаммадиева Р, Жўраев Б, “Шарқ Юлдузи” колхозидан Қиличев А, Мусурманова П. 10-11-12 тонадан пахта тердилар. 33

Пахта ҳосилини етиштиришда механизация кучи асосий ўринни эгаллаб, ҳал қилувчи вазифаларни бажарди.Калинин номли колҳозда Бобатов Э, Одилов Э, Тўрақулов Ж, “Коммунизм” колхозидан Примов, Санаев Х, “Ленинизм” колхозидан Хамидов Қарши, Жабборов Б, “Ленин Учқуни” колхозидан Худжанов Ж, Эшпўлатов Ш, “ Шарқ Юлдузи” колхозидан Берзиев Б, Тоджиев Т. Каби механизаторларнинг хизмати катта бўлди. Лекин туманнинг ҳамма жойларида аҳволи бир хилда эмасди. Масалан: Калинин номли колхоз билан “Комунизм” колхозининг ерва сув шароитини бир хил бўлишига қарамасдан бу икки хўжаликда икки хил манзара намоён бўлди. Калинин номли колхоз 1100 га майдонга чигит экиб, ҳар гектаридан 26, 61 центнердан ҳосил етиштириб, 1 га майдонга 12,2 центнер маданий ўғит сарфлаган бўлса, “Коммунизм” колхозида 807 га майдоннинг ҳар гектардан 14 центнердан маданий ўғит сарфланиб гектар бошига 23,16 центнердан ҳосил йиғиб олинган. “Коммунизм” колхозиКалинин номли колхозига нисбатан ҳар гектар пахта майдонига 1,8 центнер маданий ўғитни кўп сар қилиб, Ҳосилдорликни 3,45 центнерга кам олган, ёки Калинин номли колхоз 1 центнер пахтани етиштириш учун 46 кг. Маданий ўғит сарф қилган бўлса, “Коммунизм” колҳозида 64 кг.дан ёки 18 кг. Ўғит сарф қилинган. Шунингдек,тумандаги “Қизил Ўзбекистон” ва “Правда” колхозларининг пахтачиликда қаданий қиилган ишларини таққослаб кўрилганда, худди юқорида таъкидланган аҳволни тасаввур қилиш мумкин. Агар “Қизил Ўзбекистон” колхози 1 га. Пахта майдонига 7,7 центнер маданий уғит сарф қилиб, 25,08 центнердан ҳосил етиштирилган бўлса, “Правда” колхозида 1 га. Пахта майдонига 8,6 центнердан ёки 0,9 центнердан кўпроқ уҳит сарфланган бўлса ҳам гектар бошига ҳосилдорлик 19 центнердан оширилган эмас. Аниқроқ қилиб айтганда “Правда” колхози “Қизил Ўзбекистон” колхозига қараганда 6,8 центнер кам ҳосил олган. Агар “Қизил Ўзбекистон” колхозида 1 центнер пахтанинг таннархи 22 сўмга тўғри келса, “Правда” колхозида 25 сўмга тўғри келади. 34

Мазкур йиллда туман бўйча режадаги 22000 тонна пахта етиштириш учун 161 миллион 706 минг 244 куб. летр сув сарфлашимиз керак бўлса, мавжуд сув ресурсларидан фойдаланиб 56 миллион 248 минг 362 куб летр сув сарфланди,ёки сув олиш плани 35% га бажарилди. 1964 йилда эса 72% сув олинган эди. Туман сув танқислигини ҳисобга олиб, ирригация ва мелиорация ишлари кейинги вақтларда анча яхшиланди. 32 км бетон етказилиб канал ишга туширилди 18км. лик бетон канал қурилиши бошланди. 1965-66-йилнинг ўзида ер ости ва зовур сувларидан фойдаланиш учун 64 та насос установкалари қурилиб суғориш ишларида унумли фойдаланилди. Ерларнинг мелиоратив холларини яхшилаш мақсадида 40 км. лик янги зовур қазиб битказилди, 30 км. лик эски зовурлар таъмир қилинди. Пахта етиштиришда эришилган муваффақиятлар билан бир қаторда жиддий хато ва камчиликларга ҳам йўл қўйилди. Шуни айтиш керакки, ер табиий шароитлар бир хил бўлишгақарамасдан 3 та калхоз ва 25 та пахтачилик бригадаси ва 87 та звено пахта таёрлаш йиллик планларини бажара олмадилар. Ана шунинг учун ҳам туман пахтокорлари 22,7 центнердан пахта ҳосили олиб қолди. Мавжуд аҳвол ҳисобга олиниб, келгусида пахта соҳасида мўл ҳосил олиш учун бир қатор чора тадбирлар белгиланди. Улар қуйидагилардир: Тракторларни икки сменада унумли ишлашини таъминлаш, механизаторларга барча моддий-маиший шароитларни тўла яратиб бериш. Пахта ерларни унумдорлигини оширш мақсадида далага махаллий ўғит ташишникескин яхшилаш ҳар бир гектарпахта майдонига камида 10 тоннадан гўнг чиқариб, камида 70% шудгор олдидан ерга сепиш 35

Ғўза зарар кунандаларга қарши ҳозирданоқ қизғин бошлаш, шудгор қилинадиган ерларни 100% химикатлар билан дорилаб ҳайдаш. Туманда сув танқислигини ҳисобга олиб ирригация миллиорация ишларини яхшилаш тадбирий чораларни қуриш. Эски зовурларни ремонт қилиш ва янгиларни қазиш, навбатдаги 18 км. бетон каналини 1 январгача қуриб тамомлаш. 1966-йилда 102 та артизан қудуқлари қазиш ва насос установкалари ўрнатиб сув чиқариш, 10-12 миллон куб метр сув тўпланадиган “Қорабоғ” сув омборини қуриб ишга тушириш 20 . Янгиқурғон, Эсат сув омборларини реконструкция қилиш. Ариқ- зовурларни қисқа муддатда қазиб тамомлаш, Трактор ва барча қишлоқ хўжалик машиналарини ўз вақтида ремонт қилиб экиш компаниясига тахт қилиб қўйиш. Агротехника ўқувларини намунали ташкил қилибколхоз активлари, пахта, бригада, звенолари ва тракторчиларни илғор агротехника янгиликлари ва илғорлар тажрибаларини уларнинг онгига сингдириш каби муҳим тадбирларни амалга оширишдан иборатдир. Туман мехнаткашлари 1968-1970 йилларида планги 73531 тонна ўрнига 91308 тонна ёки пландан ташқари 18777 тонна пахта етиштирдилар. Ҳар учала йилда ҳам давлат топшириқлари оширилиб бажарилди. Туман пахтакорлари давлатдан 1968-йилда 10179 тонна. 1969-йилда 10247 тонна, 1970 йилда 11247 тонна минерал ўғит, кейинги уч йилда 256 трактор ва кўплаб бошқа қишлоқ хўжалик машиналари олдилар. Кейинги уч йилнинг ҳар йилида тумандаги барча пахтокор хўжаликлар, 1968-йилда 134 та бригададан 132 таси, 1969-йилда 129 таси. Бу йил эса 133 та бригададан 132 таси пахта тайёрлаш планларини ошириб адо этдилар. 20 Чориев А, Очилов М. Қашқадарё области . –Т,: Ўзбекистон. 1974; 105 б. 36

Туманда пахта ҳосилдорлигини оширишда Калинин номли Энгилс номли, Марксизим, Ленинизм, Коммунизм колхозлари деҳқонларининг ҳиссаси катта бўлди. Аммо, шуни ҳам айтиш керкки. 1968-йилда 2 та бригада, 1969-йилда 5 та бригада 1970-йилда эса 1 та бригада пахта тайёрлаш планини бажара олмади. Булар “Ленин Учқуни” колхозидан Худаёров, Муминов, Очилов, “Шарқ Юлдузи” колхозидан Бердиев, “Коммунизм” колхозидан Султанова, “коммунистик” колхозидан Аминов, “Қизил Юлдуз” калхоздан Хўжақулов, Эшмирзаев, Маматовлар бошлиқ бригадалар эди. Туманда сув танқислигни ҳисобга олиб, ирригация ва миллиорация ишлари анча яхшиланди . Уч йил ичида 27,3 км каналга бетон ёткизилди. Қорабоғ, Нурайли сув оборлари қуриш ишлари бошлаб юборилди, 49 та артизан қудуқлари қозилди. Пахта ерини меллиорация холлатларини яхшилаш учун 550 гектар ер капитал равишда текисланди. 247 км, ариқ ва зовурлар тозаланди ҳамда янгидан қозилди. Натижада бу ишлар учун 572 минг сўмлик маблағ сарфланди уч йил давомида 64 миллион куб сув тежаб қишлоқ хўжалик экинларини суғориш ишига фойдаланилди 21 . 1981-1985-йилларда туман меҳнаткашлари давлатга 189 минг 576 тонна пахта етказиб берди. Бу утган 9 чи беш йиллика нисбатан 226 тоннага ёки фоиз ҳисобида 21% га кўпдир. 1970-1980-йилдаги режадан 5 минг 452 тонна ортиқ пахта сотилди. Пахта ҳосилдорлиги “Қизил Ўзбекистон”, “Ленинизм” колхозида 40% Коммунизм колхозида 39% , Қизил Юлдуз колхозида 37% ни ташкил этди. 1980-йилда жами 12 бригада пахта ҳосилдорлигини 50-55 центнерга, 25 пахтачилик бригадаси 40-50 центнерга етказди. 21 О.Жураыулов Қудратли энергия манбаи. –Т.: Фан, 1982. 134 б. 37

Шундай қилиб, ўн йилликларнинг бутун бориши мобайнида марказдан келиб турадиган ўлкан режаларни бажаришда бутун меҳнаткаш халқ жалб этилди. Яккабоғ тумани аҳолисининг ижтимоий ҳаётнинг ҳамма соҳаларида 60- 80-йилларда мисли кўрилмаган куч тўпланган пахта яккаҳокимлигининг узоқ муддатли салбий оқибатлари ҳукимрон партиянинг туманга нисбатан амалга оширган зўровонлик сиёсатини ўзида акс эттирди. Қараб чиқилаётган даврда раҳбар ходимларнинг тазйиқи билан пахтачилик тизимида юқоридан жуда катта режалар белгиланди. Пахтачиликда заҳарли химикатлар кўп қўлланилди, уларни сақлаш ва ишлатишда тартибга риоя этилмасди.Бундай маъсулиятсизликдан одамлар заҳарланарди, атроф-муҳит ифлосланарди, сув,ҳаво, тупроқ минераллашиб, заҳарланиб борди. Кассаликлар сони ортиб, ўлим ҳоллатлари кўпайди. Етиштирилган пахта хом-ашёсига кам хақ тўланар эди. Масалан, 1991- йилда туманда машина теримига 1 тоннасига 25 сўм,қул тиримига 40 тийиндан ҳақ тўланган. Пахтанинг нархи онгли равишда пасайтирилган. Бунда иш кучининг тўлиқ қиймати ҳам ўз аксини топмаган эди. Пахта яккаҳокимлигининг салбий оқибатлари туман ерларининг мелиоратив ҳолатини ёмонлаштирди, дренаж тизимини ташкил этишда, сув хўжалиги қурилишга комплекс ёндашувда хатоликларга йўл қўйилди. Тумандасабзовот, полиз маҳсулотлари экиладиган майдонлар миқдори доими равишда қисқариб бориши намоён бўлди. Халқ хотирасида ўчмас доғ бўлиб қолган “пахта иши” сунъий равишда ўйлаб чиқарилди. 38

2.2 Яккабоғ туманида чорвачилик соҳасидаги муаммолар ва ечимлар. Чорвачиликни ўстириш ва кенг ривожлантириш тумандаги мутасадди ташкилот раҳбарлари диққатида турди. Шунинг учун ҳам чорвачиликни ривожлантириш қишлоқ хўжалигининг муҳим тармоғига айлантирилди. Яккабоғ туманидачорвачиликнинг асосий турлари бўйича ўсиши ва ривожланиши 1949-йилда давлат кўрсаткичларига қисман тўғри келди. Лекин, шунга қарамасдан туманнинг кўпгина колхозларида чорва режаларининг турлари бўйича бажариш, молларнинг қишлашга тайёргарлик кўриш ишлари қаноатли эмасди. 1961-йилга келиб туман колхозлари чорвачиликни ривожлантиришнинг асоси бўлган чорва озуқа базасини мустаҳкамлашга талайгина ютуқларни қўлга киритдилар. 2044 гектар ерга маккажўхори экиб мўл ҳосил етиштирилди ва 50177 тонна силос тайёрланди. Шундай қилиб чорвачилик маҳсулотларини етиштиришни кўпайтириш ва чорва моллари сонини ўстириш, унинг зотини яхшилаш соҳасига бир мунча ишлар амалга оширилди. Туман колхозоари томонидан давлат гўшт сотиш режаси 1004% сут сотиш режаси 150%, туҳум сотиш режаси 179%, жун 111%, қоракультери 104% қилиб бажарилди. Туман бўйича 2754 бош сигирнинг ҳар биридан 1263 кг. дан сут сотиб олинди. Айниқса сут соғиб олиш бўйча №6 боғдорчилк савхози, Калинин ва Сталин номли колхозлар яхши кўрсаткичларга эришдилар. Боғдорчилик савхози ҳар бир сигирдан 2333 килограмдан, Калинин номли колхоз 1420 кг. дан Сталин номли колхоз 1370 кг, Қизил Ўзбекистон колхози 1391 кг. дан сут соғиб олдилар. Боғдорчилик савхозининг сут соғувчиси Норчучук Қаландароваўзига беркитилган 14 бош сигирнинг ҳар биридан 3000 кг. дан, Калинин номли колхознинг сут соғувчиси Тўлган Шоймардонова ўзига беркитилган 14 бош сигирнинг ҳар биридан 3760 кг. дан, Хурсанд Гўзиева 12 бош сигирнинг ҳар 39

биридан 3650 кг. дан , Ленин учқуни колхознинг сут соғувчиси Доно Холиқова 12 бош сигирнинг ҳар биридан 4000 кг. дан, Тожи Пардаева 10 бош сигирнинг ҳар биридан 3650 кг. дан, Қизил Ўзбикистон колхозидан Ризаева Қурбон 25 бош сигирнинг ҳар бирининг 2200 кг. дан сут соғиб олишга эришдилар. Туман колхозларида қорамоллар сони 1423 бошга, қўйларсони 6317бошга, чўчқалар сони 550 бошга кўпайди. Шундай қилиб, қорамол режаси 109%, қўй режаси 85%, чўчқалар 84% шу жумладан она чўчқалар режаси 73%, парандачилик режаси 87% га етказилди. Туманда чорва ем-хашак базасини мустаҳкамлашда, чорва бинолари қуриш, чорвачилик кадрларни танлашда чорвадорлар ўртасида социалистик мусобақа ишлариниташкил қилишда бир мунча амалий ишлар қилинди. Чорвачиликни ривожлантириш, унинг маҳсулдорлигини ошириш, зотинияхшилашда молларни сунъий қочириш жуда катта аҳамиятга эга эканлиги ҳисобга олиниб кўпчилик колхозлар молларни сунъий қочириш ишига ҳам эътибор беришди 22 . Тумандаги илғор чўпонлардан Калинин номли колхоздан Очилов М, Маҳмарахимов А. Ҳар юз бош совлуқдан 120 бошдан қўзи, Ленин номли колхоздан Аллаев Б. 134 тадан, Коммунизм колхозидан Зулфиқоров О. 117 тадан, Охунбобоев номли колхоздан Тиловов, Эгамбердиев 116 тадан қузи етказиб берди. Буларнинг ҳаммаси оғир меҳнат орқасидан эришилди, албатта. Шу билан бирга чорвачиликни ривожлантириш унинг маҳсулдорлигини оширишда олиб борилаётган ишлар Яккабоғ тумани олдида турган хўжалик вазифалар даражасига жавоб бермади. Туманда тул олиш режалари бажаридлмай қолди. Чорвачилик маҳсулотлардан фақат гўшт ишлаб чиқариш 22 Чориев А, Очилов М. Қ аш қ адарё области . –Т,: Ўзбекистон. 1974; 40

111% бажарилиб, сут 99% тухум 72%, жун 83% бўлиб, белгиланган режа бажарилмай қолди. Совет ҳокимияти Яккабоғ туманида қишлоқ хўжалигини асосий тармоқлардан бири бўлган жамоат чорвачилигини ривожлантиришга алоҳида эътиборни кучайтирди. Негаки туманда мавжуд хўжаликлар иқтисадиётида чорвачилик ҳам салмоқли ўринни эгаллайди ва 70 йилларда туманда жамоат чорвачилигини ривожлантириш ва унинг маҳсулдорлигини ошириш юзасидан қатор тадбирлар амалга оширилди. Чорвачиликни ривожлантиришнинг асоси бўлган туёқ сони режаларини бажариш тумн хўжаликларида йирик шохли моллар бўйича 1965 йил режа 108 процентга бажарилган. “Коммунизм” колхозида 105% Энгилс номли колхозда 102% , Қизил Юлдуз колхозида 105% ни ташкил этди. Мавжуд қорамоллардан сигирлар сони 3993 бош бўлиб режа 101% га, Коммунизм колхозида 127, Қизил Ўзбекистон колхози ва Правда колхозлари 100% га етган. Туман хўжаликларида чўчқачиликни ривожлантиришга ҳам алоҳида эътибор берилди. Тумандаги 13 та хўжаликнинг 7 тасида чўчқачилик фермалар бўлиб, шундан 2 хўжаликда Ленинизм ва Қизил Юлдуз колхозларида чўчқачилик фермалари янгидан ташкил қилинди. Шу соҳа бўйича белгиланган режа 1965 йилда 139% га бажарилди. Ленин Учқуни колхози 138%, Калинин номли колхоз 157% га ва Марксизм колхози 173 га чўчқа туёқ сони режаларини бажардилар. Туманда паррандачилик ҳам анча устирилди. Яккабоғ туманинг бу соҳада Қизил Ўзбекистон, Марксизм, Шарқ Юлдузи ва Қизил Юлдуз колхозлари яхши кўрсатгичларга эришиб, режаларини ошириб бажардилар. Бироқ чорва моллари туёқ сонини, айниқса она маллар сонини кўпайтиришда ҳамда унинг маҳсулдорлигини оширишда туман 41

хўжаликларида айрим чорвачилик фермаларда жуда катта нуқсонларга йўл қўйилди. Туманда қорамоллар 108% га бажарилган бўлсада, 8 хўжаликда бу тармоқнинг бажарилиши 85-95% ни ташкил этди. Туманнинг Марксизм, Правда, Ленин Учқуни колхозларида 89% га, Ленинизм колхозида 82% га Марксизм колхозида 91% га, Шарқ Юлдузи колхозида 86% га бажарилган. Шунга қарамай, туман чорвадорлари давлатга 1281 тонна гўшт, 2353 тонна сут, 2 миллион 176 минг дона тухум, 117 тонна жун ва 12 минг 900 дона қоракўли тери сотиш мажбуриятини ўз зиммаларига олдилар. Коммунизм колхози давлатга сут сотишни 128% га, Қизил Ўзбекистон колхози 102% га Қизил Юлдуз колхози 100% га бажардилар. Тумандаги 23 та сут товар фермасидан 5 таси сут тайёрлаш йиллик режасини, 11 таси бузоқ олиш планини ошириб бажардилар. Туман бўйича мавжуд 3325 бош сигирнинг ҳар биридан 615 килограм сут соғиб олиниб. 1964 йилга нисбатан сут етиштириш бир мунча кўпайтирилди. Боғдорчилик савхози эса ҳар бр сигирдан 1752 кг дан сут соғиб олиб юқори кўрсатгичларга эришди. Сут етиштиришда баъзи сут товар фермалари яхши натижаларга эришдилар. Масалан, Калинин номли колдхоздан Нормурадов Ж. Мудирлик қилаётган сут товар фермаси ҳар бир бош сигирдан 666 кг. дан, Правда колхозидаги Тошқулов Б. Бошлиқ ферма жамоаси 734 кг. дан, Энгелс номли колхоздан Чориев Э. Фермси 747 кг. дан сут соғиб олдилар. Давлатга гўшт сотиш бўйича Энгилс номли, Қизил Юлдуз, Ленинизм, Қизил Ўзбекистон, Правда, Шарқ Юлдузи колхозлари сут сотишда Ленинизм, Қизил Юлдуз, Правда, Коммунист колхозлари жамоаси мавжуд аҳволнинг ёмонлигидан яхши ишлай олишмади. 42

Шунингдек, Жамоат чорвачилигини ривожлантиришва унинг маҳсулдорлигини оширишнинг асосий воситаси бўлган ем-хашак таёрлаш туманда 98% га бажарилди. Туман чарводорлари 1960-1970-йилларда чорвачиликни ривожлантириш ва унинг маҳсулдорлигини ошириш юзасидан қатор тадбирларни амалга оширдилар. 1968-1970 йилларда давлатга гўш сотиш режаси 101.7%, сут 105,1%, тухум 107,6%, жун 130% га ва қоракул тери сотиш плани 101,4% га бажарилди. Бу соҳада Калинин номли, Коммунизм, Ленинизм, Правда колхозларида ибратли ишлар қилинди. Тумандаги 22 сут товар фермасидан 15 тасида сут таёрлаш, 9 тасида бузоқ олиш режалари бажарилди. 1970-йилда Ленинизм, Қизил Юлдуз колхозлари ва боғдорчилик савхозининг чорвадорлари ҳар бир сигирдан 1135-1791 литрдан сут соғиб олдилар Калинин номли колхоздан Тошназар Э, Ленинизм колхозидан Музаффаров Н, Қизил Юлдуз колхозидан Хайдаров Ф, Правда колхозидан Бойқобилов О, боғдорчилик савхозидан Мейлиқулов Ш. Бошлиқ фермаларда ҳар бир сигирдан 1000-1600 кг. дан сут соғиб олинди. Ҳамда бузоқ олиш планлари бажарилди. Хўжаликларда 177 сотувчидан 48 таси ҳар бир сигирдан 1000 кг. дан 1970 килограмгача сут соғиб олдилар. Ленинизм колхозидан Пирбобоева З, Правда колхозидан Темирова П, Қизил Ўзбекистон колхозидан Хасанова Х, Калинин номли колхоздан Отақулова Ж, Марксизм колхозидан Вахобова М. Энгелс номли колхоздан Қизлархон Хасановалар ўз соҳаларининг билимдони бўлди. Аммо чорвачиликни ривожлантиришни асоси бўлгантуёқ сони режаларининг бажарилиши туман хўжаликларида қониқарсиз бўлиб, чорвачиликни механизациялашга кам эътибор берилди. Туман бўйича сигирлардан сут олиш 19%,ем-ҳашак билан таъминлаш 31% га механизациялашган эди. Кўпроқ қўл кучи билан бажариларди. Ҳатто 43

зооветеринария тадбирлари ёмон йўлга қўйлганлиги оқибатида кўплаб молларнинг қисир қолиши ҳоллари ҳам мавжуд эди. Туман хўжаликдарида мавжуд сигирлардан 1968-йилда 420 таси, 1969- йилда 93 таси, 1970-йилда 243 таси қисир қолиб кетганлиги натижасида колхозлар мол сотиб олиш учун кўп маблағ сарф қилди. Масалан, туман хўжаликлари шу мақсадлар учун кейинги уч йил ичида 1414 минг сўм сарфлади. Оқибатда йирик шохли моллар туёқ сони олдинги уч йилга нисбатан 2865 бошга камайтириб юборилди. Бу кўрсатгич Калинин номли колхозда 256 бошни Правда колхозида 444 бошни, Марксизм колхозида 1364 бошни Шарқ Юлдуз колхозида 615 бошга, Қизил Юлдуз колхозида 384 бошни шакл этди. Айниқса, она моллар сонини кўпайтиришда ҳамда унинг маҳсулдорлигини оширишда жуда катта қийинчиликларга дуч келинди. 1970 хўжалик йилида сигирлар туёқ сони 91% га бажарилди. Ленин Учқуни, Марксизм, Энгилс номли колхозлар Авангард отчилик заводлари эса 73-84% га уддалашди, холос 23 . Ёки чорва молларини белгиланган кондециясига етказмасдан гўштга топшириш оқибатида кейинги уч йилда туман хўжаликлари 716 бош йирик шохли мол738 бош қўй, 134 бош чўчқа туёқ сонини юқотдилар. Бу эса 197 тонна гўшт демакдир. Бунинг устига туман хўжаликларида кейинги 3 йил ичида қаровсизлик оқибатида ўлиб кетган йирик шохли моллар 2484 бошни, чўчқалар 482 бошни, қўй ва эчкилар 9296 бошни ташкил этди. Ҳар юз бош сигирадан бола олиш ҳам камайиб кетди. 1965-1967 йилларда 78 бошдан бузоқ олинган бўлса, 1968-1970-йилларда 58 бошдан олинди. Ленин Учқуни, Энгилс номли колхозлар ва Авангар отчилик заволи 45-50 бошдан бузоқ олдилар. Тумандаги кўпчилик хўжаликларда паранда, 23 Захаров С.М., Хикматов Н. Шахрисабз. –Т.: Узбекмстон. . 1979. 68 бет; 44

чўчқатуёқ сонини кескин камайиб кетишга йўл қўйлди. Натижада туманда чорва моллар туёқ сонини камайиб кетиши маҳсулот етиштиришга салбий таъсир қилди. Туманда гўшт ишлаб чиқариш 89% га, тухим ишлаб чиқариш 88% га, жун 82%, қоракул тери97% га бажарилди. Аҳоли жон бошига чорвачилик мҳсулотлари ишлаб чиқаришда ҳам орқада қолинди. Шундай қилиб, юқоридаги аҳволга сабаб, мустаҳкам ем-ҳашак базасини яратилмаганлигида эди. Туманда силос бостириш 1970-йилда 96% бажарилди ёки ўртача бир сигир учун10 тонна силос ўрнига 6,1 тонна силос бостирилди, холос. Чорвачилик учун ширали озиқларданбири бўлган маккажўхори ва беда экиш режалари бажарилган бўлсада, уларни агро-техника қоидалари асосида парвариш қилишда етарли эътибор бермаганлиги ҳамда ўз вақтида йиғиштириб олинмаслиги натижасида, ҳар бир гектар маккажўхоридан 300 центнер кўк поя олиш ўрнига, 1968 йилда 170 центнердан, 1969-йилда 150 центнердан, 1970-йилда 153 центнердан ҳоси олинди холос. Ленин Учқуни, Қизил Ўзбекистон, Марксизм, Шарқ Юлдузи ва Авангард давлат отчилик заводи каби хўжаликларда маккажўхори ҳосилдорлиги 42-141 центнердан ошмай қолди. Беда майдонининг ҳар бир гектаридан 1968-йилда 54 центнер, 1969 йилда 57 центнер, 1970-йилда 53центнер ҳосил олинди. Тумандаги Ленин Учқуни, Ленинизм, Қизил Юлдуз, Коммунизм колхлзларида беданачиликни кўпайтиришга етарли аҳамият берилмади. Тумандаги баъзи бир хўжаликлар ем-ҳашак базасини ўзлари кўпайтириш ўрнига сотиб олдилар. 45

1965-70-йилларда туман хўжаликлари чорва моллари учун ем-ҳашак сотиб олишга 647 минг сўм сарфладилар. Бу харажатлар эса чорвачиликдан фойда олиш ўрнига зарарли тармоққа айланиб ўолди. Бундан ташқари гўштгатопширилганчорва молларнингетарли конденцияга етказиб топширмаслик оқибатида ўтган уч йилда туман хўжаликлари 433,1 минг сўм зарар курдилар. Чорвачиликдан бундай ачинарли аҳволнинг бўлишига туман қишлоқ хўжалик бошқармаси ва хўжалик мутахассислари ҳамда туман зооветеринария ходимларининг ўз ишига маъсулиятсизлик билан қараши сабаб бўлди. Шундай қилиб, Яккабоғ туманида қишлоқ хўжалигининг чорвачилик соҳаси турғунлик ҳолатига келиб колганди. Унда меҳнатни ташкил этишнинг эскича усуллари ҳукимрон эди. Партия қарорларида кўрсатилган “чорвачиликдаги сермеҳнат жараёнларни механизациялашга” амалда ўтилмаганди. Чорва фермаларининг аксарият қисми механизациялаш бир ёқда турсун, ўзлариниҳоятда начор аҳволда эди. Туман хўжаликларидамутассил ем-ҳашак етишмасди, чунки пахта яккахокимлиги авж олдирилиши сабабли ем-ҳашак экинлари ва яйловлар йлдан-йилга қисқариб борарди. Бундай шароитда чорва маллари сони ва уларнинг маҳсулдорлиги пасайиб борди. Мавжуд ҳолат эътиборга олинмасдан юқоридан режалар устма-уст бажарилиши талаб этиларди. 2.3. ЯККАБОҒ ТУМАНИ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА ҒАЛЛАЧИЛИК ВА БОҒДОРЧИЛИКНИНГ ТУТГАН ЎРНИ. Яккабоғ туманида қишлоқ хўжалигининг асосий тармоғи бўлган ғаллачиликни ривожлантириш соҳасида катта ютуқларга эришилмаса ҳам, бир қанча ишлар амалга оширилди. 46

1948 йили туман колхозларида 1947 йилга нисбатан ғалла экин майдонлари ҳажми оширилди. Шу жумладан буғдой экинларининг майдони ҳам кенгайди. 1948 йил ҳалла экин режаси туман бўйича белгиланган муддатда тулиғи билан бажарилди. Лекин экин ишларининг сифатсиз ўтказилиши, агротехника қоидаларига етарли риоя қилинмаслиги, уруғларнинг дориланмасдан ва нормадан кам экилишлари натижасида кўпчилик колхозларда ғалладан1948 йилда кам ҳосил олинди ва ғалла таёрлаш давлат режаси бажариш ташкил қилинмади. Туман бўйича 1948 йилда ғалла ҳосилининг режаси 10 цент белгиланган бўлса, ҳақиқатдан ҳар гектардан ўрта ҳисоб билан фақат 6,5 цент. Ҳосил олинди. Шунинг натижасида давлатга белгиланган режа бўйича 12 цент. Ғалла топшириш ўрнига фақат 10 цент. ғалла топширилиб, давлат плани фақат 85 фоизи бажарилди холос. Шуни айтиб ўтиш керакки, туманда бир хил шароитда бўлган кўпгина колхозлар, масалан: Сандал қишлоқ советидаги “Ленин Учқуни”, “Қизил Юлдуз”, Сталин номли, Молотов номли, Кишлик қишлоқ советидан “Қизил Ўзбекистон”, “Уртоқ”, Охунбабаев номли, Яккабоғ қишлоқ советидан “Янги куч”, “Намуна” Куйбқшев номли ва бир неча бошқа колхозлар ғалладан 1948 йил ҳам мул ҳосил олишга эришдилар ва давлатга ғалла топшириш планини муддатидан илгари бажариб давлатга яна бир қанча қўшимча ғалла топширдилар. Чунки бу колхозларда бор имкониятлардан тўлиқ ва тўғри фойдаланди, ғалла ҳосили учун кураш олиб борилди, ғаллачиликка етарли аҳамият берилди ВКП /б/ Марказий Комитетининг февраль пленуми қарорида ҳаллачилик халқ хўжалигида катта аҳамиятга эга эканлиги ҳақида бундай дейилган эди: “Дончилик муаммоси 1949 цҳйили давлатдан берилган 1000 қути қуртнинг ҳар қутисидан 39 килограммдан жами 39000 килограмм пилла давлатга 47

топшириш ўрнига 4315 кг, жами 43 100 кг топширилиб давлат плани 110,7 фоизга бажарилди. Пиллачилик соҳасида айниқса Қишлиқ қишлоқ советидаги Ахунбабаев, Ўртоқ, Яккабоғ қишлоқ советидаги Совет, Ворошилов колхозлари яхши ютиқларга эришди. Туман бўйича 35 бригада, 231 звенолар ўз режасини ошиғи билан бажардилар. Лекин 15 бригада ва 131 звенолар ўз режаларини бажаришмди. Шунингдек туман боғдорчилик иши катта ўрин тутади. Лекин туман қишлоқ хўжалиги бўлими колхоз совет раҳбарлари ва партия ташкилот секритарлари бу соҳада яхши эътибор бермай келдилар. Шунинг натижасида кўп мевали дарахтлар қирқилиб хўжасиз орқасидан нобуд бўлиб кетди. Кишилик қишлоқ советидаги Сталин, Яккабоғ қишлоқ советидаги, Марксизм, Интизом, Совет, Самоқ қишлоқ советидаги ва Ўрта Советидаги колхозларда ток ва баргларни бизнинг ҳамма хўжалигимиз учун қандай катта аҳамиятга эга эканлиги маълум, шунинг учун дон ишлаб чиқаришни, қишлоқ хўжалигида энг асосий вазифаларининг биридир”. Шунинг учун келгусида ғалла ҳосилини янада юқори кўтариш учун бутун чора ва тадбирларини кўриб, механизациядан тўлиқ ва умумли фойдаланиб, агротехника қоидаларига қатъий риоя қилиш зарурлиги ўқтирилди. Колхозларда ғаллачилик бригада ва звеноларнинг таркибини мустаҳкамлаб, тўпланган энг яхши тажрибалар оммалаштирилди. Бригада, звеноларни ўз ишларига янада жавобгарликни ошириш учун, уларни ер участкаларга доимий бирикиб, иш олиб боришлари учун алоҳида шароитлар қилинди. Шунинг билан туманда 1949 йилги кузги ғалла экиш режани сузсиз ўз вақтида кичиктирмасдан экилишига алоҳида эътибор қаратилди. 48

Қишлоқ хўжалигини ривожлантиришда пиллачиликнинг ҳам роли каттадир. Яккабоғ туманида пиллачилик соҳасида бир қанча ютиқларга эга бўлди. ХУЛОСА. Мазкур Битрув малакавий ишда Қашқадарё вилоятида салмоқли ўрин эгаллаган Яккабоғ туманининг мустабид совет ҳокимияти ту зуми давридагииқтисодий-сиёсий, ижтимоий, маънавий ҳаёти тарихий материаллар асосида ўрганиб чиқилди, шу билан бирга соет ҳукиматининг Яккабоғда амалга оширган миллий сиёсатининг мустамлакачилик асоси кўрсатиб берилди. Юртбошимиз таъқидлаганидек: “Ўзбекистонда ҳукум ҳтқазадиган бошқарув таркиби ҳамма жойларда, тармоқлар ва умуман ишлаб чиқариш ва тақсимот соҳаларида, давлатни ва халқимизни ҳимоя қиладиган жабҳаларда, хуллас, ҳамма-ҳамма поғоналарда собиқ Итифоққа буйсунадиган ва Марказ чизиғидан чиқмайдиган тарзда иш олиб борарди” 24 . Яккабоғ туманининг совет ҳукумронлиги йилларидаги босиб ўтган тарихий йўли қўйдаги умумий хулосаларга келиш имконини берди: 1. Яккабоғ тумани совет ҳокимияти ўрнатилгинча Бухоро амирлиги таркибида бўлиб, Яккабоғ беклиги диб юритилган. 1920 йил 2 сентябрда Бухоро амрлиги барҳам топгпч, Яккабоғ беклиги Бухоро Халқ Совет Республикас таркибига кирган. 1924-йил 1-ноябрда Қашқадарё вилояти ташкил этилган. 1926-1927-йилларда Ўзбекистон Республикасида раёнлаштириш ишлари амалга оширилди. Ўзбекистон Республикаси Марказий Ижроия Қўмитаси бешинчи сессиясининг 1926-йил 24 Каримов И.А. Исти қ лол йўли: муаммолар ва режалар. // Ўзбекистон: миллий исти қ лол, и қ тисод, сиёсат, мафкура. –Т., 1996 й-4б. 49

29-сентябрь қарори билан Бешкент, Косон, Китоб, Шахрисабз, Чироқчи, Ғузор, Тангиҳарам туманлари қатори Яккабоғ туманиҳам ташкил этилди. Маҳаллий халқнинг бошқарув сиёсатига тўғри келмаган, русларга хос идоравий тизимнинг тез-тез ўзгартирилиши янгича ижтимоий-иқтисодий даврларда илк қадам ташлаётган Яккабоғликлар учун ҳам оғир келди 2. Мустабид совет ҳокимияти ҳукимронлик қилган йилларда Яккабоғ туманининг иқтисодиёти нафақат вилоят ёки республика раҳбарлари, балким, узоқдаги Марказдан бошқариладиган ягона халқ хўжалиги мажмуининг таркибий қисимга айлантирилди. Марказ томонидан тумн меҳнаткашларининг манфаатидан йироқ бўлган қарорлар қабул қилинди. Тумандаги мавжуд аҳвол билан ҳисоблашмасдан, юқоридан тузилган беш йиллик режаларда балндпарвоз вазифалар белгилани. Туманда ташкил топган ҳунармандчилик артеллари, пахта тозалаш заводи, маҳаллий саноат тармоқлари ягона партия назорати остида давлат режаларини юажаришга мажбур бўлишди. Тумандаги корхоналарда маҳаллий халқ орасидан малакали кадрлар етиштириш ишлари талаб даражасида эмасди. Айниқса, Яккабоғ тумани хотин-қизлари орасидаги малакали раҳбар кадрлар тайёрлашдеярли йўқлиги, маҳаллий советлар таркибида хотин-қизлардан иборат депутатлар сонининг камлиги совет ҳокимиятининг мустамлакачилик сиёсатидан далолат берарди. 3. 20-30-йиллардаги иқтисодий ислоҳатлар озиқ-овқат развёсткаси, меҳнат мажбуриятининг бекор қилиниши, иқтисодиёт ва давлат секторини идора этишни марказдан бир қадар ҳоли қилиш Яккабоғ тумани халқ хўжалигини ривожлантиришнинг зарур шартлари бўлиб қолди. Бироқ 20-30- йилнинг охирида иқтисодий суръатларни кескин тезлаштириш Яккабоғ туманининг кейнги иқтисодий тараққиётига муҳим ўзгаришларни киритди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов қайд этганидек: “Эски тузум бизга оғир мерос, мажруҳ ва бир ёқлама иқтисодиётни қолдирди. Бизнинг минтақамизчор Россияси томонидан босиб олинганданкейин ва 50

совет даврида ҳам аслида арзон хом-ашё ва стратегик минерал бойликлар етказиб берадиган ўлка, таёр мҳсулот сотиладиган қулай бозор бўлиб келди” 25 . 4. Мустабид совет давлати Яккабоҳда ўз ҳукимронлигини мустаҳкамлаш мақсадида совет таълим тизимини жорий этди. Етарли моддий-техника ва ўқув қуроллари заҳирасини яратмасдан сиёсилашган совет мактабларни ташкил этишга киришди. Таълим тизими совет давлати манфаатлари нуқтаиназарларидан келиб чиқиб, фаолият олиб борди. Тадқиқ этилаётган йилларда ҳукимрон коммунистик партия ўз мавқиени мустаҳкамлаш мақсадида маданий-маърифий муассасалар фаолиятини йўлга қўйди. Улар олдига совет давлати сиёсатини қўллаб-қувватлаш, туман аҳолиси ўртасида ташвиқот ишларини олиб бориш каби вазифалар қўйилди. Аммо туман марказидан узоқда жойлашган бир қатор колхоз, совхоз марказларида бундай муассасалар номигагина ташкил этилиб, амалда ҳеч қандай иш олиб борилмади. Колхоз, савхоз аҳолиси ўртасида маданий- оқартув ишлари хўжакурсингагина ташкил этилди. Кино сеанслар қўйиш, радио алоқа, почта, тиббий хизмат кўрсатиш каби соҳаларда ишлар бир маромда кетмади. Туман колхоз ва савхоз марказларида ободончилик ишлари, аҳолини ичимлик суви, электр билан таъминлаш талаб даражасида эмасди. Чунки Президентимиз И.Каримов асосли равишда таъкидлаб ўтганидек, “Узоқ тарихимиздан маълумки, ҳар қандай зўровон босқинчилар ва юртимизда ҳукимронлик қилмоқчи бўлган кучлар ёвуз ниятларга эришиш учун, авволо, миллий маданият ва анъаналаримизни йўқ қилиш, шу йўл билан бизни маънавий жиҳатдан заифлаштиришга, куч-қудратимизни йўқотишга ҳаракат қилганлар” 26 . 5. Яккабоғ тумани иқтисадиётида қишлоқ хўжалиги етакчи ўринни эгаллайди. Урушдан кейинги тикланиш йилларида пахтачилик монокультура 25 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. – Т., 1996 й -248-б. 26 Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси хал қ ни -хал қ , миллатни-миллат қ илишга хизмат этсин.. –Т. Ўз. 1998 й. 5-б 51

сифатидаривожлантирилди. Тумандаги барча колхоз,савхоз ерларига ғузалар экилди. Ҳар гектар ердан юқори пахта ҳосили олишга киришилди. Пахта етиштирадиган бригадалар, звенолар ташкил этилди. Ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш мақсадида қўшимча зовурлар қазилди, суғориш иншоатлари қуриш ишлар авж олдирилди. Яккабоғ туманининг Ленин Учқуни, Калинин, Коммунизм, Шарқ Юлдузи каби колхоз меҳнаткашлари давлат томонидан белгиланган режаларни ортиғи билан бажаришга муваффақ бўлишди. Аммо пахта яккаҳокимлиги бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштиришни сиқиб чиқара бошлади. 6. Яккабоғ қишлоқ хўжалигида буғдой, маккажўхори етиштирилди. Туманда “Правда”, “Ленинизм”, “Қизил Ўзбекистон” каби ихтисослашган маккажўхоричилик савхозлари ташкил этилди. Бироқ 80-йилларнинг ўрталарида бу тармоққа эътибор камайди, бу каби дон маҳсулотлари экишга ажратилган экин мйдонлари кескин камайтирилди. Буғдой кўпроқ баҳорги ерларга экилди. Туман аҳолиси ўзларининг оҳир, қора меҳнатлари эвазига давлат режаларини бажаришга мажбур эди. ФОЙДАЛАНИЛГАН МАНБА ВА АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ. 1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йў қ . –Т.: Шар қ , 1998, -29б. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон муста қилликка эришиш остонасида. Т.,Ўзбекистон, НМИУ, 2011, 23-24 бетлар. Захаров С.М. Очерки истории Кашкадарынской и Сурхандарынской областей Узбекистана. –Т.: Фан, 1968.224 С; Чориев А, Очилов М. Қ аш қ адарё области . –Т,: Ўзбекистон. 1974; Захаров С.М., Хикматов Н. Шахрисабз. –Т.: Узбекмстон. . 1979. 68 бет; О.Жураыулов Қ удратли энергия манбаи. –Т.: Фан, 1982. 205 б. 52

Похожие

Иккинчи жаҳон уруши йилларида Қашқадарё вилоятининг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти тарихи

Шаҳрисабз шаҳрининг ўрта асрлар даври моддий тарихи. (археологик манбалар асосида)

Юкори Қашқадарё аҳолиси туй маросимлари

Ўзбек халқи анъанавий ва замонавий ўйинларининг этнографик хусусиятлари (Қашқадарё мисолида)

Сомонийлар давлатининг ички ва ташқи сиёсати