Сомонийлар давлатининг ички ва ташқи сиёсати - История - Дипломные работы

Сомонийлар давлатининг ички ва ташқи сиёсати

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

338 KB

Сомонийлар давлатининг ички ва ташқи сиёсати БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ

Мавзу: Сомонийлар давлатининг ички ва ташқи сиёсати Р е ж а: Кириш а)мавзунинг долзарблиги; б)мавзунинг ўрганилиш даражаси ва манбалари; I-Боб: IX асрда Моварауннаҳр ва Ҳуросондаги сиёсий вазият. Сомонийлар давлатининг ташкил топиши 1.1.IX асрда Моварауунаҳр ва Ҳуросондаги сиёсий вазият 1.2.Моварауннаҳр ва Хуросонда Сомонийлар давлатининг ташкил топиши II-Боб.Сомонийлар даврида ижтимоий-сиёсий ҳаёт ва ташқи сиёсат 2.1.Сомонийлар давлатининг ижтимоий-иқтисодий ва хўжалик ҳаёти 2.2. Сомонийлар даврида давлат бошқаруви ва ер эгалиги тизими 2.3.Сомонийлар давлатининг хорижий давлатлар билан ташқи сиёсати ва савдо алоқалари III-Боб: “Сомонийлар давлатининг ички ва ташқи сиёсати” мавзус ининг ўқитилиши ва дарснинг янги педагогик технологияда олиб борилиши 3.1.Мавзунинг 1-соатлик дарс ишланмаси. Х улоса Фойдаланилган адабиётлар рўйхати Мундарижа 2

Кириш Тарих инсоният ҳаётининг шаклланиши, тараққий этиб бориши ва келажак учун зарурий эхтиёжларни яратишга асос бўлиб хизмат қилиши билан биргаликда ўтмиш аждодларимизнинг босиб ўтган турмуш тарзини ҳалоллик, ҳаққонийлик ҳамда танқидий руҳда таҳлил қилишни ҳам ўз зиммасига юклайди 1 . Тарихни ўрганиш, тарихий воқеаларни келажак авлодга ҳаққоний очиб бериш ҳақида муҳтарам Президентимиз Ислом Каримов ўзларининг “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарларида қуйидаги фикрларни билдирган: “Эл юртимиз ўзининг кўп асрлик тарихи давомида машъум хатарларни неча бор кўрган, уларнинг жабрини тортган. Шундай асоратлар туфайли тилимиз, динимиз ва маънавиятимиз бир пайтлар қандай хавф остида қолганини барчамиз яхши биламиз. Ана шу фожиали ўтмиш, босиб ўтган машаққатли йўлимиз барчамизга сабоқ бўлиши, бугунги воқеликни теран таҳлил қилиб, мавжуд таҳдидларга нисбатан доимо огоҳ бўлиб яшашга даъват этиши лозим. Ўз тарихини билмайдиган, кечаги кунни унутган миллатни келажаги йўқ. Бу ҳақиқат кишилик тарихида кўп бора ўз исботини топган.” Шу нуқтаи назардан Сомонийлар даври тарихи бевосита араб халифалигининг Ўрта Осиё ҳудудини босиб олиб, бу ҳудудда араб тили, араб ёзуви, араб урф-одатлари жорий қилиниши сиёсатига қарши мустақил давлатнинг шаклланиши билан боғлиқ воқеаларни очиб беради. Мавзунинг долзарблиги шундан иборатки, Сомонийлар давлати араб халифалиги истибдодидан сўнг мустақилликни қўлга киритган Мовароуннаҳр тарихи ҳисобланади. Ушбу битирув малакавий ишида мустақил Сомонийлар давлатининг ташкил топиши, давлатнинг ички ва ташқи сиёсати манбалар асосида таҳлил қилинган. Асосий ёзма манба сифатида Муҳаммад Наршахийнинг “Бухоро тарихи”дан фойдаланилди. Бундан ташқари Республикамизнинг қатор тарихчи профессор олимларининг Сомонийлар даври тарихига оид монография ва илмий асарларидан 1 Каримов И.А.“Тарихий хотирасиз келажак йўқ”. Т., “Шарқ”, 1998, 3-бет. 3

фойдаланилди. Исмоил Сомоний ў рта асрларнинг қо билиятли, сер ғ а й рат ва ни ҳо ятда зукко давлат арбоби эди. У Мовароунна ҳ рни бирлаштиргач, марказлашган муста ҳк ам давлатни тузишга интилади. У ў з вата н ида бар қ арор тинчликни таъминлаб, уни муста ҳк амлашда ҳ укмронлик қо билиятининг ҳ амма нозик ҳ усусиятларини ишга солади. Аввало кат т а қў шин т ў плаб, к ў чманчилар да шт ига аскар тортади. 893 йилда Тароз ша ҳ рини фат ҳ этиб, даштликларга қ а қ шаткич зарба беради. Бу сомонийлар даврида к ў чманчиларга қ арши қ илинган о х ирги катта юриш б ў лди. Натижада даштлик қ абилаларнинг Мовароунна ҳ р вилоятларига б ў лган узлуксиз бос қ инлари бар ҳ ам топиб, ў тро қ а ҳ оли эндиликда во ҳ алар атрофи б ў йлаб юзлаб километрга ч ў зилган мудофаа деворлари-ю, сон-сано қ сиз қ алъаларни бино қ илиш ва уларни муттасил таъмирлаб туришдек о ғ ир ва маша ққ атли ме ҳ натдан, ташвидан фори ғ б ў лади. Худди шу даврдан бошлаб, 300 км дан оши қ ро қ масофада Бухоро во ҳ асининг гирдини ў раб турган қ адимий мудофаа иншооти «Кампирак» деворининг ҳ ар йилги одатий ҳ ашари ҳ ам т ў хтатилиб, у қ аровсиз қо лдирилган. Наршахийнинг ёзишича, Амир Исмоил ў зининг кучли қў шинларини назарда тутиб, «Токи мен тирик эканман, Бухоро вилоятининг девори мен бўламан», деб айтган экан 2 . Мовароуннаҳр аҳолисининг мустақилликка эришиб, бу диёрда Сомонийлар давлатининг тобора кучайиб бориши шубҳасиз шарқий вилоятлардан муттасил ўндирилиб олинадиган катта бойликлардан маҳрум бўлган Араб халифалигини, бир томондан, ниҳоятда ранжитса, иккинчи томондан, чўчитар ҳам эди. Шу боисдан халифалик саффорийлар билан сомонийларни тўқнаштиришга ва бу ёш икки давлатнинг ҳар иккисини заифлаштириб, бой вилоятларда маълум даражада ўз таъсирини қайта тиклашга ҳаракат қилади. 900 йилда улар ўртасида бошланиб кетган уруш Исмоилнинг ғалабаси билан тугайди. Бутун Хуросон сомонийлар қўл остига 2 Аҳмадали Асқаров. “Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи”.Т., “Университет”, 2007, 1 39-бет. 4

ўтади. Ноиложликдан халифа Исмоилнинг бундай ўлкан давлатини тан олишга, унга ҳукмдорлик ёрлиғини юборишга мажбур бўлади. Шундай қилиб, IX аср охирларида Мо вароуннаҳр Араб халифалиги истибдодидан абадий халос бўлади. Исмоил Сомоний бутун Мовароуннаҳрни ўз қўли остида кучли бир давлат қилиб бирлаштиради, Хуросонда ташкил топган Саффорийлар давлатига барҳам беради ва уни ўз давлатига қўшиб олади. Натижада пойтахти Бухоро шаҳри бўлган замонасининг энг йирик мустақил ўрта асрлар давлати ташкил топади. Бу давлатни сомонийлар хонадонидан булган ҳукмдорлар — амирлар X аср охирларигача идора қиладилар. 5

I-Боб: IX асрда Мовароуннаҳр ва Хуросондаги сиёсий вазият. Сомонийлар давлатининг ташкил топиши 1.1.IX асрда Мовароуннаҳр ва Хуросондаги сиёсий вазият IХ асрда Ўрта Осиё ҳудудида ҳали ҳам араблар ҳукмронлиги давом этарди. Аммо эрк ва ҳурлик сингари олийжаноб тарихий анъаналарга содиқ бўлган авлод-аждодларимиз араб босқинчиларига қарши курашни бир дақиқа бўлсада тўхтатмадилар ва мустақил марказлашган давлат барпо қилишга интилдилар. Бу ҳаракат араб истилочиларини ҳар доим таҳлика ва қўрқув остида сақлаб турди. Улар жойлардаги, ҳатто ўзларидан чиққан ҳукмдорларга ҳам шубҳа билан қарар ва ишонмас эдилар. Ҳолид ибн Бармоқ — Бармоқийлар мисолида буни кўриб ишонч ҳосил қиламиз. Бармоқийлар Хуросон ва Мовароуннаҳрни идора қилиш билангина чекланиб қолмадилар. Уларнинг таъсири марказий араб халифалигида ҳам кучли бўлган. Аббосийлар ҳукмронлик қилган даврда қарийб эллик йил мобайнида давлатни идора қилишнинг маъсул лавозимлари Балхдан чиққан бармоқийларнинг қўлида бўлган. Аббосийлар бундай маъсулиятли лавозимларни бармоқийлар қўлига беришга мажбур бўлсаларда, бироқ уларнинг фаоллашиб бораётганлигидан қўрқар эдилар. 786-809-йилларда халифалик қилган Хорун Ар-Рашиднинг бармоқийлар хонадонига қақшатқич зарба берганлигини шу маънода тушунса бўлади. У ҳатто ўзига яқин бўлган қишлоқлар аҳолисини ҳам қириб ташлаган 3 . Ҳокимият тепасига бармоқийлар ўрнига Тоҳирийлар келади. Тоҳирийлар Хуросоннинг йирик оқсуяк ер эгаларидан бўлиб, бу сулоланинг асосчиси Тоҳир ибн Ҳусайн эди. Бу сулола асли Ҳирот вилоятининг Бўшанг шаҳридан эди. Тоҳир 809-813-йилларда Хорун ар-Рашиднинг ўғиллари Маъмун билан Амин ўртасидаги бўлган курашда Маъмун томонида бўлди, унга Боғдодни ва халифалик тахтини эгаллашда ёрдам берди. 3 Баҳодир Эшов. “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи”. Т., “Маърифат”, 2009, 11 8-бет. 6

Маъмун 813-йилда халифалик тахтига ўтиргач, Тоҳир ибн Ҳусайн катта ҳурмат ва эътиборга лойиқ нуфузли киши бўлиб қолди. 821-йилда у Хуросоннинг ноиби этиб тайинланди. Мовароуннаҳр ҳам Хуросон ноиблиги таркибига кирарди. Унинг қароргоҳи Нишопурда эди. Тоҳир ўз қўл остидаги кенг вилоятларни мустақил давлатга айлантириш учун очиқдан очиқ ҳаракат қилди. У ноибликка тайинланган кундан бир йил ўтар-ўтмас, жоме масжидида жума намозида ўқиладиган хутбадан халифа номини чиқариб ташлашга буйруқ берди. Бу ўша давр учун халифага қарши кўтарилган исён билан тенг эди. Бу воқеадан кўп вақт ўтмай Тоҳир ибн Ҳусайн тўсатдан вафот этди. Шундан кейин Тоҳирнинг ҳар бир қадамини кузатиб юрган халифа уни заҳарлаб ўлдирган деган гап тарқалди. Халифа бундай майда- чуйда гапларга асос қолдирмаслик мақсадида Хуросон ноиблиги тахтига Тоҳир ибн Ҳусайннинг ўғиллари Талха ва Абўлаббос Абдуллоҳни навбат билан қўйди ва Тоҳирийлар наслий сулоласига асос солди. Абўлаббос Абдуллоҳ ноиблиги даврида (830-844) халифага расман қарам — вассал бўлса-да, амалда мустақил давлатга айланиб, пойтахтни Марвдан Нишопурга кўчирди. Бунинг энг асосий сабабчиси халифалик ҳукмронлигини хавф остида қолдирган ва тез-тез кўтарилиб турадиган халқ қўзғолонлари эди. Ана шундай қўзғолонлардан бири 806-йилда бўлганди. Халифаликни зирқиратган бу қўзғолон Насаф, Бухоро, Усрушона, Шош, Хоразм ва бошқа ҳудудларни қамраб олди. Қўзғолонга исёнкор араб лашкарбошиси Рофе ибн Лайс бошчилик қилди. Қўзғолон Муқанна анъаналарини давом эттирди. Бу ҳаракат, айниқса, Шош шаҳрида кучли тус олди. Чунки бу ерда VIII асрнинг 80-йилларида енгилган Муқанна мухлислари кўпроқ яширинган эдилар. Қўзғолонни ҳар галгидек турклар яна қўллаб-қувватладилар. Қўзғолончилар Самарқандни эгалладилар. Халифа Маъмун бу ҳаракатнинг халифат учун ўта хавфли эканлигидан ташвишда эди ва уни бостириш учун турли воситаларни ишга солди. Ниҳоят қўзғолон 810-йилда бостирилди. Уни бостиришда Сомон ибн Асад фаол қатнашди. Бу ишда Сомонхудотнинг набиралари — Асаднинг ўғиллари Нуҳ, Аҳмад, Яҳё ва Илёслар катта ҳисса қўшдилар. Улар аслида 7

Балх вилоятининг Сомон қишлоғи оқсоқоли Сомонхудотнинг авлодлари бўлганлар. Сомон ибн Асад ва фарзандлари хизматлари эвазига халифа Маъмун Нуҳ ибн Асадни Самарқандга, Аҳмад ибн Асадни Фарғонага, Яҳёни Шош ва Уструшонага, Илёсни Ҳиротга ноиб этиб тайинлади. Бу воқеа 819- 821-йилларда рўй беради. Ана шу тариқа Мовароуннаҳрда Сомонийлар сулоласи қарор топди. Албатта бу ерда Тоҳирнинг Сомон ибн Асад ўғилларини яхши билганлиги ва уларга хайрихоҳлиги ҳам катта рол ўйнаган. Сомон ҳали Марвда ноиб бўлиб турган пайтида Тоҳир ибн Ҳусайн ва халифа Маъмуннинг диққатини ўзига тортган эди. Сомон Маъмуннинг таъсирида оташпарастлик динидан чиқиб, ислом динини қабул қилган 4 . Аниқ бўлмаган маълумотларга қараганда ака-ука Сомонийларнинг, хусусан Аҳмад ибн Асаднинг аҳволи оғирлашиб қолади. Фарғона ва Уструшонада халифаликка қарши қўзғолон кўтарилиб, Аҳмад ўз ноиблигини ташлаб кетади. Қўзғолонни Тоҳирнинг ўғли Талха бостиргач Аҳмад Фарғонага қайтади ва бу ерда узоқ вақт ҳокимлик қилади. Нуҳ Самарқандда 819-820-йилдан 841-842-йилгача, Аҳмад Фарғонада 819-820-йилдан 864-865- йилгача, Яҳё Шош ва Устуршонада 819-820-йилдан 855-856-йилгача ноиблик қиладилар 5 . Ноиблик алоҳида хизматлари учун инъом — мукофот тариқасида берилган. Мансаб билан бир қаторда фойдаланиш учун ер-мулклар ҳам ҳадя қилинган. Сомонийлар иккинчи даражали ноиблар бўлганликларидан уларга мис тангалар (фалсалар), тоҳирийларга эса айни замонда кумуш тангалар (дирҳам) зарб қилишга ҳам рухсат берилган. Сомонийларга инъом қилинган ерларнинг нақадар бой бўлганлигини IХ асрдаги машҳур араб географи Ибн Ҳурдодбекнинг вилоятларнинг солиқ миқдори тўғрисидаги маълумотларидан билсак ҳам бўлади. Унинг ёзишича, бутун Суғд ҳудуди халифалик хазинасига тоҳирийлар орқали 326 минг муҳаммадий дирҳамдан тўлаб турган. Фарғона Аҳмад ибн Асад орқали 280 минг, Яҳё ибн Асад орқали Шош — 607 минг, Уструшона — 50 минг дирҳамдан тўлаган. Иқтисодий 4 Карим Шониёзов. “Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни”. Т., “Шарқ”, 2001, 260-бет. 5 Аҳмадали Асқаров. “Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи”.Т., “Университет”, 2007, 142 -бет. 8

юксалиш ҳарбий қудратни ҳам белгилаган. Мовароуннаҳрда 600 минг суворий ва пиёда қўшин бўлган. Ҳозирги Ўзбекистоннинг шимолий чегараларига яқин вилоятларда асосан кўчманчи турк қабилалари яшаганлар. Сирдарёнинг ўрта ва қуйи оқимларида уларнинг шаҳарлари кўп бўлган. Кўчманчи туркий қабилалар Мовароуннаҳр воҳаларида суғдийлар, фарғоналиклар, хоразмликлар ва бошқалар билан бирга умумий ҳаёт кечирардилар. IХ асрнинг биринчи ярмидан эътиборан туркий-ўғузлар Мовароуннаҳрнинг ўтроқ ва маданий ҳаёт кечираётган воҳаси халқларига ҳужумлар уюштириб, уларни тез-тез безовта қила бошлаганлар. Шу боисдан ҳам Абдулла ибн Тоҳир Х асрнинг 30-йилларида турк-ўғузлардан ҳимояланиш учун Фаробод (Қизил Арвотга яқин) ва Доҳистон (Машҳади Мисриён)да мустаҳкам равотлар қурдирган, ҳатто ўз ўғли Тоҳирни қўшинга бош қилиб, турк-ўғузларга қарши жанг қилиш учун урушга юборган. Бундай истеҳком деворлари Бухорода (Кампир девор номи билан ҳозиргача машҳур), Самарқандда (Қиёмат девор деб аталади) ва бошқа жойларда ҳам қурилган. Кўчманчи турк қабилалари IХ асрнинг биринчи ярмида Яҳё ибн Асад ҳокимлик қилувчи Шош (Чош)га тез-тез ҳужумлар уюштирганлар. Яҳёнинг илтимосига биноан ва унинг иштирокида акаси Нуҳ ибн Асад 840-йилда Исфижобнинг турк ҳокимига қарши юриш қилди ва тарихий ғалабага эришди. У Исфижобда ўлкан ва мустаҳкам мудофаа девори қурдирган. Нуҳ ибн Асад 841-йилда вафот этди. Манбаларнинг гувоҳлик беришича, Самарқанд вилоятини бир вақтлар ака-ука Аҳмад ва Яҳё биргаликда идора қилганлар. 855-йилда Аҳмаднинг ўғли Наср ибн Аҳмад Самарқанд ноиблигига тайинланади. Бу ҳол Мовароуннаҳрда Аҳмад ибн Асад нуфузининг ошувига олиб келади. 856-йилда Яҳё ҳам вафот этди. Аҳмад энди Шош ва Уструшона ноиблигини ҳам ўз қўлига олади ва бу вилоятларни ўғли Ёқуб ибн Аҳмадга беради. VIII асрнинг охири — IX асрнинг бошида халифаликни ларзага келтирган оғир сиёсий вазият Аббосийларни Мовароуннаҳр ва Хуросонда 9

олиб бораётган сиёсатини ўзгартиришга мажбур этди. Эндиликда улар шарқий вилоятларни бошқаришда давлат ишларига маҳаллий зодагонларни жалб этиш ва уларнинг қўли билан бу вилоятларни халифалик тасарруфида тутиб туришга ҳаракат қиладилар. Натижа Аббосийлар кўзлагандек бўлиб чиқмади. Маҳаллий зодагонлар Мовароуннаҳр ва Хуросонни аста-секин ўз тасарруфларига олибгина қолмай, халифалик марказида ҳам ҳокимиятни бошқаришда тобора кўпроқ иштирок эта бошладилар. Бунга айниқса, халифа Хорун ар-Рашид (786—809) вафотидан сўнг унинг ўғиллари Маъмун билан Амин ўртасида 809-813 йилларда тахт учун бўлган кураш катта йўл очиб беради. Маъмун узок йиллар мобайнида Хуросон ва Мовароуннаҳрнинг ноиби бўлиб, маҳаллий зодагонлар билан жуда яқинлашиб кетган эди. Араблар халифалик тахтига Аминни кўтарадилар. Ҳирот вилоятининг зодагонларидан бўшанжлик Тоҳир ибн Ҳусайн бошлиқ Хуросон ва Мовароуннаҳр мулкдорлари Маъмунга ёрдам берадилар. 813 йилда улар Боғдодга юриш қилиб, уни қўлга киритдилар. Маъмун халифалик тахтига ўтқазилади. Тоҳир ибн Ҳусайнга Боғдодда юксак лавозимлар берилади. Маъмун эса Сомонхудотнинг набираларини Мова роуннаҳрнинг муҳим шаҳар ва вилоятларига ноиб қилиб тайинлади. Нуҳга Самарқанд, Аҳмадга Фарғона, Яҳёга Шош ва Уструшона, Илёсга эса Ҳирот вилоятлари тегади. Бунинг эвазига ака-ука Сомонийлар Мовароуннаҳрнинг ҳар йилги хирожидан жуда катта маблағни Тоҳирийлар орқали халифа хазинасига юбориб турганлар 6 . 821 йилда Тоҳир ибн Ҳусайн Хуросон ва Мовароуннаҳрнинг ноиби этиб тайинланади. У халифаликдан мустақил бўлишга ҳаракат қилади. Хутбадан хали фа номи чиқариб ташланади. Бироқ кўп вақт ўтмай Тоҳир ибн Ҳусайн тўсатдан вафот этади. Хуросон ва Мовароуннаҳр бошқаруви Тоҳирийлар хонадонига мерос бўлиб қолади. Тоҳир ибн Ҳусайннинг ўғли Абул Аббос Абдуллох ноиблиги (830-844) даврида маъмурий марказ 6 Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов. “Ватан тарихи”. 1-қисм. Т., “Шарқ”, 2010, 3 11-бет. 10

Марвдан Нишопур шаҳрига кўчирилади. Тоҳирийлар даврида Сомонхудот авлодлари Мовароуннаҳр шаҳарларида маҳаллий ноиб эдилар. Тоҳирийлар уларни ўзларига тобе деб билганлар. Хуро сон ва Мовароуннаҳрда Араб халифалигининг бир асрдан ортиқ давом этган бевосита ҳукмронлиги тугаб, икки маҳаллий сулола сиёсий жиҳатдан қарор топди ва мустақил давлат шаклланди. Тоҳирийлар ва Сомонийлар исломни ўз тасарруфидаги вилоятларда арабларга нисбатан анча муваффақият билан тарқатдилар. Давлатнинг ташқи чегаралари мустаҳкамланди 7 . Тоҳирийлар расман ўзларини халифага тобе деб кўрсатсалар ҳам, амалда мутлақо мустақил иш юритадилар. Улар даставвал сиёсий ҳокимиятни мустаҳкамлашга ва қишлоқ хўжалигини тартибга солишга ҳаракат қиладилар. Деҳқончилик воҳаларининг сув таъминотини яхшилаш учун янги каналлар қазилди. Халифа Муътасим (833-842) ҳам халифаликнинг энг чеккасида жойлашган Шош (Тошкент) ёнида катта ариқ қазишга 2 млн. дирҳам ажратади. Абул Аббос Абдуллоҳнинг топшириғи Хуросоннинг билимдон фиқҳшунослари деҳқончиликда сув манбаларидан фойдаланиш тартиблари, сув тақсимоти қоидалари ҳакида рисола ёзиб маъмурларга тақдим этдилар. Бу рисола икки аср мобайнида сувдан фойдаланувчилар ўртасида дастуруламал бўлиб хизмат қилди 8 . Тоҳирий лар давлат бошқаруви, фуқароларига муносабат ва айниқса солиқ тартибларига алоҳида аҳамият берди. Шубҳасиз, бу билан меҳнат аҳлинигина эмас, балки умумдавлат манфаатлари кўзда тўтилган. Тоҳирийлар замонида ҳам меҳнат аҳли мулкдор деҳқонларнинг жабр-зулмидан, оғир солиқларидан безор бўлиб, мамлакатда тез-тез қўзғолон кўтариб турарди. Қўзғолонларда «ғозийлар» фаоллик кўрсатардилар. Улар кўчманчилар ҳужумини даф этиб туриш мақсадида, асосан, камбағал ҳунарманд ва ерсиз зироатчилардан тузилган кўнгилли лашкар эди. IX асрнинг 60-йилларида Хуросон да ғозийлар фаоллигида халқ 7 Баҳодир Эшов. “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи”. Т., “Маърифат”, 2009, 125 -бет. 8 Р.Ҳ.Муртазаева. “Ўзбекистон тарихи”. Т., “ЎАЖБНТ”, 2003, 3 75-бет. 11

қўзғолони авж олиб кетади. 873 йилда Тоҳирийлар ҳукмронлиги тугатилиб, янги Саффорийлар давлати ташкил топади. Мамлакатда содир бўлган бундай сиёсий ўзгаришдан сўнг Мовароуннаҳр Хуросондан ажралиб ўз мустақилллигини тўла тиклаб олиш имконига эга бўлди. 12

1.2.Моварауннаҳр ва Хуросонда Сомонийлар давлатининг ташкил топиши Сомонийлар давлатига Сомон қишлоғи (Балх яқинида, баъзи манбаларда эса, Термиз яқинида) оқсоқоли Сомонхудотнинг авлодлари асос солган. Халифа Маъмунга бўлган садоқатлари эвазига 819-820 йилларда Сомонхудотнинг набиралари Нуҳ Самарқандга, Аҳмад Фарғонага, Яҳё Шош ва Уструшонага, Илёс Ҳиротга ҳоким этиб тайинландилар. 839-840 йилларда Нуҳ ибн Асад Исфижоб вилоятини босиб олди ва уни мустаҳкамлади. У Суғднинг бир қисми ва Фарғонага ҳоким бўлиб олди. Лекин Сомонийлар давлатини бунёд этишда Аҳмаднинг ҳиссаси кўпроқ бўлди. Унинг Наср, Яьқуб, Яҳё, Асад, Исмоил, Исхоқ ва Ҳомид исмли ўғиллари бор эди. Нуҳ ибн Асад 842 йили вафот этгач, Самарқандни укалари Аҳмад ва Яҳё бошқарди, кейин ҳокимлик Наср (865-892) қўлига ўтди. 859-йилда Яҳё ибн Асад вафот этгач, Шош ва Уструшона Аҳмаднинг иккинчи ўғли Яъқубга насиб этди. Кейин ташаббус Исмоил ибн Аҳмад қўлига ўтди. Бухорода Тоҳирийлар мавқеи суст эди. 874-йилда Ҳусайн ибн Тоҳир Хоразм шаҳарларини талаётган бир пайтда Бухоро зодагонлари илтимоси билан Наср Бухорога Исмоил ибн Аҳмад (849-892) ни ҳоким қилиб жўнатади 9 . Наср Мовароуннаҳрда марказлашган давлат тузишга киришди. Халқ бу ишда унга хайрхоҳ эди. 875-йилда у Шош (Туркистон яқинида)ни қўлга киритди. Халифа Муьтамиддан Мовароуннаҳрни бошқариш учун ёрлиқ олишга муваффақ бўлди. Бу пайтда Бухорода кучайиб кетган Исмоил акасига тобе бўлишни истамади. 888-йили икки ўртадаги жангда Наср енгилди. 892- йилда Наср вафот этгач, Исмоил Мовароуннаҳрнинг ягона ҳукмдори бўлиб қолди (892-907). 893-йилда у Тарозни, сўнг Уструшонани қўлга киритди. Мустаҳкамланиб бораётган Сомонийлар давлатини заифлаштириш мақсадида Араб халифаси 898 йилда Мовароуннаҳр ҳокимлигидан Исмоилни тушириб унинг ўрнига саффорийлар сулоласидан Амр ибн Лайсни ҳоким этиб тайинлаш ҳақида ёрлиқ жўнатади. Исмоил 899 ва 900-йиллардаги 9 Карим Шониёзов. “Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни”. Т., “Шарқ”, 2001, 200-бет 13

ҳарбий тўқнашувларда Амр ибн Лайс бошлиқ саффорийлар қўшинларини тор-мор келтирди. Халифа Исмоил ибн Аҳмадни ҳоким сифатида тан олишга мажбур бўлди. Шундай қилиб, Хоразм, Исфижоб, Чағониён ва Хутталондан ташқари (уларнинг ҳокимлари сомонийларга тобе эдилар), ўлка ҳудуд (Мовароуннаҳр, ва Хуросон) сомонийлар томонидан бўйсундирилган эди. Улар бу ерда 100 йилча ҳукмронлик қилдилар. Исмоил Сомоний ўз даврининг йирик ва ақлли давлат арбобларидан бўлган. У йирик ва марказлашган давлат барпо қилишдан манфаатдор бўлган барча оқсуяк амалдорларни ўз атрофига тўплайди. Уларнинг ёрдами билан Исмоил шундай бир қудратли марказлашган давлат барпо қиладики, бу давлат ўша вақтда Шарқда шуҳрат топади. Исмоил Сомоний даврида Мовароуннаҳр Араб халифалигининг истибдодидан абадул-абад озод бўлди. Аммо бир қарашда қудратли бўлиб кўринган бу давлатни ичдан емираётган бир қатор ижтимоий зиддиятлар бор эдики, буни ҳатто Исмоил Сомоний ҳам бартараф эта олмади. Бу марказий ҳокимият билан маҳаллий ҳокимият ўртасидаги қарама-қаршилик эди. Сомонийлар ҳар қанча уринсаларда, Сежистон, Ғузғон, Ғазна, Гаржистон, Исфижоб, Хоразм ҳозирги Тожикистоннинг тоғли вилоятлари: Чағониён ва Раштани ўзларига батамом бўйсундира олмадилар. Бу вилоятларнинг ҳокимлари марказий ҳокимиятни расман тан олсалар-да, амалда мустақил сиёсат юргизардилар. Сомонийлар даврида қўшинда етакчи мавқени турк саркардалари ва ғуломлари эгаллаган эдилар. Уларга ҳамма вақт ҳам ишониб бўлмасди 10 . Исмоилдан сўнг унинг ворислари даврида сомонийлар сулоласи инқироз сари юзланди. Исмоилнинг ўғли Аҳмад ҳукмронлиги (907-914) даврида араб тили яна давлат тилига айлантирилди, араб тилини билган шахсларнинг мансаб ва мартабалари оширилди. Ҳолбуки, Исмоил Сомоний даврида бу нарса йўқ эди. Албатта, бу сарой амалдорларининг, биринчи навбатда, турклардан иборат ҳарбий оқсуякларнинг норозилигини оширди. 10 Аҳмадали Асқаров. “Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи”.Т., “Университет”, 2007, 149 -бет 14

Шу боис Аҳмаднинг турк ғуломлари томонидан ўлдирилиши тасодиф эмасдир. Аҳмад ўлдирилгач тахтга унинг саккиз ёшли ўғли Наср II (914-943) ўтқазилди. Унинг ҳукмронлиги даврида Бухорода Регистон майдонида девонлар учун сарой қурдиради. Давлат бошқарувида эса Наср II даврида амалий ишни вазир Абуабдулло Муҳаммад ибн Аҳмад Жайҳоний олиб борди. Ҳали Аҳмад ибн Исмоил ҳаётлик чоғидаёқ бир қатор вилоятларда халқ оммасининг қўзғолонлари бўлганлиги қайд қилинган. Аҳмаднинг ўлдирилиши муносабати билан бундай ҳаракатлар янада авж олган. Аҳмад ҳаётлик чоғида Исмоилнинг укаси Исҳоқ ибн Аҳмад Самарқандда қўзғолон кўтаради. Бу қўзғолон шафқа т излик билан бостирилади. Аҳмад Рай ва Сеистонда кўтарилган исёнларни ҳам шафқа тс изларча бостирди. IX асрдан бошлаб Мовароуннаҳрнинг Самарқанд, Фарғона, Шош (Тошкент) ва Уструшона вилоятларида Со монийлар хонадонининг вакиллари ноиб эди. Юртга аввал Нуҳ, сўнгра Аҳмад бошчилик қилади. Улар ҳатто ўз номларидан мисдан чақалар зарб этадилар. Аҳмад вафотидан (865) кейин унинг ўғли Наср I (865-892-йилда Самарқанд ҳокими; 875-йили Мовароуннаҳр амири) Самарқандни марказга айлантиради. Бухоро воҳаси, Нахшаб (Қашқадарё), Чағонруд (Сурхондарё) водийларидан ташқари Мовароуннаҳрнинг барча вилоятларини бирлаштириш ва уни Хуросондан ажратиб олиш чораларини кўради. Тоҳирийлар давлатининг барҳам топиши билан мустақил бўлиш учун қулай шароит пайдо бўлади. Чунки саффорийлар Мовароуннахрга ҳукмронлик қилишни уддасидан чиқа олмайдилар. Бухоро зодагонларининг илтимосига биноан, Самарқанд ҳукмдори Наср ибн Аҳмад Бухорога ноиб қилиб укаси Исмоилни (874) юборади ( Исмоил Сомоний). Шундай қилиб, IX асрнинг охирги чорагида Мовароуннахр Сомонийлар тасарруфига ўтган 11 . Сомонийларнинг т обора кучайиб бориши Араб халифалигини хавотирга солган. Шу боисдан халифа Саффорийлар б ила н Сомонийларни 11 Р.Ҳ.Муртазаева. “Ўзбекистон тарихи”. Т., “ЎАЖБНТ”, 2003, 380-бет. 15

т ўқ наштириб, Хуросон ва Мовароунна ҳ рда ў з таъсирини қ айта тиклашга ҳ аракат қилади. Натижада 900 - й ил да улар ў ртасида бошланиб кетган уруш Исмоилнинг ғалабаси б ила н тугайди. Бутун Хуросон Сомонийлар қў л остига ўтади. Халифа Исмоилга ҳ укмдорлик ёрл иғ ини юборишга мажбур бўлади. Сомонийлар ў з тасарруфидаги ў лкан мамлакатни бошқаришда даставвал ихчам давлат маъмуриятини ташкил этдилар. Маъмурият подшо саройи ва девонлар (марказий ҳокимият)дан иборат эди. Наршахийнинг маълумоти бўйича , Сомонийлар ҳокимияти, асосан, ун г а девон бошқарувида идора этиларди. Улар орасида вазир девони бош бошқарув маҳкамаси бўлиб, давлатнинг маъмурий, сиесий ва х ў жалик тартиботи унинг бевосита назорати остида тутиб туриларди. Барча девон бошли қл ари вазирга тобе эди. Наср II ибн Ахмад (914-943) даврида Бухоронинг Регистон майдонида 943-йил Дор улмулк саройи (вазирлар маҳкамаси) ва унинг қаршисида девонлар учун маҳсус сарой қурилган. Маҳкама хизматчилари араб ва форс тилларини пухта эгаллаган, Қуръон тафсири ва шариатнинг асосий қоидаларини яхши биладиган, турли фанлардан етарлича хабардор бўлган саводли аслзодалардан танлаб олинган. Вилоят девонлари маҳаллий ҳокимга, айни вақтда марказий маҳкаманинг тегишли девонига бўйсунарди. Вилоят ҳокимлари баъзан вазир деб юритиларди. Улар сулолавий хонадонга тегишли амирзодалар ёки собиқ маҳаллий ҳукмдорлар ҳамда зодагон деҳқонлардан тайин этиларди. Бўлардан ташқари ҳар бир шаҳарда раис (шаҳар бошлиғи) ҳамда мухтасиб (назоратчи) бўларди. Уларни ҳокимнинг ўзи маҳал лий аслзода ёки кўпинча олий табақа руҳонийларнинг нуфузли вакилларидан тайинлар эди. Мансабдорлар маошига давлат йиллик даромадининг деярли ярми сарфланарди 12 . Мовароуннахрда ислом руҳонийларининг обрўси ошиб, пойтахт Бухоро Шарқда ислом динининг энг нуфузли марказларидан бирига айланди. Шаҳарларда кўплаб ибодатхоналар, жумладан жоме масжид, хонақоҳ 12 Баҳодир Эшов. “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи”. Т., “Маърифат”, 2009, 110 -бет. 16

(ғарибхона)лар бино қилинди. Худди шу даврда мусулмон Шарқидаги илк мадрасалардан бири (Форжак) Бухоро шаҳрида қад кўтарди. Мад раса шаҳарнинг Дарвозаи Мансур маҳалласида амир ҳаммомининг ёнида жойлашган эди. Мамлакат маънавий ҳаётининг таянчи бўлган ислом мафкурасига бу даврда «устод» - дин ва илм пешволари раҳнамолик қиларди. Кейинчалик бу атама тарк этилиб, дин пешволари ва ислом уламоларининг раҳнамоси «шайхулислом» деб янада улуғланди. Шайхулисломдан кейин хатиблар турарди. Сомоний лар ислом мафк у расининг ривожига катта аҳамият беради. Масжид, мадраса ва хона қ о ҳл ар қуриш учун маҳсус жойлар ва уларнинг сарф - ҳаражати учун катта-катта мулклар ажратилиб берилади. Натижада диний муассасалар тасар руфидаги ер-мулклар тобора кўпайиб, янги турдаги хўжалик - вақф таркиб топади. Ма салан , Наршахийнинг ёзишича, Исмоил Сомоний Афш о на кишло ғ ининг экин ерлари ва атрофидаги яйловларни Бухоро мадрасасининг талабаларига ва қ ф қи либ бер ад и , шунингдеқ амир Регистон майдонига туташган Даштак қ амишзорини мулкдор араб лашкарбошисидан 10 минг дир ҳ амга сотиб олиб, Бухо ро ш аҳри нинг жоме ма с жиди ва қ фига қўшиб беради. Шу тари қ а масжид ва мадрасалар тасарруфида катта-катта ер ва мулклар т ў плана борди. Сомонийлар мамлакатни таш қ и ва ички душман хуружларидан му ҳ офаза қилишга катта эътибор берадилар. Хусусан, Исмоил Со моний яхши қуролланган ҳарбий қўшин ва турк ғ уломларидан маҳсус сарой қў шинини тузади. Турк ғ уломининг ҳ арбий хизмати қатъий белгиланган тартибда ў тар эди. Энг қобилиятли ва узоқ йиллар хизмат қилган айрим ғ уломлар айлбоши (отли қ отряд бошлиғи), сўнгра эса нуфузли ҳожиб лавозимларига кўтариларди 13 . Ҳожиблар бошлиғи ҳ ожиб ул- ҳ ужоб ёки ҳо жиб ул бузрук Сомонийлар саройида олий унвон эди. Ҳ о ж и б ул- ҳ ужоб саройда катта нуфузга эга бўлиб, айни вақтда у бутун турк қўшинининг бошлиғи эди. Қўшиндан ташқари озод меҳнат аҳлидан тузилган мунтазам ҳарбий қўшин 13 Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов. “Ватан тарихи”. 1-қисм. Т., “Шарқ”, 2010, 3 20 -бет. 17

ҳам бўлиб, унинг таъминоти б ила н маҳсус маҳкама - ариз девони шу ғ улланар эди. Қўшинларга хизмат ҳ а қ и ҳар уч ойда т ў ланар эди. Сомонийлар ҳокимиятни қ ад имги давлат бошқаруви анъаналарига суяниб бош қ арди. Сомонийлар давридаги сиёсий бар қ арорлик ва иқтисодий кўтарилиш маданий ҳаётнинг равна қ ига имкон берди. Бухоро, Самар қ анд , Насаф, Гурганж, Марв ва Нишопур каби шаҳарлар илмий ва маданий марказ сифатида тара ққ ий қила бошлайди 14 . Бу даврда қишлоқ аҳолисининг аксарияти су ғ дий, туркий ёки хоразмийча с ў злаш с а-да, марказий ша ҳ арларда форсий-дарий адабий тили вужудга келади. Бу тил давлат тили сифатида қабул қ илинади. Форсий- дарийда назм, наср ва илмий асарлар ёзила бошлайди. IX - X асрларда, айниқса, Бухоро шаҳри ма даний жиҳатдан юксалади. Пойтахтда амир саройида турли соҳаларга оид қўлёзма китоблар сақланадиган каттагина кутубхона барпо этилади. Бу даврда Бухорода айниқса шеърият равнақ топади. Унинг ривожига Рудакий (860— 941), Абу Мансур Дақиқий (976-980 ораси), Абулҳасан Балхий ва бошқалар шоирлар катта ҳисса қўшадилар. Шаҳар маданиятининг равнақи, зиёлилар даврасининг кенгайиб бориши, шубҳасиз, Сомоний ҳукмдорларни илм аҳли билан яқинлаштирди. Мамлакатни бошқаришда уларнинг билим ва маслаҳатларидан фойдаланилди. Бу даврда Муҳаммад Хоразмий, Форобий, Ибн Сино, Наршахий, Беруний каби жаҳон фани тараққиётига ўлкан ҳисса қўшган буюк сиймолар ижод қилдилар. 14 Карим Шониёзов. “Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни”. Т., “Шарқ”, 2001, 265-бет 18

II-Боб.Сомонийлар даврида ижтимоий-сиёсий ҳаёт ва ташқи сиёсат 2.1.Сомонийлар давлатининг ижтимоий-иқтисодий ва хўжалик ҳаёти Сомонийлар даврида ижтимоий-иқтисодий ҳаётда Мовароуннаҳр, Ҳуросон ва Хоразмнинг шаҳар ва қишлоқларида ҳунармандчиликнинг кўпгина соҳалари ривожланган эди. Сомонийлар давлати аҳолисининг асосий қисми деҳқончилик ва чорвачилик билан шуғулланган. Деҳкончилик солиғи (хирож)дан хазинага каттагина даромад тушгани учун Сомонийлар хўжаликнинг шу тармоғига кўпроқ, эътибор берган. Вилоятларда сув тақсимоти тартибга солиниб, экин майдонлари имкони борича кенгайтирилган. Бир қ а н ча янги су ғ ориш ка н али қ азилиб, уларнинг даҳаналарига мифтохлар (шлюз) ва сув ташлагич новалар қурилди. О қ ар сув тан қ ис бўлган тоғ олдиларида бандлар бино қилиниб, сув омборлари барпо этилади. Ер ости сувларидан деҳқончиликда фойдаланиш учун мураккаб гидротехника иншооти - коризлар қ азилиб ишга туширилади. Чархпарра к чи ғ ирлардан кенг фойдаланилади. Х аср араб географларининг таърифлашича, Самарқанд ва Бухоро рустоклари Зарафшон дарёсидан чиқарилган шоҳ ариқлардан суғорилган. Масалан, Варксар, Маймурғ, Санжарфагон ва Дарғом рустоқларининг деҳқончилик майдонлари Дарғом анҳоридан суғорилган. Фай каналидан суғорилган ерлар Суғднинг энг обод қисми бўлган. Ибн Хавқалнинг ёзишича, Суғд дарёси Бухоро чегарасигача обод қишлоқлар орқали оққан. Бухоро воҳаси кенг ва обод бўлган, у 17 та суғориш шоҳ ариқлар орқали суғорилган. Сирдарё ҳавзасида Илоқ (Оҳангарон) ва Парак (Чирчиқ) водийлари ҳам ниҳоятда обод ва истеҳкомли қишлоқлари кўп бўлганлигидан, бу жойни ўрта аср тарихчилари «1000 қалъали мамлакат» деб атаганлар. Суғориш тармоқларини лойқадан тозалаш, турли ҳил сув иншоотларини таъмирлаш учун ҳар йили баҳорда юз минглаб ҳашарчилар ишлаган. Мироб, жуйбон ва пойкорлар ёз бўйи гидротехника иншоотлари 19

режими ва сув тақсимотини назорат қилиб турган. IX асрдан Бухоро воҳасининг сув тақсимоти билан шахсан шаҳар қозисининг ўзи шуғулланган. Наршахийнинг ёзишича, Саъид ибн Халаф Балхий Бухорога қози бўлгач, «яхши қонун-қоидалар ўрнатган... токи кучли киши заиф кишига зулм ўтказмасин учун (шаҳар) тўғонларини қурдириб, Бухоро сувини адолат ва инсоф юзасидан тақсим қилишни» жорий этган 15 . IX - X аср ларда Мовароуннаҳрда яйлов чорвачилиги ривож топган. Кўчманчи чорвадор қа билалар ўтроқ аҳолини чор вачилик маҳсулотлари б ила н таъмин этиб турган. Ўтроқ аҳоли, ўз навбатида, даштликларга ҳунармандчилик маҳсулотларини етказиб бериб турганлар. IX - X асрларда аҳолининг хўжалик ҳаётида ҳунармандчилик катта ўрин тутади. Мовароуннаҳр ва Хоразм шаҳарларида тўқимачилик, кулолчилик, дегрезлик, чилангарлик, мисгарлик, заргарлик, шишагарлик ва дурадгорлик анча ривож топади. Айни вақтда шаҳарларнинг меъморий қиёфаси ҳам ўзгара борди. Маҳобатли сарой, масжид, мад раса, намозгоҳ, хонақоҳ ва карвонса ройлар ҳамда устахоналар қад кўтарди. Шаҳарлар кенгайиб илк ўрта асрларда вужудга келган арк (ўрда), шахристон (ички шаҳар) ва рабод (ташқи шаҳар) ягона девор билан ўраб олинди, шаҳар дарвозаларининг сони ҳам кўпайди. Шаҳарнинг дўнглик ерида жойлашган аркида одатдагидек подшоҳ ёки ҳоқимнинг қароргоҳи (даргоҳ), хазина, чақа-тангалар сўқиладиган зарбхона ва қамоқхона бўларди. Шаҳар марказида Регистон майдони, девонлар, маҳкама саройи, шунингдек амирзодалар, сарой аъёнлари, руҳонийлар, мулкдор деҳқонзодалар ва давлатманд савдогарларнинг ҳашаматли қасрлари, подшоликнинг қурол-яроғ, асбоб, эгар-жабдуқ ясайдиган устахоналари, ҳунармандчилик дўконлари ва савдо расталари жойлашган эди. Шаҳарлар кенгайиб, уларнинг гирди бўйлаб косиб ва ҳунармандларнинг янги-янги маҳалла-куйлари, бозор ва расталар ву жудга келади. Маҳалла-куйларда заргар, сарроф, тўқувчи, кулол, мисгар, темирчи, дурадгор ва бошқа ҳунармандларнинг уй-жойлари ва дўконлари бўларди. 15 Аҳмадали Асқаров. “Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи”.Т., “Университет”, 2007, 158 -бет 20

Айни шу даврда Бухоро, Самарқанд, Кўҳна Гур ганж, Марв, Бинкат, Кеш, Насаф, Ах-сикат каби шаҳарлар ўрта аср ҳунармандчилигининг ривож топган йирик марказига айланади. Наршахийнинг ёзишича, IX асрда Бухоро арки ёнида подшоликка қарашли «Байт ут-тироз» катта тўқимачилик корхонаси бўлган. Унда қимматбаҳо рангли мато, палос, дарпарда, ёстиқ жилди, жойнамоз ва уст кийимликлар тўқилган. Самарқандда кўпроқ, мисгарлик заргарлик ва саррожлик ривожланган эди. Турли матолар, кимхоб, шойи ва румоллар тўқилар, юқори навли қоғоз ишлаб чиқарилар эди. Шош ўзининг кунчилик маҳсулотлари ва чарм буюмлари билан, Илоқ эса кумуш ва қўрғошин конлари ҳамда кумуш танга чиқарадиган зарбхонаси билан машҳур эди. Мовароуннаҳрнинг хўжалик ҳаётида Хоразм ҳам катта роль ўйнайди. Бу ерда ҳунармандчиликнинг бошқа соҳалари қаторида қайиқсозлик тараққий қилади. Хоразм ва Термизда ясалган қайикларда Амударё бўйлаб муттасил юк ташилган. Бу даврда ҳунармандчиликнинг айрим соҳалари йирик қишлоқларда ҳам ри вож топди. Бухоронинг Зандана кишлоғида тўқилган «занданача» малла ранг бўз, Самарқанднинг Вадор қишлоғида тайёрланган «вадорий» матоси Шарқда машхур ва манзур эди 16 . IX-X асрларга оид кулолчилик сирланган идишлари ва шишасозлик буюмла ри билан алоҳида мавқени эгаллаган. Бу даврда тоғли минтақаларда кончилик ҳам жадал ривожланди. Шош вилояти, Фарғона водийси, Нурота, Уструшона, Хўжанд атрофлари ва Зарафшон тоғларида темир, мис, қўрғошин, олтин, кумуш рудалари, феруза ва бошқа қимматбаҳо тошлар, Бадахшондан лаъл ва ложувард қазиб олинарди. Илоқ вилояти кумуш ва қўрғошин олинадиган йирик марказлардан эди. Ундаги Қорамозор тоғидан бу икки тур маъдандан ташқари олтин, мис, темир рудалари ва фе руза казиб олинарди. Фарғона водийси тоғларидан темир, қўрғошин, кумуш, симоб, мис, қалай, феруза, новшадил қазиб чиқариларди. Фарғонада ўша 16 Карим Шониёзов. “Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни”. Т., “Шарқ”, 2001, 266-бет 21

вақтлардаёқ тошкўмир ва нефт қазиб олиниб ишлатилганлиги маълум. Нефтдан қамал қилинган шаҳарга ўт отишда фойдаланилган. Кончилик ва темирчилик давлат тасарруфида бўлган. Кон қазиш ишлари ўз замонаси учун анча такомиллашган эди. Қазилма бойликлар ҳозиргидек очиқ усулда ҳамда ер ости конларидан қазиб олинарди. Қазилган рудалар ер остидан сихғалтаклар воситасида юқорига чиқарилган. Конларда, асосан қул, маҳбус ва қишлоқ, жамоалари зўрлик билан ишлатиларди. Кончиларнинг меҳнати ниҳоятда машаққатли ва хавфли бўлганлигини археологик топилмалар (қорачироғ, болта, чўкич ва ҳоказо)дан билиш мумкин. Сомонийлар даврида (IX—X) ислом динини қабул қилганлар Мовароуннаҳр ҳудудида, унинг водий ва воҳаларига келиб яшайверганлар. Сомонийларнинг ҳарбий қисмларида, маъмурий лавозимларида турклардан қанчалари ҳизмат қилганлар. Мовароуннаҳрга Сирдарёнинг қуйи оқимидаги чўллардан, Шарқий Туркистондан ва Еттисувдан жуда кўп туркий қуллар олиб келинган. Бўларнинг сони кўпайиб Мовароуннаҳр аҳолисининг талабидан бир мунча ошиб кетган. Туркий қуллар бошқа мамлакатларга савдога чиқарилган. Туркий қуллар (ўзининг ақл идроки яхши хизмати билан) ер юзидаги бошқа қуллардан устун турганлиги Истахрий асарида қайд қилинган. Суғдиёна ўлкасининг тараққий этишида унинг гео график жиҳатдан қулай ўрнашган жойи ҳам бениҳоят катта аҳамиятга эга эди. Зарафшон воҳасидаги йирик шаҳар ва қишлоқлар катта тижорат йўлида — Буюк ипак йўлида жойлашганлигидан бу ўлка аҳолиси бир қанча мамлакатлар, халқлар ва элатлар билан савдо-сотиқ ва маданий алоқалар олиб бориш имкониятига эга эди. Бу муҳим алоқа йўли орқали Мовароуннаҳрга турли мамлакат ва ўлкалардан хилма-хил товарлар келтирилган, ўлкадан ҳам четга деҳқончилик ва ҳунармандчилик маҳсулотлари чиқарилган. Суғдиёнани ўтроқ аҳолисининг (суғдийлар) маълум қисми тижорат би лан шуғулланиб карвон билан Афғонистон, Ҳиндистон, Эрон ва бошқа Олд Осиё мамлакатларига, Еттисув ва Шарқий Туркистон орқали шарқда, то Хитойгача борганлар. 22

Маҳаллий тижоратчилар ўлкаларининг тараққиёти йўлида бевосита хизмат қилиб, унинг иқтисодий ва маданий жиҳатдан ривожланиб боришига катта ҳисса қўшганлар. Суғдиёнани шартли равишда икки вилоятга бўлиш мумкин: 1)Зарафшон воҳасининг ўрта ва юқори қисмлари — Самарқанд вилояти, манбаларда Самарқанд Суғди дейилган. 2) Шу дарёнинг қуйи (Кармана ва ундан кейинги) оқимлари — Бухоро вилояти (ёки Бухоро воҳаси), Нурота ҳам шунинг таркибида бўлган. Албатта, бу шартли бўлиниш. Суғдиёнанинг марказий шаҳри Самарқанд бўлиб, Буюк Ипак йўлининг чорраҳасида жойлашган эди. Ман баларда қайд этилишича шаҳар бир неча даҳаларга ва маҳаллаларга бўлинган. Самарқанд ўз даврининг кўп нуфузли шаҳарларидан ҳисобланган. X асрда унда тахминан 100—110 минг киши яшаган. Самарқанд шаҳрининг IX—X асрларда Мовароуннаҳр тарихига, иқтисодий ва маданий тараққиётига қўшган ҳиссаси араб географларининг асарларида ва илмий тадқиқотларида керакли даражада ёритилган. Самарқанд шахрининг атрофларида ва умуман вилоят ичида экин экиладиган обод ерлар, мевали боғ - роғлар, канал ва ариқлар ҳамда қишлоқлар, қўрғонлар жуда кўп бўлган. Қишлоқларнинг аксарий кўпчилиги канал ва ариқ бўйлаб жойлашган эди. «Сўғдда канал бўйларида жойлашмаган, экин экилмайдиган, деҳқончилик билан шуғулланилмайдиган, аҳоли зич яшамайдиган, улуғзор қасрлари ва мустаҳкам обод қишлоқлари бўлмаган биронта ҳам канал йуқ», деб ёзади Ибн Ҳавқал 17 . В.В.Бартольд йирик тадқиқотларидан бирида Сомоний ва Якут асарларида қайд этилган Зарафшон воҳасида мавжуд 223 та қишлоқ номларини келтиради. Шулардан 101 таси Самарқанд вилоятида бўлган. Шу ўринда таъкидлаб ўтиш жоизки, араб географлари фақат йирик қишлоқларни (асосан қайси қишлоқда жоме мачит ва бозор бўлган бўлса) тилга олганлар. Вилоятда аҳолининг тиғиз яшаши ҳисобга олинса, Сирдарёнинг ўрта 17 Аҳмадали Асқаров. “Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи”.Т., “Университет”, 2007, 165 -бет 23

оқимида яна юздан ортиқ кичик (50—100 киши) яшайдиган кичик қишлоқлар ҳам бўлганлиги эҳтимолдан ҳоли бўлмаса керак. Зарафшон воҳасининг қуйи оқимларидаги шаҳар лар ичида энг йириги ва нуфузлиси IX—X асрларда Бухоро шахри эди. Бухорода «бир корхона бор эди; унда палослар, зарпардалар, ёзги кийимлар, ёстиқ жилдлари, фундуқий (жигарранг — Қ Ш.) жойномозлар ва уст кийимларни халифа учун тўқир эдилар: битта зарпардага (бутун) Бухоро хирожи сарф бўларди. Боғдоддан ҳар йили алоҳида бир омил (амалдор, солиқ йигувчи — Қ Ш.) келиб Бухоро хирожининг эвазига шу кийимлардан олиб кетар эди, деб ёзган эди Наршахий. Ҳунармандларнинг ишини юқори баҳолаб, тарихчи қуйидагиларни баён этади: «Бухоро шаҳрида шундай ишга тайин қилинган усталар бўлар эдилар; вилоятлардан савдогарлар келиб, одамлар зандоначини (Зандоначи қишлоқда тўқиладиган мато — Қ Ш.) олиб кетганларидек, у кийимлардан Шом ва Мисрга, Рум шаҳарларига олиб кетар эдилар. Хуросоннинг ҳеч бир шаҳрида бундай (мато) тўқий олмас эдилар». Бухоро IX—X асрлардаги работ (қишлоқларни) ўз ичига олиб бирмунча кенгайган, аҳолиси сони кўпайган. Шу асрлардаги Бухорони тилга олиб Истахрий уни (Бухорони) Мовароуннаҳр ва Хуросонда энг кўп аҳоли яшайдиган шаҳар, деб таърифлайди. Афсуски, аҳоли сонини аниқ белгилаб берадиган бошқа аниқ маълумотларга эга эмасмиз. О.Г.Большаковнинг тахминий ҳисобига кўра, Бухорода X асрда 40—50 минг киши бўлган. Унинг атрофларида ва работларида яна 48 минг киши яшаган. Демак, Бу хоро ва унинг атрофларида яшовчи аҳоли сони 100 минг кишига яқинлашган 18 . Сомонийлар даврида кўплаб йирик ҳунармандчилик марказлари мавжуд бўлган. Жумладан, Бухоронинг Зандона ва Искижкат қишлоқларида тўқилган бўз матолар, Самарқанднинг Вадори қишлоғида яратилган мато буюмлар Эрон, Ироқ ва Ҳиндистондан ташқари жойларга ҳам олиб кетилган ва машҳур бўлган. Бухородан четга қўй териси, ёғ, соч мойи, майин 18 Баҳодир Эшов. “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи”. Т., “Маърифат”, 2009, 24

газламалар, жойнамоз гиламлар, гиламлар, меҳмонхоналарга ёзиладиган матолар, эгарлар, Табористондан матолар, гўшт ва қовунлар, ҳар хил шойилар, рўмоллар, узангилар, сувлуқлар, қайишлар, қозонлар, ёнғоқлар, Жиззахдан жун газламалар ва кийимлар, Шошдан аъло сифатли чарм ва чарм маҳсулотлари, ўқдонлар, эгарлар, чодирлар, чакмонлар, намоз гиламчалар, елкапуштлар, камонлар, игналар, бўз, ғалла ва қайчилар чиқарилган. Араб географлари Элоқ вилоятини Шош билан Фарғона оралиғида жойлашганлигини қайд этадилар. Элоқ Х асрда кумуш—қўрғошин қазиб чиқаришнинг марказларидан бири бўлган. Элоқда Мовароуннаҳрнинг учинчи кумуш зарбхонаси очилган. Бири Самарқандда, яна бошқаси Бухорода бўлган. Элоқ чекани — «Шош кони» деб ўша даврда шуҳрат топган. Ўз вақтида Хуросон ноиби Маъмун ибн Хорун ар-Рашид номидан зарб қилинган кумуш дирҳамларнинг бирида «Шош конида» 189-ҳижрий йилида (805-йил) зарб қилинди», яна бошқа бирида эса «190-(805-806) йилда» деган сўзлар бор 19 . Элоқдаги кумуш конининг нечоғли катта аҳамиятга молик эканлигини тасаввур қилиш учун эътиборни шунга қаратмоқ жоиздир, ўша вақтларда кумушни муомалада жуда кўп ишлатган Шарқий Европанинг ўзида биронта ҳам кумуш, қўрғошин кони бўлмаган. Шарқий Европадаги давлатларда муомалада асосан сомонийлар зарб этган тангалар бўлган. 19 Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов. “Ватан тарихи”. 1-қисм. Т., “Шарқ”, 2010, 322 -бет. 25

2.2. Сомонийлар даврида давлат бошқаруви ва ер эгалиги тизими Исмоил Сомоний бир қанча исло ҳо тлар ўтказди. Мана шундай исло ҳо тлардан бири давлатни бошқариш маъмуриятин и жорий қи лиш бўлди. Бу исло ҳо тга биноан давлатни идора қи лиш саройи ва 10 та девон (ҳарбий-фуқаро маҳкамалари) ташкил этилди. Исмоил Сомоний давла т нинг мажмуини ташкил этишда сосонийлар Эрон ва Араб халифалигида қабул қил инган тажрибалардан фойдаланди ва уни замон талабига қара б мукаммаллаштирди. Сомонийлар ўз давлатларини ўзларигача бўлган Шарқ давлатларининг бошқарув анъаналарини чуқур ўрганган ҳолда, уларга суяниб, замон талабларини ҳисобга олган ҳолда ўзгартиришлар киритиб бошқаришга ҳаракат қилдилар. Сомонийлар ҳукмронлиги даврида Муҳаммад Жайхуний ва Абуфазл Муҳаммад Баламийлар каби зодогонларнинг нуфузи ва давлат бошқарувидаги хизматлари катта бўлган. Умуман, сомонийлар ҳукмдорлиги даврида вазирлик мансабига асосан шу икки сулола вакилларидан тайинланган. Давлат мажмуини даргоҳ ва девонларга бўлиниши маълум даражада расмий бўлган. Чунки саройнинг нуфузли кишилари кўп ҳолларда девонларнинг ишларига аралашиб турганлар. Саройда сиёсий ҳокимият «соҳиби хорас» қў ли остида бўлган. Соҳиби хорас Амирнинг фармонлари бажарилишини назорат қилган. Саройда шарбатдорлар, дастурхончилар, таштадорлар, отбоқарлар, хўжалик беклари каби турли хизматчилар бўлган. Саройдаги ҳамма хўжалик ишларини «вакил» бошқарган. Вакил саройдаги эътиборли кишилардан бири ҳисобланган. Наршахийнинг ёзишича, Наср II Сомоний ҳукмронлиги даврида ўн девонга Бухоро Регистонида ўнта маҳсус бино қурилган. Девонлар орасида вазир ёки "хўжайи бузург» девони алоҳида ўрин тутган. Бу девонга бошқа ҳамма девонлар бўйсунган. У ҳамма маъмурий, сиёсий ва хўжалик маҳкамаларини назорат қилган. Давлатни идора этишда «мустауфий девон» ҳам муҳим аҳамиятга эга 26

бўлган. Бу девон давлатнинг бутун молия ишларини бошқарган ва назорат қилган. Девон хазинадор томонидан бошқарилган. «Девон Амид-ал-мулк» ёки «ал-расаил» давлат аҳамиятига молик бўлган расмий ҳужжатларни тузиш билан шуғулланган. Бундан ташқари бу девон чет давлатлар билан бўладиган муносабатларни ҳам бошқарган. «Соҳиб аш-шурат» девони давлатнинг бутун ҳарбий ишларини, шу жумладан амирнинг шахсий қўшинини бошқарган. «Соҳиб аш-шурат»нинг маҳсус ёрдамчиси - ариз бўлган. У маҳкама ва унинг бошлиғи амир қўшини хазинаси билан шуғулланган. Қўшинларга бир йилда тўрт марта маош тўланган. Давлатни идора этишда «соҳиб ал-борид» девонининг аҳамияти ҳам жуда катта бўлган. Бу девон давлат аҳамиятига молик бўлган ҳужжатларни ва ҳабарларни етказиш билан шуғулланган. Девоннинг ҳамма шаҳар ва вилоятларда маҳаллий маҳкамалари бўлган. «Мухтасиба» девони бозорларни, сотувчиларни, қадоқбошларнинг оғирлиги, бозордаги молларнинг нархини, сифатини назорат қилган. Давлат хазинасининг даромадларини ва ҳаражатларини «мушриф» девони назорат қилган. Бундан ташқари «қози аз-зиё» ва «вақф» девонлари бўлган. «Қози аз зиё» девони давлат ерларини, «вақф» девони хадя этилган ерларни ва мусулмон руҳонийларининг бошқа мол-мулкларини назорат қилишган. Девонларнинг айтарли ҳаммасининг вилоятларда бошқармалари бўлган. Девонларнинг вилоятлардаги бошқармалари бир томондан ўз девонларига, иккинчи томондан вилоят ҳокимига бўйсунишган. Бундан фақат «соҳиб ал- борид» девонининг амалдорлари мустасно бўлган 20 . Вилоят ва туманлар амир томонидан тайинланган ҳокимлар томонидан идора қилинган. Одатда бундай лавозимга маҳаллий бой зодагонлар тавсия этилган. Сомонийлар давлатида мусулмон руҳонийларнинг таъсири ниҳоятда кучли бўлган. Улар марказий ҳокимият ишларида ҳам фаол иштирок этганлар. Сомонийлар давлатининг диний ҳаётида ханафийлар мазхаблигига мансуб руҳонийлар ҳамма диний лавозимларни ўз қўлларига олишган. 20 Карим Шониёзов. “Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни”. Т., “Шарқ”, 2001, 198 -бет 27

Руҳонийларнинг бошлиғи «устод», кейинчалик «Шайх ул-ислом», деб аталган. «Устод»дан сўнг ўз лавозими бўйича руҳонийлар орасида «хатиб» турган. У жомеъ масжидларида жума намозида хутба ўқиш ҳуқуқига эга бўлган. Сомонийлар ҳокимияти йирик ер эгалари ҳамда мулкдор савдогарларнинг манфаатини ҳимоя қилгани туфайли мамлакатдаги мавжуд ер ва сувнинг катта қисми давлатга ва зодагон табақаларга тегишли бўлган. Айни вақтда ердан фойдаланиш ва унга эгалик қилишнинг бошқа турлари ҳам мавжуд эди. Давлат тасарруфидаги ерлар «мулки султоний», ҳукмрон сулола вакиллари, зодагон деҳкон ва аслзодаларнинг тасарруфидаги йирик ҳамда меҳнаткаш қишлоқ аҳолисига тегишли майда хусусий ерлар «мулк ерлари» деб аталарди. Масжид, мадра са, хонақоҳ ва мақбараларга вақтинча ёки муддатсиз фойдаланиш учун берилган ерлар «вақф ерлари» дейилган. Барча турдаги ердан фойдаланувчилар давлатга ҳосилнинг 1/3 хажмида хирож тўлар эди. Олий мартабали руҳоний ва саидларга қарашли ерлар («мулки хос») давлат солиқларидан қисман ёки тамомила озод этилган. Бундай имтиёзга эга бўлган мулкдорлар давлатга ҳосилнинг 1/10 ҳисобида (баъзан пул билан) «ушр» солиғини тўлар эди. Шунингдек, ҳукмрон сулола ҳамда олий табақа вакилларига давлат олдидаги хизматлари эвазига ҳадя қилинган мулклар (вилоят, туман ёки айрим шаҳар ва қишлоқлар) “иқто” ёки «тума ерлар», унга эга бўлган мулкдорлар «муқто» ёки «иқтодор» деб юритиларди. Иқто тарзида эса айрим вилоят, воҳа, рустоқ (туман) ёки шаҳарлар ҳадя этилган. Иқто, даставвал, асосан, сулола аъзолари — амирзодалар ва айрим мансабдорларга инъом этил ган. Иқто мулклари аввалда маълум муддатда берилиб наслдан-наслга ўтказилмаган. Иқтодорлар иқтоларидан тўшадиган даромадни ёки унинг маълум қисминигина йиғиб олиш ҳуқуқига эга бўлганлар, ҳолос. Бутун бир вилоят иқто қилиб берилган ноиб - вазирга баъзан ўз номида чақа пул зарб этиш ҳуқуқи ҳам берилар эди. Бу кўпинча марказий ҳоқимиятни кучсизлантириб, маҳаллий ҳокимларнинг бошбошдоқлик ҳаракатлари кучайишига олиб келар эди. 28

Қишлоқ жамоалари тасарруфида ҳам маълум миқдорда «жамоа ерлари» бўлиб, бундай ерлар кўпинча лалмикор ҳамда коризлар воситасида суғориладиган сувга танқис тоғ олди минтақаларида жойлашган эди. Майда ҳусусий ҳамда жамоа ерларидан ташқари барча мулкларда меҳнаткаш қишлоқ аҳолиси кадивар ёки ёлланиб коранда бўлиб ишлар эди. Корандалар IX-X асрларда «шерик» ёки «барзикор» деб аталарди. Бу даврда катта ер эгалари ўз ерларини барзикорларга ижарага беришни афзал кўрардилар. Ижарачиларнинг асосий қисми кам ерли ёки ерсиз деҳқонлар эди. Агар барзикор ўз уруғлиги ва қўши билан деҳқончилик қилса, ҳосилнинг 1/3—1/5 миқдорида ҳисса олар, уруғлик ва қўш ер эгаси ҳисобидан бўлса ҳосилнинг 1/10 ёки 1/12 улушига эга бўларди. Давлат солиқлари (хирож ва ушр) ер эгасидан ҳам, корандадан ҳам алоҳида-алоҳида шу улушлар ҳисобидан олинар эди 21 . Деҳқонлар зиммасига суғориш тармоқларини мунтазам лойқадан тозалаш, канал қазиш, тўғон ўрнатиш, кўприк қуриш, сув омбори барпо этиш каби оғир ишлар ҳам юкланган эди. Бўлардан ташқари меҳнаткаш омма масжид, мадраса, хо нақоҳ, мақбара ва карвонсаройлар каби қурилишларда, шаҳар ва қалъаларнинг мудофаа деворларини таъмирлаш, янгидан қуриш ва йўл тузатишда текинга ишлаб беришга мажбур эди. Аҳоли, айниқса, Сомонийлар нинг ҳарбий юришлари, ҳукмрон сулоланинг ички низолари, маҳаллий ҳокимларнинг бошбошдоқлик ҳаракатлари билан боғлиқ ўзаро курашларидан безор бўлган эди. Бундай ички сиёсий вазият оқибатда мамлакатни иқтисодий тангликка олиб келди. Бундай оғир аҳволдан чиқиш учун 942 йилда аҳолидан икки марта солиқ ўндириб олинади. Сиёсий вазият, айниқса, Нуҳ ибн Наср (943-954) ва унинг набираси Нуҳ ибн Мансур (976— 997) ҳукмронликлари даврида ниҳоятда кескинлашди. Кетма-кет такрорланган исёнлар марказий ҳоқимиятни заифлаштирди. Бу даврда Еттисув вилоятида ташкил топган Қорахонийлар давлатининг Мовароуннаҳрга қилган ҳужумидан 999 йилда Сомоний лар ҳоқимияти 21 Аҳмадали Асқаров. “Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи”.Т., “Университет”, 2007, 185 -бет 29

бутунлай барҳам топди. Сомонийлар даврида кучли ва мустақил давлатнинг пайдо бўлиши деҳқончилик, ҳунармандчиликнинг ривожланиши, шаҳарларнинг тараққиёти ўз навбатида ички ва ташқи савдони янада узвийлашувига ва тараққиётига олиб келди. Аввало, шаҳар ва қишлоқлар ўртасидаги савдо кенгайди. Иккинчи томондан шаҳар ва қишлоқларнинг қўшни кўчманчи халқлар ва бошқа давлатлар билан алоқаси ривожланди. Хусусий шахсларга тегишли мулк ҳукмдор табақа хонадони, деҳқон- зодагонларга, саййидлар, сипоҳсолор, бадавлат савдогарларга тегишли мулклар ҳисобланган. Шартли ер эгалиги ҳам бўлган. Вақф мулклари, диний муассасалар ва мадрасаларга тегишли мулк. Бу мулкни муассаса мутаваллиси бошқарган. Жамоа мулки: яйлов, тоғ ёнбағирларидаги лалми ерлар. Хирож ҳажми шариат ва давлат қонунлари асосида белгиланган. Сомонийларнинг биргина Бухоро ва Кармана вилоятлари хирожидан тушган даромади 116866 дирҳамни ташкил қилган. Сомонийлар даврида ерлар қайтадан тақсим қилинди. Ер эгаларининг янги гуруҳи ташкил топди. Уларнинг кўпи сипоҳийлардан чиққан эди. Масалан, Алптегиннинг Хуросонда ва Мовароуннаҳрда 500 кишилари бўлиб, бирор шаҳар йуқ эдики, унда унинг қасри ё боғи, ёхуд карвонсаройи бўлмаса. Унинг тасаруффида минглаб отлар ва чорва моллари бўлган. Сомонийлар даврида қудратли марказлашган давлатнинг вужудга келиши натижасида Мовароуннаҳр ва Хуросонда маълум барқарорлик қарор топди. Бу ҳолат мамлакат иқтисодий ҳаётига катта таъсир кўрсатди. Деҳқончилик, ҳунармандчилик ва савдо тез суръатлар билан ривожлана бошлади. Мовароуннаҳр ва Хуросон бу вақтда Шарқнинг иқтисодий жиҳатдан энг ривожланган ўлкаларидан ҳисобланган 22 . Хуросон ва айниқса, Мовароуннаҳр деҳқончилик ўлкалари қаторига кирган. Бу ерларда деҳқончилик асосан сунъий суғоришга асосланган. 22 Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов. “Ватан тарихи”. 1-қисм. Т., “Шарқ”, 2010, 299 -бет. 30

Кўплаб сой ва дарёлардан чиқарилган катта-кичик каналлар мавжуд бўлган. Бухоро воҳасида Шопуркон, Шохруд, Кармана, Пойканд, Самарқанд воҳасида Барж (Дарғом), Бўзмадисой, Иштихон каби каналлар шаҳар ва қишлоқларни сув билан таъминлаган. Бундан ташқари, бундай каналлар Хоразм, Қашқадарё, Фарғона ва Шошда ҳам бўлган. Манбаларга қараганда Шош аҳолиси халифа Мутасимга (833-842) мурожаат қилиб воҳада сув етишмаслиги туфайли канал қурилишига ёрдам сўраган. Сунъий суғоришга асосланган деҳқончиликдан ташқари лалмикор деҳқончилик ҳам яхши йўлга қўйилган 23 . Далаларда буғдойнинг турли навлари, арпа ва бошқа бошоқли экинлар экилган. Қишлок хўжалигида пахта етиштиришга алоҳида аҳамият берилган. Пахта, айниқса, Зарафшон, Қашқадарё ва Марв воҳасида кўп экилган. Боғдорчилик ҳам яхши ривожланган. Боғларда олма, шафтоли, нок беҳи, анор, анжир каби турли мевалар етиштирилган. Узум етиштириш яхши йўлга қўйилган. Айниқса, Самарқанд, Марв, Ҳиротда етиштирилган узумлар жуда қадрланган. Умуман Хуросон ва Мовароуннаҳрнинг мевалари ўзининг турли навлари ва юқори сифатлилиги билан бутун Шарқда донг таратган. Жуда кўп қуруқ мевалар Европанинг турли шаҳарларига жўнатилган. 23 Карим Шониёзов. “Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни”. Т., “Шарқ”, 2001, 198 -бет 31

2.3.Сомонийлар давлатининг хорижий давлатлар билан ташқи сиёсати ва савдо алоқалари Сомонийлар сулоласи ҳукмдорлиги даврида Мовароуннаҳрда хўжалик тараққиёти фақат Ўрта Осиёнинггина эмас, балки Олд Осиёнинг ҳам етук ҳудудларидан бири ҳисобланарди. Шаҳар билан қишлоқ ўртасидаги, ўтроқ деҳқончилик ҳудудлари билан кўчманчи қабилалар ўртасидаги маҳсулот айирбошлашнинг кучайиб бориши, карвон савдосининг ўсиши ўлканинг қишлоқ хўжалигини, кон ишлари ва ҳунармандчиликнинг ривожланиши омили бўлади. Мовароуннаҳр иқтисоди мусулмон мамлакатлари орасида етакчи ўринлардан бирини эгаллар эди. Мовароуннаҳр ва Хоразмда боғдорчилик, полизчилик тараққий этган, мева-чева етиштирилган. Шафтоли, ўрик, нок, олма, анор, анжир, узум, олча, олхўри, қовун-тарвуз, хуллас, деярли ҳамма мева турлари бўлган. Ички ва ташқи савдонинг авж олиши билан чақа ва тангаларнинг муомалада бўлиши ҳам жадаллашди. Ички бозорлар мис чақа — фалс, ҳалқаро савдода ку муш танга - дирҳам ишлатиларди. Фалс эхтиёжга қараб баъзи вилоят ҳокимлари ва хатто айрим мулкдор зодагонлар томонидан ҳам чиқариларди. Кумуш тангалар фақат ҳукмдор номидан Марв, Самарқанд, Бухоро ва Шошда давлат зарбхоналарида сўқилар эди. Сомонийлар «исмоилий», «мусайяби», «муҳаммадий» ва «ғитрифий» каби кумуш дирҳамлар чиқарган. Сомонийларнинг кумуш дирҳамлари Русия ва Болтиқ бўйи мамлакатларидан кўплаб топилган. Мовароуннаҳр деб аталадиган бу ҳудудда мустақил давлатларнинг ташкил топиши уларда сиёсий барқарорлик иқтисодий ривожланиш ва маданий ҳаётнинг равнақига катта таъсир кўрсата бошлади. Бухоро, Самарқанд, Урганч ва Марв каби шаҳарлар илм-фан ва маданият марказлари сифатида шаклланиб ривожлана бошлади. Ўрта Осиёда IX-XIII асрларда Сомонийлар, Қорахонийлар, Ғазнавийлар ва Хоразмшохлар давлатлари ҳукм сурдилар. Бу давлатлар халқаро майдонда ўз мавқеи ва ўтган ўрни жиҳатидан катта эътибор за нуфузга эга бўлдилар. Аҳмад Наср, 32

Исмоил Сомоний, Алптакин, Махмуд Ғазнавий, Тўғрулбек Султон Санжар, Отсиз, Такаш сингари тадбиркор ва узоқни кўра оладиган давлат арбоблари даврида Ўрта Осиёда ҳаётнинг барча жабҳаларида юксалишга эришилди, давлат ҳокимияти мустаҳкамланди, нисбатан тинчлик, осойишталик ва барқарорлик вужудга келди. Тарихчи Абу Мансур ас-Сомонийнинг сомонийлар Бухоросига берган таърифи бутун Ўрта Осиё давлатларининг IX-XIII асрлардаги аҳволига тегишлидир: «... шон-шуҳрат макони, салтанат каъбаси ва замонасининг илғор кишилари жамланган, ер юзи адибларининг юлдузлари порлаган ҳамда ўз даврининг фозиллари битилган (жой) эди». Ўрта Осиё ҳукмдорлари илм аҳли билан яқинлашдилар. Мамлакатни бошқаришда уларнинг билими ва маслаҳатларидан фойдаландилар. Ҳукмдорларнинг аксарияти бу даврда ўз саройларида олим, шоир ва уста санъаткорлар, турли соҳалар бўйича кимматбаҳо китобларни тўплашга одатландилар. Саройга жалб этилган олим ва шоирлар, кутубхоналардаги нодир қўлёзма асарлар билан мағрурланардилар 24 . Сомонийлар даврида деҳкончилик билан бир қаторда ҳунармандчилик ҳам кенг сурьатлар билан тарқалган. Шаҳар аҳолисининг кўп қисми ҳунармандчиликнинг турли соҳалари билан машхур бўлишган. Манбаларда қайд қилинишича, Мовароуннаҳрда, айниқса тўқимачилик яхши тараққий қилган. Бу ерларда ипак ва жундан тайёрланган турли-туман газламалар ўзининг юқори сифатлилиги, бежирим ва нафис нақшлари билан ажралиб турган. Бухоронинг Зандана, Самарқанддаги Вадор ва Сурхондарёдаги Дарзанги тўқимачиларининг маҳсулотлари фақатгина Мовароуннаҳр ва Хуросондагина эмас, балки Ироқ Эрон ва Ҳиндистонларда ҳам маълум бўлган. Хусусан, Наршахийнинг ёзишича, Занданада тайёрланган газламаларга Шарқ бозорида эҳтиёж жуда катта бўлган. 24 Р.Ҳ.Муртазаева. “Ўзбекистон тарихи”. Т., “ЎАЖБНТ”, 2003, 390 -бет. 33

Сомонийлар даврида Мовароуннаҳрда «Буюк ипак йўли» орқали борадиган карвон савдоси катта аҳамият касб этди. Карвон савдоси Ўрта Осиё орқали Жануби-шарқий Европа мамлакатларини Шарқ мамлакатлари, аввало Мўғулистон ва Хитой билан боғлаб турар эди. Олд Осиё давлатларини Мўғулистон ва Хитой билан боғлайдиган йўл энг гавжум ва серқатнов карвон йўли бўлган. Бу йўл Боғдоддан бошланиб, Ҳамадон, Нишопур, Марв, Омул (Чоржўй), Бухоро, Самарқанд, Шош, Тароз (Жамбул), Кулон (Луговая бекати), Марки, Болосоғун, Суёб, Иссиқкўлнинг жанубий қирғоғи орқали ўтиб, Шарқий Туркистон орқали Хитойга борар эди. Ўрта Осиёдан Европага олиб борадиган йўлнинг аҳамияти жуда катта бўлган. Лекин ўша даврда Ҳазар подшолиги билан Халифат ва булғорларнинг муносабатлари яхши бўлмаганлиги туфайли карвонлар Кавказ ва Ҳазарлар ҳудуди орқали бориш имкониятидан маҳрум бўлганлар. Йўл энди Ўрта Осиё орқали Марв, Бухоро, Қиёт, Урганч, Замжан, Эмба, Ёйиқ (Ўрол), Самара, Кинел, Черемшан дарёларидан ўтиб, сўнг Булғорияга борган. Хоразмнинг ўзига келганда у Ҳазар подшолиги билан турли соҳаларда савдо ва маданий алоқалар ўрнатган. Бу даврда савдо-сотиқ ишларида кўпроқ чеклар қўлланилган 25 . Чекларни кўрсатиш орқали мўлжалдаги жойдан чекка тўланган миқдордаги пулни олиш мумкин эди. Савдо асосан айирбошлаш йўли билан олиб борилган, пул эса ҳисоб-китоб бирлиги вазифасини ўйнаган, ҳолос. Карвонлар ўтадиган шаҳар ва қишлоқларда карвонсаройлар қурилган. Карвонсаройларда савдогарлар, уларнинг хизматкорлари, от-уловлари учун барча шарт-шароитлар бўларди. Зарур ҳолларда карвонсаройларнинг ўзида кўтара савдолар қилинарди. Одамлар бу ерга савдо қилиш учун келиб, бошқа шаҳарлар ва мамлакатлардаги товар молларнинг қийматларини ҳам билиб олар эдилар. Карвонлар бир неча ўндан бир неча мингга қадар от ва туялардан иборат бўлган. Уларни қўриқлаб борувчи маҳсус қуролли соқчилари бўларди. Ҳар бир карвонда тилмочлар олиб юрилган. У пайтда карвонларга фақат савдо уюшмаси деб қарамаганлар. Карвон таркибида 25 Аҳмадали Асқаров. “Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи”.Т., “Университет”, 2007, 189 -бет 34

савдогарлардан ташқари ҳунармандлар, олимлар, рассомлар, санъаткорлар, усталар, сайёҳлар ва элчилар ҳам бўларди. Савдо карвонларига, одатда, элчилик топшириқлари ҳам бериларди. Жумладан, 922-йилда халифа Муқтадор булғор подшосига юборилган карвон бутун бошли бир элчихона эди деса бўлади. Карвонда мирзалик- котиблик вазифасини бажарган Аҳмад ибн Фадланнинг ёзиб қолдирган хотираларига қараганда бу карвон савдогарчилик ишларидан ташқари яна элчилик, ҳарбий ва диний вазифаларни ҳам адо этган. Савдо карвонлари «Буюк ипак йўли» орқали Хитойдан ипак ва ипак матолари, кимхоб ва шойи, олтин ва кумуш аралаштирилиб тўқилган зарбоф матоларни Мовароуннаҳрга олиб келганлар. Ўрта Осиёдан Хитойга эса шиша-ойналар, отлар олиб бориб сотганлар. Шарқий Европа билан олиб борилган савдода Хоразм муҳим ўринни эгаллаган. I Х-Х асрдаги карвон савдоси Хоразм билан икки йирик савдо маркази — ҳазарлар ва булғорлар ўртасида олиб борилган. Бу даврда иккита савдо маркази Волга бўйида шуҳрат қозонган. Бу — Итил билан Булғор бўлган. Итил шаҳри икки қисмдан иборат эди. Шаҳарнинг ғарбий қисми Итил, шарқий қисми эса Ҳазорон деб аталган ва у савдо маркази бўлган. Ҳазорон аҳолисининг кўпчилик қисмини хоразмликлар ташкил қилган. Ибн Ҳавқалнинг таъкидлашича, мусулмонлар шаҳри бўлган Ҳазоронда 30 та мачит бўлган. Маъсудий эса Ҳазорон хоқонининг қўшинлари асосан хоразмликлардан бўлганлигини ёзади. Ибн Ҳавқал хоқон қўшинлари таркибида 12 минг хоразмлик бўлганлигига алоҳида эътибор беради. Волга бўйининг Ўрта Осиё ва хусусан Хоразм билан савдосида булғорлар ҳам катта ўрин тутган. Шарқий Европага Ўрта Осиёдан зарб этилган дирҳамлар, шоли, ип газлама, жун ва бошқа матолар олиб келганлар. Хоразмга эса Шарқий Европадан ҳар хил терилар, мўйналар, тери ошлашда ишлатиладиган пўстлоқ, қорамол, асал, қуллар ва бандилар олиб келинган. Бу даврда дехқончилик ва ҳунарманд чиликнинг ривож топиши билан ички ва ташқи савдо ҳам кенгайди. Ғарбий Осиёни Муғулистон ва Хитой 35

билан туташтирган қадимги карвон йўли орқали олиб борилган ташқи савдо алоқалари ривожланди. Боғдод шаҳридан бошланган катта карвон йўли Ҳамадон, Нишопур, Марв, Омул, Бухоро, Самарқанд, Шош, Тароз, Кулон, Марки, Болосоғун, Суёб, Иссиқкўлнинг жанубий соҳили орқали ўтиб, Шарқий Туркистонга ва ундан Хитойга кириб борар эди. Бу йўлнинг Фарғона орқали ўтган жанубий Ўғузлар юрти ёки Дашти Қипчоқ орқали Жанубий Сибирга йуналган, ҳамда Хоразм орқали Итил дарёси бўйлаб Ҳазар ва Булғор давлатларига элтадиган шимоли-ғарбий тармоқлари айниқса серқатнов бўлган. Карвон йўлларида работлар бино қилиниб, карвонсаройлар қурилган. Х асрда ташқи савдо муомаласида саррофлик чекларидан кенг фойдаланилган. Ўша вақтда савдогарлар ўзи билан кўп миқдорда пул олиб юрмас эди. Ўз пулини у шаҳарнинг тегишли саррофларидан бирига топшириб, ундан тегишли ҳужжат - чек оларди. Мўлжалланган шаҳарга бориши билан ўша чекни саррофга бериб, унда кўрсатилган миқдордаги пулни тўлалигича қайтариб олиши мум кин эди. Карвон йўлининг шимолий тармоғи Даш ти Қипчоқ аҳолисини деҳқончилик маҳ сулотлари ва ҳунармандчилик буюмла ри билан таъмин этарди. Сибирдан қимматбаҳо мўйналар, кўчманчилар юртидан асосан чорва моллари ва чорвачилик маҳсулотлари келтирилар эди. Фарғона, Ўш ва Ўзган орқали Қашқарга ва ундан ички Хитой вилоятларига рангдор шиша буюмлар, сирланган нақшинкор сопол идишлар, кийим-кечак, эгар-жабдуқ, мева ва йилқи, шунингдек зеб-зийнат ва қурол- яроғлар олиб борилар эди. Хитойдан, асосан, ипа к, шойи, кимхоб ва чинни идишлар олиб келинарди. Мовароуннаҳр бозорлари орқали Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларига ипа к, ип ва шойи, кумуш, тери, жун, кигиз, турли хил м ў йна, туя, қ орамол, қў й, қуруқ мева олиб чиқилар эди. Ҳазар ва Булғорга Мовароуннаҳр ва Хоразмдан гуруч, қуруқ мева (ёнгоқ майиз, ўрик ва ҳоказо), канакунжут мойи, ширинликлар, тузланган балиқ, бўза, мушканбар, пахта толаси, ип ва шойи матолар, мовут, кимхоб, 36

гилам ва чойшаблар, қулф, камон, қайиқ ва кумуш тангалар, шунингдек, Хитой, Ҳиндистон, Эрон, Византия, Ироқ ва бошқа мамлакатлардан келтирилган моллар чиқарилар эди. Булғор ва Ҳазардан қимматбаҳо мўй налар, шунингдек, мум, шам, камон ўқи, оқтерак ёғочи ва қайин пўстлоқлари, чўққи қалпоқлар, балиқ елими ва тишлари, булғори чарм қалқонлар, славян элати (қавми)га мансуб қуллар, овчи қушлар (қарчиғай), асал, қўй ва қорамол олиб келинар эди. Таш қ и сав до муомаласида Тоҳирийлар ва Сомонийларнинг кумуш дирҳамларидан кенг фойдаланилар эди 26 . Дамашқ, Қоҳира, Бағдод, Куфа, Басра ва бошқа шулар сингари катта шаҳарларда Ўрта Осиёдан бориб фан, маданият тараққиётига ўз ҳиссасини қўшган авлод-аждодларимиз бу даврга келиб кўпая борди. Боғдод шаҳри Шарқнинг илм-фан маркази сифатида оламга танилди, чунки IX асрда бу ерда «Байт ул-ҳикма» - («Донишмандлар уйи») Шарқнинг фанлар академияси ташкил этилди. Бунга монанд ҳолда X аср келтирилган ва ундан кейин бошқа ўлкаларга тарқалган. Ички ва ташқи савдода айрим кичик шаҳарларнинг ҳам ўрни катта бўлган. Бу борада Пойканд шахри муҳим аҳамият касб этади. Манбаларда ёзилишича, бу шаҳарда сомонийлардан олдин ҳам савдогарлар Хоразм, Каспий бўйидаги ўлкалар ва Хитой билан олди-сотди ишлари олиб боришган. Шаҳар ҳокимлари савдогарлар учун ҳамма шарт-шароитларни яратиб беришга ҳаракат қилганлар. Шаҳарда ўнлаб карвон саройлар мавжуд бўлган, улар бозорга яқин жойларда жойлашган. Бозорларда сотиладиган моллар аввало маҳаллий аҳолининг эхтиёжини қондиришга қаратилган. Ҳунармандлар ўз молларини сотиб озиқ-овкат молларини ҳарид қилишган, ўз навбатида деҳқонлар ҳунармандчилик молларини ҳарид қилишган. IX-X асрларда Ўрта Осиёнинг иқтисодий ҳаётида савдо-сотиқ катта аҳамиятга эга эди. Бу борада кўчманчилар билан чегарадош бўлган шаҳарларнинг аҳамияти катта бўлган. Кўчманчилар шаҳарларга келиб деҳқончилик ва ҳунармандчилик маҳсулотларини ҳарид 26 Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов. “Ватан тарихи”. 1-қисм. Т., “Шарқ”, 2010, 3 00 -бет. 37

қилганлар, тери ва бошқа чорвачилик маҳсулотларини сотганлар. Ўрта Осиёлик савдогарлар ўз молларини араб халифалиги таркибига кирган давлатларга, Кавказга, Ҳазар ва Булғорияга, Хитой ва Ҳиндистонга олиб бориб сотганлар. Ўрта Осиёдан Хитой билан Ўрта Ер денгизини бирлаштирувчи ва Жануби-Шарқий Европага олиб борувчи карвон йўллари ўтган. Айниқса, Ўрта Ер денгизи билан боғловчи карвон йўли анча гавжум бўлган. Бу йўл Боғдод, Ҳамадон, Нишопур, Марв, Омул, Бухоро, Насаф, Кеш, Самарқанд, Уструшона, Шош, Болосоғун орқали Хитойга олиб борган. Хитойга Ўрта Осиёдан отлар ва шиша буюмлар олиб борилган. Хитойдан эса турли-туман ипак газламалар келтирилган. Ҳазар, Булғор ва Русь ерларига Ўрта Осиёдан қуруқ мевалар, турли-туман газламалар, гуруч ва кумуш чиқарилган. Ўз навбатида Жануби-Шарқий Европадан Ўрта Осиёга мўйна, мис, тери, қорамоллар келтирилган. Жануби-Шарқий Европа билан бўлган савдо алоқаларида хоразмлик савдогарларнинг ўрни катта бўлган. Ибн Ҳавқал ва Муқаддасийнинг қайд этишича, Вадорда тайёрланган юқори сифатли газламалар аҳолининг юқори табақалари орасида жуда қадрланган. Бу газламалардан асосан амирлар, вазирлар, турли амалдорлар, қозилар ўзларига либослар тиктирганлар. Вадор газламаси ҳатто Хуросон парчаси ҳам деб аталган. Газламаларнинг турли навлари бундан ташқари Кешда, Насафда, Дабусияда ва кўпгина бошқа шаҳарларда ҳам тайёрланган. Кулолчилик ҳам сомонийлар даврида ўз тараққиётининг энг юқори босқичларига кўтарилган. Кулолчилик чархининг янада мукаммалланиши натижасида идишларни безашда сирлардан фойдаланишнинг кашф этилиши, бу борада катта ютуқ бўлди. Натижада идишларнинг турлари ҳам, шакллари ҳам кўпайди. Уларнинг сифати кескин даражада ошди. Идишлар турли рангдаги сирлар билан безатила бошланди. Манбаларда қайд қилинишича, айниқса, Самарқанд, Бишкет ва Марв кулоллари тайёрлаган идишлар ўзининг бежирим шакли, юқори сифати, ажойиб ва нафис нақшлари билан ажралиб турган. Эпиграфик нақш билан безатилган турли-туман идишлар айниқса, диққатга моликдир. Шу даврга оид шаҳарларда олиб борилган 38

археологик изланишларга қараганда, кулоллар шаҳарларда маҳалла-маҳалла бўлиб яшаганлар. 27 . Бу даврда шишасозлик ҳам кенг ривожланган. Ўрта Осиё шишасозлари турли шаклдаги катта-кичик шиша идишларни тайёрлаганлар. Идишлар асосан кўкимтир рангдаги шишалардан тайёрланган. Уларнинг маълум қисми нақшлар билан безатилган. Шишасозларнинг устахоналари Нисо, Марв, Термиз, Пойканд каби шаҳарларда очиб ўрганилган. Ўрта Осиё шишасозларининг маҳсулотига бошқа ўлкалардан эхтиёж катта бўлган. Сомонийлар даврида металлургия соҳасида ҳам катта ютуқлар қўлга киритилган. Ёзма манбалар ва олиб борилган археологик қазиш ишларга қараганда бу даврда кон саноати тараққиётида катта ўзгаришлар рўй берган. Бу даврда Бадахшонда кумуш, олтин, биллур, ложувард каби қимматбаҳо металл ва тошлар қазиб олиш давом этган. Уструшонанинг Минк туманида катта миқдорда темир рудаси, Буттамда олтин, кумуш, мис ва бошқа металлар, Тузкон кўлида туз, Фарғонадаги Нокад деган жойдан олтин, кумуш, Исфара яқинида тошкўмир қазиб олинган. Фарғонада нефт ҳам борлиги ёзма манбаларда қайд қилинган. Ўрта Осиёда сомонийлар даврида қоғоз ишлаб чиқариш ҳам яхши ривожланган. Қоғоз ишлаб чиқариш бўйича энг йирик марказ Самарқанд бўлиб, ундаги қоғозларнинг маҳсулоти фақат Ўрта Осиё ёки Шарқда эмас, балки Европада ҳам машҳур бўлган. Самарқанд қоғозининг олти нави манбаларда кайд қилинган. Юқорида қайд қилинган ҳунармандчилик турларидан ташқари сомонийлар даврида Ўрта Осиёда тоштарошлик, заргарлик, дурадгорлик каби соҳалар анча ривож топган. 27 Карим Шониёзов. “Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни”. Т., “Шарқ”, 2001, 2 55 -бет 39

III-Боб: “Сомонийлар давлатининг ички ва ташқи сиёсати” мавзус ининг ўқитилиши ва дарснинг янги педагогик технологияда олиб борилиши 3.1.Мавзунинг 1-соатлик дарс ишланмаси. Биз янги педагогик технологияга таянган ҳолда ушбу ўқув дастурини ишлаб чиқдик: Фан: Ўзбекистон тарихи . Дарс мавзуси: Сомонийлар давлатининг ички ва ташқи сиёсати А) Таълимий мақсад: Ўқ увчиларга Сомонийлар давлати ҳ а қ ида маълумот бериш. Б) Тарбиявий мақсад: Ўқ увчиларнинг билим ва к ў никмаларини жа ҳ он талабларига мос ҳ олда шакллантириш. В) Ривожлантирувчи мақсад: Ўқ увчиларда манти қ ий фикрлаш, тарихий шакллантириш к ў никмаларини ў стириш. Дарснинг жиҳози: Сомонийлар давлатининг ҳарит аси . Сомонийлар давлати ҳақида қўшимча адабиётлар, ўқувчиларнинг Сомонийлар давлатига оид чизган ҳариталари, дарслик, китоб. Дарснинг режаси: 1. Ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш. 2. Сомонийлар давлати ҳ а қ ида маълумот 3. Янги мавзуни муста ҳ камлаш. 4. А қ лий хужум. 5. Интерфаоллик. 6. Айсберг усули. 7. Ра ғ батлантириш. 40

Дарснинг хронологик ҳар итаси: № Керакли жиҳозлар Ва қ ти Дарснинг кечиши ва йуналиши 1. Жиҳозланиши, доска. 2-да қ и қ а 1.Ташкилий қ исм. а) ўқ увчиларнинг билдиришномаси асосида дарсга тайёргарлигини текшириш. 2. Доска. 3-да қ и қ а 2. Ўқ итувчи кириш с ў зида мавзунинг номини айтади ва мавзу ма қ садини тушунтиради. 3. Кичик к ў ргазмалар 35-да қ и қ а 3. Ўқ увчиларнинг билимини назорат қ илишда қў лланиладиган усуллар. а) а қ лий ҳ ужум. б) интерфаоллик в) айсберг усули г) ра ғ батлантириш 4. Дарслик китоб. 5-да қ и қ а. 4. Дарсга якун ясаш. Уйга вазифа: Сомонийлар давлати ҳ а қ ида қў шимча маълумотлар т ў плаш. Дарснинг бориши: Ўқ итувчи: Ташкилий қ исм. а) Саломлашиш. б) Тозаликка эътибор бериш. в) Дарсга тайёргарлигини текшириш. г) Давоматни ани қ лаш. д) Ў тилган мавзуни умумлаштириш. Янги мавзу баёни: Сомонийлар давлатига Сомон қишлоғи (Балх яқинида, баъзи 41

манбаларда эса, Термиз яқинида) оқсоқоли Сомонхудотнинг авлодлари асос солган. Халифа Маъмунга бўлган садоқатлари эвазига 819-820 йилларда Сомонхудотнинг набиралари Нуҳ Самарқандга, Аҳмад Фарғонага, Яҳё Шош ва Уструшонага, Илёс Ҳиротга ҳоким этиб тайинландилар. 839-840 йилларда Нуҳ ибн Асад Исфижоб вилоятини босиб олди ва уни мустаҳкамлади. У Суғднинг бир қисми ва Фарғонага ҳоким бўлиб олди. Лекин Сомонийлар давлатини бунёд этишда Аҳмаднинг ҳиссаси кўпроқ бўлди. Унинг Наср, Яьқуб, Яҳё, Асад, Исмоил, Исхоқ ва Ҳомид исмли ўғиллари бор эди. Нуҳ ибн Асад 842 йили вафот этгач, Самарқандни укалари Аҳмад ва Яҳё бошқарди, кейин ҳокимлик Наср (865-892) қўлига ўтди. 859-йилда Яҳё ибн Асад вафот этгач, Шош ва Уструшона Аҳмаднинг иккинчи ўғли Яъқубга насиб этди. Кейин ташаббус Исмоил ибн Аҳмад қўлига ўтди. Бухорода Тоҳирийлар мавқеи суст эди. 874 йилда Ҳусайн ибн Тоҳир Хоразм шаҳарларини талаётган бир пайтда Бухоро зодагонлари илтимоси билан Наср Бухорога Исмоил ибн Аҳмад (849-892) ни ҳоким қилиб жўнатади. Янги мавзуни мустаҳкамлаш: Ақлий ҳужум: 1. Мовароуннаҳрда Сомонийлар давлатининг ташкил топиши учун қандай шарт-шароитлар пайдо бўлди. 2. Сомонийлар давлатининг ташкил топиши ва давлат бошқарувидаги ислоҳотлар. 3. Сомонийлар даврида ер эгалиги ва иқтисодий ҳаёт. 4. Сомонийлар даврида ислом дини ва маданий ҳаёт. 5. Сомонийлар давлатинининг парчаланиб кетиши сабабларини аниқланг. Интерфаоллик: Ўқ итувчи: Ўқ увчилар дарсимизни ноанъанавий усулда давом эттирамиз. (Шундай деб ўқитувчи биринчи қатордаги ўқувчиларни "Қораловчи" гуруҳ, иккинчи қатордаги ўқувчиларни "Оқловчи" гуруҳларга ажратиб ҳар иккала гуруҳда биттадан фаол ўқувчини дарсни кузатиб борувчи "Эксперт" лар деб белгилагач, ўзи ўқувчилар қаторига ўтиради. Бир ўқувчи Сомонийлар давлати тўғрисида тушунчаларини сўзлаб 42

беради. Бу ўқувчига "Қораловчи" гуруҳ томонидан саволлар ёғилади, "Оқловчи" гуруҳ бу ўқувчини ҳимоя қилиб боради ва ниҳоят "Эксперт" лар иккала гуруҳнинг дарсга фаоллигини ҳолисона баҳолаб беради). Ўқитувчи: Мана дарсимиз қизиқарли давом этмоқда, энди уни янада қизиқарли ўтказиш мақсадида "Айсберг" усулидан фойдаланамиз. Фараз қилайлик биз Шимолий муз океанида саёҳат қилиб юрибмиз. Бирданига олдимиздан " Айсберг" (музқоя) чиқиб қолди. Хуш, нима қилиш керак? 1-чи ўқувчи: "Айсберг"ни айланиб ўтамиз. 2-чи ўқ увчи: "Айсберг"ни парчалаб юборамиз. 3-чи ўқ увчи: "Айсберг"ни эритиб юборамиз. 4-чи ўқ увчи: Ор қ ага қ айтиб кетамиз. Ўқ итувчи: Энди яна дарсга қ айтайлик. Ў ша биз айтган Айсбергнинг ў рнига Сомонийлар давлати мавзусини к ў риб қў яйлик. Бу мавзуни, биринчи ўқ увчи айтганидек ў рганмасдан айланиб ў тиб кетамизми? иккинчи ўқ увчи айтганидек парчалаб юборамизми? учинчи ўқ увчи айтганидек эритиб юборамизми? ёки т ў ртинчи ўқ увчининг фикри буйича бу мавзуни ў рганмасдан ор қ ага қ айтиб кетган маъ қ улми? Ўқ увчилар: янги мавзуни "Айсберг" сингари эритиб, урганиб олганимиз маъ қ ул. Ра ғ батлантириш: ( Ўқ итувчи дарс с ў нгида фаол иштирок этган ўқ увчиларни "5" ба ҳ о билан ба ҳ олаб, уларга ташаккурнома билдиради. Уларни яхши ўқ ишга чорлайди) . Уйга вазифа: Сомонийлар давлатининг ташкил топиши т ўғ рисида қў шимча маълумотлар т ў плаб, дарсга тайёргарлик к ў риш. Биз бу мавзуни ўқ увчиларга ў ргатишда янги педагогик технологиянинг ушбу услубини ўқ увчилар ёшига эътибор берган ҳ олатда содда ва қ улай усулда қў ллашни тавсия этамиз. 43

Хулоса Сомонийлар Мовароуннаҳр ва Хуросонда мустақил давлат тузиш учун авваламбор, кучли марказлашган ҳокимият тузиш кераклигини яхши тушунишган. Бу айниқса Исмоил Сомоний даврида куннинг долзарб масаласига айланган эди. Й ирик ер эгаси бўлган Исмоил биринчи навбатда маҳаллий зодагонлар ва савдогарларнинг манфаатларини кўзлаб иш тутди. Давлатнинг иқтисодий куч қудратини ошириш, қишлоқ хўжалигини, ҳунармандчиликни ва савдони ривожланиши учун кенг шарт-шароитлар ту ғ дириб бериш лозим эди. Шу мақсадда Исмоил катта ва яхши қуролланган, сараланган қуролли кучларни ташкил қилишга киришди. У айниқса, турк ғ уломларидан иборат қ исмларни тузишга катта эътибор берди. Натижада Сомонийлар давлати тез орада мусулмон Шарқидаги марказлашган кучли давлатга айланди. Мамлакатнинг қудратини мустаҳкамлаш ма қс адида Исмоил Сомоний бир қанча исло ҳо тлар ўтказди. Мана шундай исло ҳо тлардан бири давлатни бошқариш маъмурият и ни жорий қилиш бўлди. Бу маъмурият даргох - амир саройи ва девон -давлат идораси, вазирликлардан иборат бўлган. Давлатни бошқарувчи олий ҳукмдор амир унвонига эга эди. Исмоил Сомоний ўз даврида марказлашган давлат бошқаруви тизимини жорий этган эди. Сомонийлар давлати мажмуини мустаҳкамлашда Ну ҳ II Сомонийнинг маърифатли вазирлари Абуабдулло Муҳаммад Жайхоний ва Абуфазл Муҳаммад Баламийларнинг хизматлари катта бўлган. Сомонийлар ҳукмронлиги даврида бош вазир лавозимига асосан шу икки сулола вакиллари тайинланган. Давлат мажмуи дарго ҳ (амир саройи) ва девонга (вазирликлар, давлат идораси) бўлинган 28 . Саройда сиёсий ҳокимият соҳиби хорас қў л остида бўлиб, у олий ҳукмдор фармонлари ижросини назорат қилган. Даргоҳ ҳамда бошқа муҳим давлат идораларининг хавфсизлигини амалга ошириш хизматини бош ҳожиб 28 Р.Ҳ.Муртазаева. “Ўзбекистон тарихи”. Т., “ЎАЖБНТ”, 2003, 395 -бет. 44

ва унинг ходимлари олиб борган. Саройда шарбатдорлар, дастурхончилар, таштадорлар, от боқарлар, хўжалик бекалари каби турли хизматчилар бўлган. Саройдаги барча хўжалик ишларини вакил бошқарган. Вакил саройдаги энг эътиборли кишилардан бири ҳисобланган. Наршахийнинг маълумот беришича, Наср II Сомоний даврида Бухоро регистонида давлатдаги 10 та девонга атаб маҳсус 10 та бино қурилган. Давлатда қуйидаги девонлар фаолият кўрсатган: Девони вазир (бош вазир девони). Бу девонга қолган барча девонлар бўйсунган. Бош вазир девони барча маъмурий, сиёсий, хўжалик ва ҳарбий маҳкамаларни назорат қилган. Девони мустауфи (молиявий ишлар девони). Бу девон давлатнинг барча молиявий ишларини бажарган ва назорат қилган. Девон хазинадор томонидан бошқарилиб, унинг ихтиёрида ҳисобчилар, мунший ва котиблар, дафтардорлар бўлган. Девони амид ал-мулқ ёки ал-расаил (расмий ҳужжатлар девони). Бу девон давлат аҳамиятига молик бўлган барча ҳужжатларни тузиш ва ишлаб чи қ иш билан шу ғ улланган. Шунингде к, бу девон чет давлатлар билан бўлган дипломати к муносабатларни ҳам назорат қилган. Девони соҳиб-аш-шурот (ҳарбий ишлар девони). Бу девон давлатнинг бутун ҳарбий ишларини назорат қилган, жумладан, амирнинг шахсий қўшинини (гвардиясини) бошқарган. Ушбу девонбошининг маҳсус ёрдамчиси - ариз бўлган. У ма ҳ кама ва унинг бошлиғи амир қўшини хазинаси билан шу ғ улланган. Қў шинга бир йилда т ў рт марта маош т ў ланган. Бу девон ҳарбий интизомни таъминлаб турган. Девони соҳиб ал-борид (хат-хабарлар назоратчиси девони). Ушбу девон марказда қабул қилинган муҳим қарорлар, ҳужжатлар, хабарномаларни вилоят ва шаҳарларга етказиш билан шу ғ улланган. Бу девоннинг вилоятлардаги бошлиғи фақат марказга б ў йс у нган. Бу девон ходимлари вилоят ва шаҳарларда бўлиб турадиган, ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий аҳамиятга эга бўлган воқеаларни марказга етказиб турган. Шунингдек бу девон давлат элчилари, вилоят ва шаҳарлар ҳокимлари устидан махфий 45

назорат ў тказган. Девони мухтасиб (бозорлар ва кўчалар, шариат қонун қоидаларига риоя қилишни назорат қилувчи девон). Бу девон хизматчилари қиладиган асосий иш шаҳар ва қишлоқларда, кўча ва бозорларда тартиб-интизомни, тош-тарозини назорат қилганлар. Аҳоли томонидан шариат қонун- қоидаларига риоя қилишнинг назорати ҳам шу девон зиммасида бўлган. Ушбу девонбоши ўз мирғазаб (ходим) лари билан барча шаҳарларда фаолият кўрсатган. Девони мамлакаи хос (давлат иш бо шқ арувчиси девони). Бу девон сарой таъминоти билан боғлиқ сарф-ҳаражатларни назорат қилган. Муҳим давлат ишлари ва айниқса, хазина кирим-чи қ имини назорат қилиш ҳам шу девон зиммасида бўлган. Девони ва қ ф (ва қ ф ерлари девони). Мачитлар, мадрасалар, умуман диний муассасалар и ҳ тиёрида бўлган ер-сув, мол-мулк кабиларни бошқарган. Девони қози аз-зиё (қозилик ишлари девони). Бу девонни давлатнинг бош қ озиси бошқарган. Девон барча вилоятлар ва шаҳарлардаги қ озилар фаолиятини назорат қилиб турган 29 . Юқорида санаб ўтилган девонларнинг барчаси (соҳиб ал-борид девонидан бошқа) маҳаллий ҳокимлар ва олий марказий ҳокимиятга бўйсунган. Таъкидлаш лозимки, Сомонийлар даврида маҳаллий бошқарув тизими ҳам самарали фаолият юритган. Вилоятлар бошқарувчилари - ҳоким, шаҳарлар бошқарувчилари эса - раис деб юритилган. Вилоятлар ҳокимлари кўп ҳолларда ҳукмрон сулола вакилларидан ва катта таъсирга эга бўлган йирик зодагонлардан тайинланган. Сомонийлар даврида амалдорларни давлат хизматига қабул қилишда маълум бир талаблар: давлат тили ҳисобланган араб тилини мукаммал билиш, исломий ҳуқуқ-фиқх меъёрларидан тўлиқ хабардорлик, тарих, адабиёт каби илмлардан боҳабарлик, ҳисоб-китоб ишларида билимдонлик ва бошқалар мавжуд бўлиб, бу марказий ва маҳаллий давлат бошқаруви 29 Карим Шониёзов. “Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни”. Т., “Шарқ”, 2001, 2 0 0-бет 46

самарадорлигини оширишга хизмат қиларди. Давлат бошқарувида ҳарбий- маъмурий амалдорларнинг мавқелари ниҳоятда катта эди. Шунингдек, X асрда мусулмон руҳонийлари ҳам катта обрўга эга эдилар. Мовароуннаҳрда асосан ислом динининг ханафийлик мазҳаби тарқалган бўлиб, диндорлар бошлиғи устод (кейинчалик шайх-ул-ислом) Сомонийлар давлатида катта мавқега эга бўлган. Сомонийлар давлатида суд ишлари шариат қонун-қоидаларига асосланган бўлиб, улар қозилик девони томонидан бошқарилган. Суд жараёнидаги ишлар қозикалон, қозилар, муфти, раислар томонидан амалга оширилган. Вилоят ва шаҳар қозилари қозикалонга бўйсунган. Давлатда ҳар бир вилоятлар ва шаҳарлар ҳукмдорлари кўнгиллиларидан иборат қўшин сақлаган. Кўнгиллилар одатда озод ва бой деҳқонларнинг ўғилларидан иборат бўлган. Кўнгиллилар ҳарбий ҳолат вужудга келган вақтда албатта йиғилган. Улар вилоят ва давлат даромади ҳисобига сақланган. Давлат ҳудудлари вилоят қўшинлари ва ғозийларнинг қисмлари билан қўриқланган. Иқтисодий ва маданий ҳаёт. Сомонийлар даврида кучли ва мустақил давлатнинг пайдо бўлиши деҳқончилик, ҳунармандчиликнинг ривожланиши, шаҳарларнинг тараққиёти ўз навбатида ички ва ташқи савдони янада ўзвийлашувига ва тараққиётига олиб келди. Аввало, шаҳар ва қишлоқлар ўртасидаги савдо кенгайди. Иккинчи томонидан, шаҳар ва қишлоқларни қўшни кўчманчи халқлар ва бошқа давлатлар билан алоқаси ривожланди. Ёзма манбаларда кайд қилинишича, бозорлар катта-кичик шаҳарларда ва ҳатто қишлоқларда бўлган. Айниқса карвон йўллари буйида жойлашган шаҳарларда бир нечтадан бозорлар бўлган. Бухоро, Хўжанд, Насаф, Кеш, Термиз, Ҳирот, Марв, Нишопур шаҳарларидаги бозорлар катта ва гавжум бўлган. Истахрийнинг маълумот беришича, Самарқандда Мовароуннаҳрнинг бош бозори жойлашган бўлиб, бу ерга кўпгина шаҳарлардан савдогарлар келган. Мовароуннаҳрда тайёрланган маҳсулотларнинг катта қисми Самарқандга келтирилган ва ундан кейин бошқа ўлкаларга таркатилган. 47

Ички ва ташки савдода айрим кичик шаҳарларнинг ҳам ўрни катта бўлган. Бу борада Пойканд шаҳри муҳим аҳамият касб этади. Манбаларда қайд этилишича, бу шаҳарда Сомонийлардан олдин ҳам савдогарлар Хоразм, Каспий буйидаги ўлкалар ва Хитой билан олди-сотди ишлари олиб боришган. Шаҳар раислари савдогарлар учун барча шароитлар яратиб беришга ҳаракат қилганлар. Шаҳарда ўнлаб карвонсаройлар мавжуд бўлган, улар бозорга яқин жойда жойлашган. Савдо расталари карвонсаройнинг ўзида ҳам бўлган. Карвонсаройлар йўлларда ҳам қурилган. Бозорларда сотиладиган маҳсулотлар аввало, маҳаллий аҳолининг эҳтиёжини қондиришга қаратилган. Ҳунармандлар ўз молларини сотиб, озиқ-овқат маҳсулотларини ҳарид қилганлар, ўз навбатида ҳунармандчилик маҳсулотларига деҳқонларнинг талаби катта бўлган. IX-X асрларда Ўрта Осиёнинг иқтисодий ҳаётида савдо-сотиқ катта аҳамиятга эга эди. Бу борада кўчманчилар билан чегарадош бўлган шаҳарларнинг аҳамияти катта бўлган. Кўчманчилар шаҳарларга келиб деҳқончилик ва ҳунармандчилик маҳсулотларини ҳарид қилганлар, тери ва бошқа чорвачилик маҳсулотларини сотганлар. Ўрта Осиёлик савдогарлар ўз молларини араб халифалиги таркибига кирган давлатларга, Кавказга, Ҳазар ва Булғорияга, Хитой ва Ҳиндистонга олиб бориб сотганлар. Ўрта Осиёдан Хитой билан Ўрта Ер денгизини бирлаштирувчи ва Жануби-Шарқий Европага олиб борувчи карвон йўллари ўтган. Айниқса, Ўрта ер денгизи билан боғловчи карвон йўли анча гавжум бўлган. Бу йўл Боғдод, Ҳамадон, Нишопур, Марв, Омул, Бухоро, Насаф, Кеш, Самарқанд, Уструшона, Чоч, Болосоғун орқали Хитойга олиб борган. Хитойга Ўрта Осиёдан отлар ва шиша буюмлар олиб борилган. Хитойдан эса турли-туман ипак газламалар келтирилган. Ҳазар, Булгор ва Рус ерларига Ўрта Осиёдан қуруқ мевалар, турли-туман газламалар, гуруч ва кумуш чиқарилган. Ўз навбатида Жануби-Шарқий Европадан Ўрта Осиёга мўйна, мис, тери, қорамоллар келтирилган. Жануби-Шарқий Европа билан бўлган савдо алоқаларида хоразмлик савдогарларнинг ўрни катта бўлган. 48

IX-X асрларда маданий ҳаёт ҳам ўзининг юқори даражасига кўтарилди. Аввало, меъморчилик санъати ва қурилиш услублари ривожланди. Турар- жойлар, йирик бинолар, амирлар саройлари ҳам хом ғиштдан қурила бошланди. Маъмурий бинолар, йирик бойлар ва амалдорларнинг уйлари устунлар ва ўйма нақшлар билан безатилган. Сомонийлар даврида Мовароуннаҳр ва Хуросон меъморчилик санъатининг юқори тараққиётидан ёрқин далолат берувчи ёдгорлик бу Бухородаги Исмоил Сомоний мақбарасидир. Мақбара ўта оддийлик ва маҳобатли шаклга хос бўлиб у 892- 943 йиллар орасида қурилган ва ўзининг бағоят чиройли қилиб ишланган ташқи кўриниши билан ажралиб туради. Ушбу мақбара ўрта асрлар меъморчилик санъатининг ноёб дурдоналаридан бири ҳисобланади. Сомонийлар даври меъморчилигининг яна бир ноёб дурдонаси Каттақўрғондан 60 км жанубдаги Тим қишлоғида жойлашган Араб ота мақбарасидир. Бу мақбара Исмоил Сомоний мақбараси билан ўхшашлик топади. Бу ўхшашлик мақбаранинг умумий кўринишида, иншоотнинг тузилишида, умумий безатилишида ўз ифодасини топган. Шу билан бирга Араб ота мақбараси мисолида Сомонийлар давридаги меъморчилик тараққиёти ва ривожланиш йўлларини кўрамиз. Сомонийлар даври меъморчилигининг нодир намуналарини шунингдек, Карки (Туркманистон) яқинидаги Аламбардор, Узун (Сурхондарё) яқинидаги Хўжа Нахшрон, Карманадаги Мир Сайид Бахром мақбараларида ҳам учратиш мумкин 30 . IX-X аср меъморчилигининг ривожланиш йўлларининг сақланиб қолганлигини кўплаб масжидлар мисолида ҳам кузатишимиз мумкин. Бу даврга оид масжидлар тўғрисида сўз юритилганда Бухородаги Мағоки Атторон, Пойканд масжиди, Термиздаги Чорустун, Шаҳристондаги Чилдухтарон масжидларини қайд қилиш мумкин. Бу ёдгорликлар Ўрта Осиёда диний меъморчиликнинг ривожланиш йўлларини кузатиш имконини беради. Наршахийнинг маълумот беришича, амир Наср ибн Аҳмад Бухоро 30 Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов. “Ватан тарихи”. 1-қисм. Т., “Шарқ”, 2010, 296 -бет. 49

регистонида ўзи учун катта сарой қурдирган ва унинг қурилишида катта маблағ сарфлаган. Бу сарой ғоятда гўзал бўлган. Саройнинг олдида эса девонлар учун бинолар қурилган. Амир ва ҳокимлар саройи Нишопур, Марв, Самарқанд ва бошқа шаҳарларда ҳам бўлган. Бу саройлар ўзларининг катталиги ва гўзаллиги билан ажралиб турган. Кўп ҳолларда бундай саройлар хушманзара жойларда, боғлар ичида бунёд этилган. Ўрта Осиё халқларининг асрлар давомида эришган маданий ютуқлари ва билимлари IX-X асрларда яшаган ва ижод қилган олимларга катта илмий пойдевор вазифасини ўтади. Агарда бу илмий пойдевор юқори даражада бўлмаганда эди, Сомонийлар давридаги илмий тараққиёт ҳақида гапириш қийин бўлар эди. Бухоро, Марв, Самарқанд, Нишопур, Балҳ, Бинкент, Кеш, Насаф, Термез, Хўжанд, Урганч каби шаҳарлар бу давр ичида йирик маданият ва фан марказларига айландилар. Сомонийлар ўз давлатлари ҳудудида жойлашган ўлкалардан чиққан замонасининг етук маърифий ва фан соҳибларини Бухорога таклиф этдилар. Улар амир саройларида ўтказиладиган илмий мунозаралар ва адабиёт учрашувларига таклиф қилиниб турдилар. Ўз билимларини янада чуқурлаштириш мақсадида амир кутубхоналарида сақланадиган қўлёзмаларни ўргандилар. Сомонийлар даврида Ўрта Осиёнинг қўшни давлатлар ва халқлар билан маданий ва савдо алоқлари янада кенгайди ва узвийлашди. Мовароуннаҳр ва Хуросонлик олимлар - Абдулло Рудакий, Абумансур Дақиқий, Абулқосим Фирдавсий, Мусо ал-Хоразмий, Абу Наср Фаробий, Абу Али Ибн Сино, Абўлаббос ал-Фарғоний, Абу Райхон Беруний, Муҳаммад Наршахий кабилар ўзларининг буюк ихтиролари ва тадқиқотлари билан нафақат ўз ўлкаларидагина эмас, балки бутун машриғу мағрибда машҳур бўлдилар 31 . Эътиборли томони шундаки, бу олимлар қомусий билимлар соҳиблари бўлишган. Улар фаннинг турли соҳаларида ижод этиб, дунё маданияти ва фанининг ривожланишига ўзларининг салмоқли 31 Р.Ҳ.Муртазаева. “Ўзбекистон тарихи”. Т., “ЎАЖБНТ”, 2003, 39 5-бет. 50

ҳиссаларини қўшдилар. Улар ихтиро этган кашфиётлар фақатгина уларнинг номларига боқийлик бахш этмай, балки бутун халқимизнинг обрў- эътиборини дунёга таратди. Бу даврга оид моддий топилмалар, меъморий ёдгорликлар халқимизнинг юксак маданиятидан, нозик дидидан, чуқур билимидан ва ижодий парвозидан гувоҳлик бериб келмокда. Хуллас, ўлкамизда сомонийлар сулоласи ҳукмронлик қилган асрлар воқеа ва ҳодисаларга бой, жўшқин ҳаёт мавж урган давр бўлиб, давлатчилигимиз тараққиётида муҳим бир босқичдир. Чунки худди ана шу даврдан эътиборан араб босқинчиларига қарши эрк ва озодлик учун кураш олиб борган ўлкамиз халқлари ўзларининг марказлашган мустақил давлатларига асос солдилар ва бу давлатлар халқаро майдонда ўз муносиб ўринларига эга бўлдилар. 51

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1.Каримов И.А. “Юксак маънавият – енгилмас куч”. Т., “Маънавият”, 2008, 173-бет. 2.Каримов И.А.“Тарихий хотирасиз келажак йўқ”. Т., “Шарқ”, 1998. 3.Каримов И.А.“Ватан саждагоҳ каби муқаддас”. Т., “Ўзбекистон”, 1995, 176-бет. 4.А.Муҳаммаджонов. “Ўзбекистон тарихи”. Т., Ғ.Ғулом, 2004, 318-бет. 5.А.Муҳаммаджонов. “Ўзбекистон тарихи”. Дарслик. 6-синф. Т., “Ўқитувчи”, 1994, 320-бет. 6.Аҳмадали Асқаров. “Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи”.Т., “Университет”, 2007, 339-бет. 7.Баҳодир Эшов. “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи”. Т., “Маърифат”, 2009, 268-бет. 8.Карим Шониёзов. “Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни”. Т., “Шарқ”, 2001, 462-бет. 9.Наршахий. “Бухоро тарихи”. Т., “Камалак”, 1991, 335-бет. 10.Р.Ҳ.Муртазаева. “Ўзбекистон тарихи”. Т., “ЎАЖБНТ”, 2003, 675-бет. 11.Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов. “Ватан тарихи”. 1-қисм. Т., “Шарқ”, 2010, 511-бет. 12.Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 8-том. Т., Давлат илмий нашриёти. 2004, 703-бет. 13.Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12-том. Т., Давлат илмий нашриёти. 2006, 707-бет. 14.Г.А.Хидоятов. “Менин жонажон тарихим”. Т., “Ўқитувчи”, 1992, 303-бет. 15.А.Муҳаммаджонов. “Ўзбекистон тарихи”. Дарслик. 7-синф. Т., “А.Қодирий номидаги халқ мероси”, 2004, 287-бет. 52

Похожие

Шаҳрисабз шаҳрининг ўрта асрлар даври моддий тарихи. (археологик манбалар асосида)

Бухоро амирлигининг ташкил топиши ва давлат тузуми

Амир Темур ва темурийларнинг Франция ўртасидаги муносабатлари

Хоразмшохлар даврида ўзбек давлатчилиги ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Хива хонлигининг давлат тузуми ва ҳуқуқ манбалари