Ёш бухороликлар ташкилотининг ташкил топиши ва унинг Бухоро ижтимоий – сиёсий ҳаётида тутган ўрни - История

Ёш бухороликлар ташкилотининг ташкил топиши ва унинг Бухоро ижтимоий – сиёсий ҳаётида тутган ўрни

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

312 KB

Скачать

Ў збекистон Республикаси Олий ва ў рта махсус таълим вазирлиги Бухоро давлат университети Тарих факультети Т арих кафедраси БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШ Мавзу: « Ёш бухороликлар ташкилотининг ташкил топиши ва унинг Бухоро ижтимоий – сиёсий ҳаётида тутган ўрни” 1

Мавзу: “Ёш бухороликлар ташкилотининг ташкил топиши ва уларнинг Бухоро ижтимоий – сиёсий ҳаётида тутган ўрни Режа: Кириш -------------------------------------------------------------------------------------- ----- 1. XIX аср охири – XX аср бошларида Бухорода маорифпарварлик ҳаракатининг шаклланиши. Ёш бухороликлар ташкилотининг ташкил топиши ва унинг машҳур намояндалари -------------------------------------------------------------------------------------- ----- 2. Ёш бухороликларнинг мақсад ва вазифалари. Жадидчилик ва янги усул мактабларининг очиш йўлидаги фаолиятлари -------------------------------------------------------------------------------------- ----- 3. Матбуотчилик ва нашриётчилик фаолиятлари -------------------------------------------------------------------------------------- ---- 4. Ёш бухороликларнинг сиёсий ва ислоҳотчилик ҳаракатлари -------------------------------------------------------------------------------------- ---- Хулоса -------------------------------------------------------------------------------------- --- Фойдаланилган манбалар ва адабиётлар рўйхати -------------------------------------------------------------------------------------- --- Илова 2

Кириш Мавзунинг долзарблиги. Тарихга кириб бораётган бугунги ҳар бир кун ўз моҳияти ва аҳамияти жиҳатидан ўнлаб йилларга тенгдир. Мустақил тараққиёт йўлидан бораётган Ўзбекистон Республикасидa бугунги кунда кўп йиллар мобайнида тўпланиб ўз ечимини кутиб ётган кўпгина муаммолар ҳал қилинмоқда. Бу ўринда тарих фани соҳасида тўпланган масалаларни ҳал қилиш, ҳамда халқнинг қалби ва хотираси бўлмиш бу қадим фаннинг нуфузини кўтариш, масъулиятли вазифаларни белгилаб олиш борасида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида”ги 1998 йил 27 июлдаги қарори катта аҳамият касб этади. Қарорда тарих соҳасида ўз ечимини кутиб ётган назарий ва амалий масалалар билан бир қаторда жамият тараққиётининг асосий устунларидан бири бўлган тарих фанини ривожлантириш ҳозирда долзарб вазифалардан бирига айланган. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов кўп бор таъкидлаб ўтганларидай “Ўзликни англаш тарихни билишдан бошланади. Исботталаб бўлмаган ушбу ҳақиқат давлат сиёсати даражасига кўтарилиши зарур” 1 . Ўзбекистон ўз мустақиллигини қўлга киритганидан сўнг тарих фани миллий давлатчилик тарихини, Ўзбекистон ҳудудида юз берган маданий, маърифий, ижтимоий ва иқтисодий жараёнларни холис ва ҳаққоний ёритиш имкониятига эга бўлди. Давлат раҳбари И.А. Каримов таъкидлаганларидек, “Зотан тарих – халқ маънавиятининг асосидир. Маънавият эса, жамият тараққиётининг асоси, уни муқаррар ҳалокатдан 1 Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т: 1998. - Б.2. 3

қутқариб қоладиган ягона кучдир” 2 . Шу сабабли ҳам мазкур вазифани бажариш Республика ҳукумати томонидан давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Ўзбекистон республикаси мустаққиллиги йилларида тарих фанини ўрганиш давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Ўзбек миллий давлатчилиги тарихининг барча босқичларини об ъ ектив, холисона ва тарихийлик прин ц ипларига амал қилиб тадқиқот олиб бориш соҳасида салмоқли ютуқлар қўлга киритилди. Ўзлигимизни чуқур англашда тарихга қайта- қайта мурожаат қилинмоқда. «Биз ўзимизни миллат деб билар эканмиз ўзбекчилигимиз ҳақида аниқ тушунчага эга бўлишимиз керак. Туркий тилни халқ бор, турк халқи бор. Фарқини ҳар бир фуқаромиз аввало фарзандларимиз билиб олсинлар» 3 деб таъсирлайди Республика президенти И.А Каримов. Ҳар бир масалага жиддий муносабатда бўлиш миллий ғурур ва миллий ифтихорни уйғотадиган жиҳатларни назардан четда қолдирмаслик бугунги тадқиқотчилар вазифасидир. Ҳозирда ўзбек халқи вакиллари томонидан яратилган маданиятни умум ўзбек миллий маданиятини ажралмас бир қисми деб қараш психологияси шаклланмоқда. Шундай экан мустабид совет ҳокимиятининг юритган қатағон йилларининг қурбонига айланган юзлаб миллат фидойилари, ватан йўилида жонини бахшида этган ўзбек фарзандларининг милатдошларимиз ҳаёт йўли ва фаолияти ҳам тарихимиздаги ўзига хос саҳифалардир. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов «Ўзбекистон мустаққилликга эришиш остонасида» номли китобида: «Биз ўз тарихимизни йўққа чиқара олмаймиз. Бу тарихимизда ҳам қаҳрамонона ҳам фожиали саҳифалар кўп бўлди» 4 деб ёзганди. 2 Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. / Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7 – жилд. Т: Ўзбекистон, 1999. – Б. 146. 3 Каримов И.А Тарихий хотирасиз келажак йўқ Т. Шарқ 1998. – Б.13 4 Каримов И.А Ўзбекистон мустақилликга эришиш остонасида Т: Ўзбекистон; 2011. – Б.65 4

Мавзунинг илмий ўрганилиш даражаси. Туркистон жадидчилик ҳаракати тарихида ўз ўрнига эга бўлган Бухоро жадидчилиги ва уларнинг ижтимоий-сиёсий ташкилотлари бўлган Ёш бухороликлар ташкилоти тарихи, унинг машҳур номояндаларининг фаолиятини ўрганиш ва уларнинг фаолиятига қизиқиш бевосита ўша даврда шаклланган жадидчилик ғоялари давридан бошланган. Ёш бухороликлар ташкилотининг вужудга келиш тарихи, уларнинг мақсад ва вазифалари ҳақида шу ташкилотнинг таниқли вакилларининг асарлари орқали ўрганиш бошланди десак, муболаға бўлмайди. Маъратпарвар адиб, С.Айний 5 , давлат арбоби Ф.Хўжаев 6 , А.Фитрат 7 ўз тадқиқотларида Ёш бухороликлар ташкилотининг фаол аъзоларидан бири сифатида ўзларининг дастурлари, мақсад ва вазифалари ҳақида муҳим маълумотларни келтириб ўтган. Ўзбекистон ўз мустақиллигини қўлга киритганидан кейин, тарих фанида катта ўзгаришлар бўлиб, ҳаққоний тарихмизни қайта тикладик. Фан фидойилари миллат қаҳрамонлари ва маърифатпарвар олимларнинг ҳаёт йўлларини янги илмий методология асосида холиса ўрганиш имконияти туғилди. Жумладан, Бухоро жадидчилик тарихи ва унинг ажралмас қисми бўлган Ёш бухороликлар ташкилоти тарихи ва намояндалари ҳақида, бир қатор асарлар ва тадқиқотлар яратилди. Тарих фанлари доктори, профессор Қ.Ражабов 8 , профессор, жадидшунос олима Д.Алимова 9 , жадидшунос 5 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. / Асарлар 8 жилдлик. 1-ж. Т: Ў. 6 Хўжаев Ф. Бухоро инқилобининг тарихига материаллар, Т: Фан, 1997здавнашр, 1963 7 Абдурауф Фитрат. Асарлар. 5 жилдлик. Т: Маънавият, 2002. 8 Ражабов Қ. К. Мустақил Туркистон фикри учун мужодалалар, Т: 2000; Унинг ўзи: Ёш бухороликлар. // Бухоро мавжлари. 2005, № 2; Унинг Ўзи: “Тарбияи атфол” // Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Ж. 8. – Т: ЎзМЭ нашриёти. 2004. ХХ аср бошларида Туркистон ёшлари. Уларнинг сиёсий фаолияти ва Шарқ мамлакатларидаги ёшлар ҳаракатлари билан узвий алоқалари //Ҳуқуқ ва бурч. - Тошкент, 2000. №1.- Б.39 9 Алимова Д. Джадидизм в Средней Азии. Пути обновления, реформ ы , борьба за независимость. Т: Узбекистан, 2000. 5

олимлардан Б.Қосимов 10 , Ф.Қосимов 11 , Н.Каримов 12 кабилар бу ҳақда етарлича маълумотларни келтириб ўтишган. Шу билан бирга адабиётшунос олимлардан, Ҳ.Болтабоев 13 , У.Долимов 14 , Г.Маҳмудова 15 , Р Бойтўлаев, Г.Остонова 16 , кбилар ўз тадқиқотларида Бухорода жадидчилик ҳаракатининг шаклланиши тарихи ва унинг босқичлари, ислоҳотчилик ва маърифатпарварлик ҳаракати натижасида амирликда Ёш бухороликлар ташкилотининг вужудга келиш ҳақидаги айрим фикр-мулоҳазаларини билдириб ўтгалнлар. Шунингдек, мустақиллик йилларида яратилган катта тадқиқотларда 17 ҳам мусалага атрофлича ёндашилган. Бироқ ҳалигача бу мавзу етарли даражада чуқур ўрганилмаганли учун битирув-малакавий ишининг мавзуси қилиб белгиланди. Мавзунинг мақсад ва вазифалари. Ўзбекистон ўз мустақиллиги қўлга киритгач, тарих фанини шакллантириш мукаммал ўзбекистон 10 Қосимов Б. Миллий уйғониш. (Жасорат, маърифат, фидойилик). Т: Маънавият, 2002. 11 Қосимов Ф. Бухорода миллий демократик ҳаракатнинг ўзига хос хусусиятлари // Марказий Осиё ХХ аср бошларида: ислоҳотлар, янгиланиш ва тараққиёт учун кураш. Т: 2001. – Б. 11. 12 Каримов Н. XX аср адабиёти манзаралари (Биринчи китоб). Т: 2008 13 Болтабоев Ҳ. Фитрат ва жадидчилик (Илмий-тадқиқий мақолалар). Т: Алишер Навойи номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2007. 14 Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. Т: Университет, 2006. – Б. 67 - 78. 15 Маҳмудова Г. Жадидизм ва Туркистонда ахлоқий – эстетик фикр тараққиёти. Т: 2003 16 Бойтўлаев Р, Остонова Г. Мозий дафтаридан саҳифалар (Ахборотлар, тадиқотлар, мақолалар). Т: Ўзбекистон, 2010 17 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 3 жилдлик. 2-жилд. / Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т: Шарқ, 2000; XX асрнинг дастлабки ўттиз йиллигида Ўзюекистонда тарих фани (Тарихшунослик очерклари). 2 жилдлик. Т: Фан, 1994; Тарихнинг номаълум саҳифалари (Ҳужжат ва материаллар). Биринчи китоб. Т: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2009; Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш, мустақиллик ва тараққиёт учун кураш (Туркистон ва Бухоро жадидчилиги тарихига янги чизгилар). Даврий тўплам. № 1. Т: Университет, 1999. 6

тарихини яратиш вазифаси турган ҳозирги пайтда, ўз олдимизга аниқ мақсад ва вазифаларни қўйган эканмиз Туркистон қолдирган, халқни маърифат ва маънавиятга бошлаган ўз таркибида илғор зиёлиларни бирлаштирган Бухоро жадидларининг ижтимоий-сиёсий ташкилоти бўлган Ёш бухороликлар ташкилотининг вужудга келиш тарихини ва уларнинг асл мақсадларини ўрганиш битирув-малакавий ишининг асосий мақсад ва вазифаларидан иборат. Шу мақсаддан келиб чиққан ҳолда Битирув малакавий иши ўз олдига қуйидаги вазифалар қўйилди: - XIX асрнинг охири - XX асрнинг бошларида Бухоро амирлигида маърифатпарварлик ва тараққийпарварлик ҳаракатининг шаклланиш тарихини билиш; - Амирликда жадидчилик ғояларининг юзага келиш тарихининг ўрганиш; - Амирликда Бухоро ёшларини бирлаштирган Ёш бухороликлар ташкилотининг шаклланишини ўрганиш; - Ёш бухороликлар ташкилотининг асосий мақсадларини билиш; - Ёш бухороликлар ташкилотининг машҳур намояндаларини билш, уларнинг жадидчилик ва маърифатпарварлик йўлидаги фаолиятларини ўрганиш; - Бухоро жадидларининг жадид мактабларини очиш йўлидаги олиб борган саъй-ҳаракатларини ўрганиш - Ёш бухороликларнинг амирликда мутаассиб руҳонийлар қаршилигига учраш сабабларини ўрганиш; - Бухоро жадидларининг нашриётчилилик ва матбуотчилик йўлидаги самарали фаолияят олиб борганликларини кўрсатиб ўтиш; - Ёш бухороликларнинг амирлик тузумига қарши кураш тарихини ўрганиш ва ислоҳотчилик ғояларини билишдан иборат. 7

Битирув малакавий ишнинг тузилиши. Битирув малакавий иши, кириш , тўрт боб, хулоса, фойдаланилган манба ва адабиётлар, илова ва 65 бетдан иборат. 1. XIX аср охири – XX аср бошларида Бухорода маорифпарварлик ҳаракатининг шаклланиши. Ёш бухороликлар ташкилотининг ташкил топиши Ватанимиз мустақилликка эришгач, ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг ҳамма жабҳаларида ўзликни англаш, маънавий-маърифий қадриятларни чуқур идрок этиш ва халққа етказиш, ёшларни ватанга, халққа муҳаббат руҳида тарбиялашда улкан ишлар амалга оширилди. Маънавий ҳаётни юксалтиришда ҳукумат томонидан узоқни мўлжаллаб ишлаб чиқилган махсус дастурлар ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлди. Жадид педагоглари ҳам ёшларни тарбияси масаласига ҳаёт ёки мамот масаласи деб қараганлар. Жадидчилик ҳаракатининг тамал тоши усули жадид мактабларидир. Бу жадидлар томонидан якдил эътироф этилган фикр. Бу ҳаракатнинг асл мақсади миллатнинг ўзлигини танитиш, ижтимоий-сиёсий тузумни тубдан ислоҳ қилиш, миллат, Ватан истиқлоли эди. Маълумки, бундай буюк ўзгаришларни янги авлодгина амалга ошира олади. Бунинг учун тараққий этган миллатлар билан ҳамқадам авлодни тарбиялаб етиштириш керак. Абу Наср Фаробий (873-950), Абу Райҳон Беруний (973-1048), Абу Али Ибн Сино (980-1037), Мирзо Улуғбек (1394-1449), Алишер Навоий (1441-1501) каби буюк мутафаккирларни тарбиялаб етиштирган маънавий маҳаллий мактаблар XVI асрдан бошлаб жаҳон тараққиётидан бутунлай узилиб қолган, бунинг устига мустамлака тузуми туфайли пароканда аҳволга тушган, маҳаллий мактаблар ва таълим-тарбия тизими билан бу буюк вазифани бажариш мумкин эди. Шунинг учун ҳам маҳаллий 8

мактабларни тубдан ислоҳ қилиш, замон талабларига жавоб бера оладиган мактаблар, олий ўқув юртлари ташкил қилиш жадид мутафаккирларининг асосий вазифаларига айланди. Машҳур маърифатпарвар адиб, Садриддин Айний (1878-1954) ўзининг жадид мактаблари учун ёзган, маърифий, ахлоқий ва тарбиявий ғоялар билан йўғирилган “Таҳсиб ус-сибён” (“Болалар тарбияси”) дарслигида тарбия ва илм олишнинг маркази бўлган мактабнинг ролига алоҳида эътибор бериб: “Киши мактаб ёрдами билан одам бўлади” 18 , деб айтади. Дарҳақиқат, XIX аср охири - XX асрнинг бошларида Туркистон ўлкасида жадидлар, халқ таълимида, янги усуллар марказига айлана оладиган, миллий маданият, ислом анъаналари ва одатларини ҳимоя қилишда ишончли восита бўладиган ўз миллий мактабларини ташкил қила бошладилар. Бу мактаб “янги усул” - жадид мактаблари деб атала бошланди. Бухоролик машҳур маърифатпарвар адиб, адабиётшунос олим, драматург ва шоир, Ўрта Осиё жадидчилик ҳаракатининг йирик сиймоларидан бўлган Абдурауф Фитрат (1886-1938) ўзининг жадидчилик ғоялари йўғирилган “Ҳинд сайёҳи баёноти” 19 (“Баёноти сайёҳи ҳинди”) асарида Бухоронинг илм-маърифатни тарқатиш йўлидаги роли ҳақида шундай ёзади: “Бухоро қадимдан ғоят доно ва зукко бўлиб етишган, фузало 18 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. / Асарлар. 1-қ. Т: Ўздавнашр, 1963. – Б. 123. 19 Адабиётшунос олим, профессор Ҳамидулла Болтабаевнинг маълумотларига қараганда, Фитратнинг ушбу асари, “Асори Абду-р-рауф. Баёноти сайёҳи ҳинди. – Истанбул: Матбааи исломияи Ҳикмат. 1333/1912. – 128 саҳ.” номида бўлиб, форс-тожик тилида Истанбулда ўқиб юрган вақтларида яратилган. Асари Абдур-р-рауф имзоси билан 1330 йил ҳижрийда (милодий 1912 йил) Истанбулда “Матбааи исломияи ҳикмат” нашриётида босилган. Истанбул университети кутубхонасида “Беладия китоблари” рукни билан 174 рақам остида сақланади. Асар нашридан бир йил ўтмасдан Самарқандда рус тилида чоп этилан: Абду-р-рауф. Рассказ ы индийского путешественника. Бухара, как она есть /Перевел с персидского А.Н.Кандратьева. – Самарканд: Изд. Махмуд – ходжи Бекбуди, 1913. – 111 с. С.Айний “Бухоро инқилоби тарихи учун материалллар” асарида “роман услубида ёзилган китоб” деб баҳолаган. 9

аҳлини тарбиялаб, вояга етказган. Ҳар куни бир Абу Али (Ибн Сино), Форобий, Муҳаммад Исмоил Бухорий ва Улуғбек кабиларини жаҳонга ҳадя этиб, шу тариқа ўзининг шарафли довруғини жаҳон халқларининг қулоқларига зирак қилиб таққан” 20 . Ҳақиқаттан ҳам Фитрат сўзи билан айтганда Бухоро ўз даврида ўзининг олиму-фузалолари билан шуҳрат қозонди. Илмни истаган ҳар бир киши Бухоро мактаб-мадрасаларида ўқишни орзу қиларди. Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, ўша даврларда, кимки Бухоро мадрасаларида ўқиб, таълим тарбия кўрган бўлса, у одам бутун илм-фанни эгаллаган киши сифатида баҳоланган ва ҳурмат-эътиборга сазовор бўлган. Бухоронинг обрў-эътибори ана шу даражада юксак бўлган. Шунинг учун Бухорога “Қуббатул ислом” ва “Бухоройи шариф” номлари бежиз берилмаган. Тарихий асарларда ёзилишича, Мовароуннаҳрдаги дастлабки мадраса X асрда Бухорода, Кавушдўзлар тими яқинида қурилган. Ушбу мадрасада диний ва дунёвий фанлар ўқитилган. Кейинчалик XII-асрда Бухорода ислом ҳуқуқшунослари учун “Фиқҳлар мадрасаси”, XII-XIII асрнинг ўрталарида эса, Масъудия ва Хония номидаги машҳур мадрасалалар бунёд этилган. Кейинги даврларда Бухорода ҳукмронлик қилган Шайбонийлар (1533-1601), Аштархонийлар (1601-1747) ва Манғитлар (1756-1920) сулоласи замонида, Бухорода кўплаб мадрасалар бино қилинган. Бу мадрасаларда таълим олган толиби илмлар Бухоронинг давруғини бутун дунёга тарқатган. Лекин, XIX - асрнинг иккинчи ярмига келиб, Бухоройи шарифнинг маърифат тарқатиш борасидаги мавқеи инқирозга юз тутган, мактаб- мадрасалардан аниқ фанлар олиб ташланган, мутаассиблик ҳукмрон эди. Бир сўз билан айтганда, Бухоро илм масканлари тубдан ислоҳотга муҳтож эди. Нафақат таълим-тарбия тизимини, биринчи навбатда феодал давлат тизимини тубдан ўзгартириш керак эди. Бухоро мадрасалари мавқеининг бу 20 Абдурауф Фитарт. Ҳинд сайёҳи баёноти. / Танланган асарлар. 5 жилдлик. 1 – жилд. Т: Маънавият, 2000. – Б. 98. 10

даражада пасайиб кетиши ва уларнинг ислоҳотга муҳтож бўлишига қандай сабаблар бор эди. Нима учун XIX - асрнинг иккинчи ярмига келиб Бухоронинг илм-маърифатни тарқатиш борасидаги нуфузи тушиб кетди ва бунга қанақа омиллар сабаб бўлди. Айний Бухородаги дастлабки маърифатпарварлик ва тарақийпарварлик ғоялари машҳур ҳаттот ва тарихчи Аҳмад Донишдан бошланганлигини ўзининг машҳур Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар” ва “Эсдаликлар” асарида ёзиб қолдирган. Айний Аҳмад Дониш билан шахсан учрашиб, унинг суҳбатидан баҳраманд бўлмаган бўлса ҳам, лекин унинг “Наводир ул вақоеъ” асари орқали танишганлигини, бу асарни ўқиб Айнийнинг дунёқарашида катта бурилиш ясаганлигини айтиб ўтади 21 . Бухородаги ислоҳотчилик ҳарактига, мадраса мударриси, олим Фазлий Ғиждувоний, Мўминхожа Вобкандий, мулло Худойберди Бойсуний, татар маърифатпарварларидан, Қозондан Бухорога илм-маърифатни эгаллаш учун келган Шаҳобиддин Маржоний каби мударрис олимлар бошчилик қилганлар. Улар мадраса ва мактабларни ислоҳ қилиниши, ўқув дастурларидан кенраксиз фанларни олиб ташлашни талаб қилиб чиқадилар. Ислоҳотчиларнинг дастурида 6 та асосий масала илгари сурилади: 1. Қуръондаги ҳар қандай диний масалани ҳал қилганда, кишилар тушунган ҳолда, ўзлари эркин фикр юритсин; 2. Бировнинг бировга кўр-кўрона эргашиши қатъиян ман қилинсин; 3. Мадрасаларда ўқитиладиган ҳошия ва шарҳ каби қуруқ мазмунга эша бўлган, мадраса ўқувчилари учун фойдасиз, уларнинг 8-10 йиллик вақтини бекорга олувчи фанлар дарс жадвалидан олиб ташлансин; 4. Мадрасаларда Қуръони Карим, Ҳадис, уларнинг таржималари ва ислом тарихи каби дарслр кенгроқ ўтилсин; 21 Айний С. Эсдаликлар. 4-қисм. /Асарлар. 8 жидлик. 7-жилд. Т., 1966.-Б. 153. 11

5. Арифметика, тарих, жўғрофия, табобат, ҳандаса (геометрия) мантиқ, фалсафа, алжабр каби дунёвий фанларнинг ўқитилишига кўрсатма берилсин; 6. Мусулмончиликни Муҳаммад пайғамбар давридаги қадимги ислом маданиятига қайтариш 22 . Хуллас ўз вақтида илм-маърифат, маданият ва маънавият маркази бўлиб келган Бухоро XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб ўз нуфузини йўқота бошлади, Бухоролик маърифатпарвар ва тараққийпарварлар Бухоронинг олдинги илмий нуфузини кўтариш, ёш авлоднинг тарбияси ва унинг илмли бўлишига қаттиқ курашдилар. Зеро Туркистон жадидларининг отаси сифатида ном қозонган Маҳмудхўжа Беҳбудий 1919 йил фожеали ўлими олдидан қолдирган васиятномасида шундай сўзларни васият қилиб кетган эди: “Ўртоқларим Сиддиқий, Айний, Фитрат, Акобир Махдум, ўғлонларим Вадуд Махдум, Абдуқодир Шакурий! Сизларга васият қиламан. Маориф йўлида ишлаб турғон муаллимларнинг бошини силангиз! Маорифға ёрдам этингиз! Бухоро тупроғиға тезлик ила йўл бошлангизлар! Маорифни Бухоро тупроғида жорий қилингизлар!” 23 . Бухородаги жадидчилик ҳаракати Туркистон ўлкасидагига нисбатан оғир ижтимоий-сиёсий шароитда юзага келган эди. Унинг таркиби асосан Бухородаги шаҳар аҳолисининг тараққийпарвар қисми: зиёлилар, муллаваччалар, майда дўкондорлар ва маъмурлар, ҳунармандлар ва савдогарлардан иборат эди 24 . Жадид – тараққийпарварлари иқтисод ва давлат бошқаруви соҳасида бир қатор талаблар чунончи, солиқларни камайтириш, мамлакат миқёсидаги маданий ва маърифий ўзгаришлар ясаш 22 Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. Т: Университет, 2006. – Б. 67. 23 Ҳожи Муин Шукрулло. Муфти Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳазратларининг қандай шаҳид бўлғанлиғи ва анинг томонидан ёзилған васиятнома. //Инқилоб. 1922 йил, №1, 7 январь. 24 Ражабов Қ. Ёш бухороликлар. // Бухоро мавжлари. 2005, № 2. – Б. 26. 12

талаби билан чиқишган эди. Улар дастлаб Бухородаги амирлик тузуми доирасида ислоҳотлар жорий қилмоқчи бўлишди. Россия ва Туркияда юз берган инқилоблар, Истанбул, Боку, Қрим ва бошқа ўлкалардан Бухорога тарқала бошлаган турли газета ва журналларнинг таъсири остида секин-аста очиқ фикрлилар – янги миллий зиёлилар гуруҳи шаклланган. Шунингдек, Бухорода фаолият кўрсатаётган Низом Собитовнинг татар мактаби, Мулла Жўрабой томонидан очилган янги мактаб тез орада шуҳрат чиқарганидан кейин, бу мактаблар бир қанча кишиларнинг фикрини очиб, мактаб атрофида бирлашадилар. “Яна бир янги ёш фикрлилар (тараққийпарварлар) гуруҳи вояга етдилар. Мактаб муқобили натижасида, ўқувчилар бош кўтариб қиёмат қилдилар, бир – бирларига ҳамфикр ва ҳамдард бўлиб, худди жамият рангини олдилар. Улар бир жойда тўпланиб, мақсадлари ўзларига маълум эди” 25 . Демак, амирликда яширин равишда тарқала бошлаган газета ва журналларнинг мутолаа қилувчилари, янги мактаб тарафдорларининг Бухорода алоҳида бир жамиятнинг шаклланишига сабабчи бўлади. Бунда Айний, Абдулвоҳид Мунзим, Ҳамидхожа Меҳрий, Аҳмаджон махдум Ҳамдий, Усмон Хўжа каби эски жадидлар сафларига уларга ҳамфикр ва хайрихоҳ бўлган Абдурауф Фитрат, Ф.Хўжаев каби тараққийпарварларнинг юзага келиши ва ўзаро жипслашувига олиб келади 26 . Туркистонда жадидчилик ҳаракатининг кучайиши натижасида ундан Бухорода Ёш бухороликлар (1910) ва Хивада Ёш хиваликлар (1914) партиялари ажралиб чиқди. Бундан ташқари Тошкентда бир гуруҳ тараққийпарварлар Ёш сартлар жамиятини тузишди. Бу ташкилотларнинг аъзолари нафақат Ёшлар бўлганлиги учун, балки фикр ва ғоялари навқирон бўлганлиги учун ҳам улар ўзларини шундай аташган 27 . Бу Ёшлар ҳаракатлари ўз таркибига зиёлилар, савдогарлар, сармоядорлар ва ҳунармандларни бирлаштириб, жадидчилик ғоялари билан қуролланган эди. 25 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. – Б. 64. 26 Ражабов Қ. Ёш бухороликлар. // Бухоро мавжлари. 2005, № 2. – Б. 26. 27 Ражабов Қ. Ёш бухороликлар. // Бухоро мавжлари. 2005, № 2. – Б. 2 7 . 13

Бу даврда Садриддин Айний (1878 – 1954), Абдурауф Фитрат (1886 – 1938), Абдулвоҳид Бурҳонов (Мунзим) (1875 – 1934), Файзулла Хўжаев (1896 – 1938), Убайдулла Хўжаев (1882 – 1938), жадидларнинг энг таниқли намояндалари эди 28 . Шунингдек, уларнинг маслакдошлари ва сафдошлари сифатида миллий зиёлилардан Мукаммил Бурҳонов (1884 – 1937), Усмон Хўжа (1878 – 1968), Отаулла Хўжаев (1880 – 1937), Абдуқодир Муҳиддинов (1892 – 1934), Мусо Саиджонов (1893 – 1937) Мукаммил Бурҳонов Аҳмаджон Ҳамдий (Абдусаидов), Ҳомидхўжа Меҳрий, Мирзо Сирож Ҳаким кабилар Ёш бухороликларнинг дастлабки ташкилотчилари эди. Ёш бухороликлар иқтидорли ёшларни Истанбул, Қозон, Уфа, Боқчасаройга ўқишга жўнатди. Улар партиянинг моддий маблағи ҳисобидан таълим олишган. Файзулла Хўжаев ва Муҳиддин Мансуров партияга катта маблағ ажратган. Бу янги усул мактаблари очилиши жараёнида ҳамда яширин маорифчилар жамияти ҳисобланган “Тарбияи атфол” 29 (“Болалар тарбияси”) махфий жамиятининг тузилишида намоён бўлди. 1910—1920 йилларда «Ёш бухороликлар» партияси деб аталган 30 . Россия империясининг ярим мустамлакаси бўлган Бухоро амирлигида ХХ аср бошларида тараққийпарварлар ҳаракати юзага келди. Кейинчалик бу жамиятнинг сафи кенгайиб, газета, журнал, маорифга оид китоблар орқали амирликдаги саводсизликни тугатиш учун амалий тадбирларни қўллай бошладилар. Муҳаммад Али Балжувоний шундай ёзади: “Бухоро махдумзодаларидан Мулло Муин махзум, мулло Муҳиддин махзум Бухорои асл, Мулло Мукоммил махзум, Муҳиддин қози Абдулҳаким Бойсунийнинг ўғли, Қори Йўлдош Каркиги махзум, Мулло Рафиқ махзум, Мулло 28 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 3 жилдлик. 2 – жилд. / Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т: Шарқ нашриёт-матбаа концерни бош таҳририяти, 2000. – Б. 16. 29 Ражабов Қ. “Тарбияи атфол” / Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Ж. 8. – Т: ЎзМЭ нашриёти, 2004. – Б. 34. 30 Ражабов Қ. Ёш бухороликлар. // Бухоро мавжлари. 2005, № 2. – Б. 27. 14

Абдурауф махдум Фитрат, Музаҳҳар махдум Бухорий, Садриддин – Кўкалдош масжидининг имоми – тахаллуси Айний Хожа Жаҳоний – булар Бухоронинг махдумзодалари ва олимларидан бўлиб, сонлари тахминан 222 нафарга етарди” 31 . 1910 йилнинг рамазон ойигача, Ёш бухороликларнинг “Тарбияи атфол” жамиятига, Мирзо Изатулло, Порсохожа, Ҳожи Ҳамроҳ Йўлдош ўғли, Аҳмад Камол, Фазлиддин – махдум, Мирзо Назрулло, Ҳожи Абдусаттор, Ҳакимжон-махдум, Мирзо Пўлод, Салимжон, Муҳаммадназар – махдум, Мазҳар – махдум ва Садриддин Айний аъзо бўлиб кирган 32 . Абдулла Бадрийнинг 1919 йилда “Ёш бухороликлар кимлар“ рисоласида шундай фикрлар бор: “... онларнинг фикру хаёллари ва муддаолари биз бечора ва қашшоқларни ғурбатдан, яъни амирлар, беклар ва бойларнинг зулмларидан озод қилмоқ ва бизларнинг роҳатимиз ва тинчлигимиз учун ҳаракат ва тараддуд қилмоқдур” 33 . Бухорода Ёш бухороликлар ташкилотининг шаклланишида муҳим роль ўйнаган ва маърифатчилик ҳаракатида қатнашганлар: Абдулвоҳид Мунзим, Мирзо Муҳиддин ва унинг ўғиллари Мирзо Исомиддин ва Мирзо Абдуқодир, Аҳмаджон Махдум Ҳамдий, Мирзо Изатулло, мударрис Абдулқодир Махдум, Бўрибой ва ўғли Мирзо Мустафоқул, Жаҳонгирбек қоровелбеги, Мулло Мирхон Порсозода, Мазҳар Махдум, Мукаммил Махдум, татар Мулла Низом Собитий, Мирзашоҳ Фоиз, Ҳамидхожа Меҳрий, Мирзо Исмоил Аттор, Ғуломризо қоровулбеги, Усмонхўжа Пўлатхўжа ўғли, Мулло Очил ва унинг ўғли Мулло Боқий 34 . “Уларнинг 31 Муҳаммад Али Балжувоний. Тарихи нофеий (Фойдали тарих). Тожик тилидан таржима, сўз боши ва изоҳлар муаллифлари Ш.Воҳидов, З.Чориев. – Т: Академия, 2001. – Б. 53 – 54. 32 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар / Асарлар. 8 жилдлик. 1-ж. Т: Ўздавнашр 1963. – Б. 84. 33 Қосимов Б. Миллий уйғониш. Т: 2002. – Б. 25. 34 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. – Б. 65 – 66. 15

ҳамма ишларга доим ёрдам бериб юрганлардан бири, бу сатрларнинг ёзувчиси Садриддин Айний ҳам бор эди” 35 . Шунингдек, уламо жамиятидан, маҳаллий аҳоли, мадраса талабалари ва айрим ҳукумат арбоблари орасидан ҳам уларга ҳамфикр бўлганлардан: муфтий домла Икром, қози Абдусамадхожа, қози Шарифжон Махдум Садри Зиё, қози Саиджон, Мирзо Саҳбо Вобкандий, Ҳожи Додхоҳ, Порсохожа, Ҳожи Ҳамроҳ Йўлдошзода, Мирзо Пўлод, Салимжон, Ҳожи Сирожиддин, Аҳмад Камолий ва бошқалар бўлган. Ёш бухороликлар ташкилоти 1910 йил “Тарбияи атфол” (“Болалар тарбияси”) махфий жамияти шаклида тузилган. Унинг сафида маҳаллий халқ фарзандлари, савдогарлар, зиёлилар, мударрислар ва бошқа табақа вакилларини бирлаштирган эди. Ёш бухороликлар жамиятининг асосий дастури фақат илмий бўлган. Кейинчалик Истанбулда ҳам «Бухоро таълим маориф жамияти» номида расмий ва очиқ бир жамият ташкил топганлигини айтиб ўтади. “Ушбу жамиятнинг исмига Бухоро ва Туркистон таълим маорифига муҳим ишларни амалга оширди», деб ёзади 36 . Ушбу жамиятнинг муассислари Бухоронинг истеъдодли ёшларидан Абдурауф Фитрат, Муқимбек, Содиқ Ашурзода, Абдулазиз ва бошқа бир неча кишилар бўлган 37 . Маълумки, Ёш бухороликлар биринчи навбатда ҳукумат ва уламога қарши чиқдилар. Ҳатто уларнинг уламо жамиятига қарши тарих майдонига чиқишлари, ҳукуматдагидан олдинроқ бўлган эди. Бухоро ёшлари орасида мулло ва муллобаччалар кўпчиликни ташкил этар эди. Ёш бухороликлар 1910 – 1917 йиллар давомида маҳаллий халқ орасида кераклича маънавий ва маърифий фикрларни тарқатган, янги усул мактабларини очиб, халқ фарзандларини ўқитиб, шунингдек, уларнинг маънавий онги юксалтиришга хизмат қиладиган газеталар нашр қилишни йўлга қўйиб, тарғибот ва ташвиқот ишларини олиб борган. 35 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. – Б. 65 – 66. 36 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар Б. 84. 37 Қосимов Б. Миллий уйғониш. Т: Маънави, ят2002. – Б. 25-26. 16

Махфий жамиятнинг 28 аъзосидан 14 нафари мулло ва муллозодалар, шу жумладан, уч нафари мударрис эди. Колесов воқеасидан кейин, улар орасида ажралиш юз бериб, Туркистонга ҳижрат қилдилар. Қолган 12 нафари мулло ва муллозодалар бўлиб, булардан ҳам уч таси мударрис эди. 1918 йил Колесов воқеасидан кейин кўплари ўлдирилди. Улар орасида етти нафари мулло, иккитаси қози, яна икки нафари мударрис ва бири раис эди. Домулло Икромдай номдор олим, Бухорода қозикалон бўлган қози Шарифжон махдум кабилар ҳибсхонада ётдилар” 38 . Ёш бухороликлар 1910 – 1917 йилларда асосан маърифатпарварлик, янги усул мактабларини ташкил этиш, таълим – тарбия тизимини ислоҳ этиш учун курашган бўлсалар, 1917 йилга келиб бу ташкилот сиёсий тусга киради. Уларнинг ижтимоий, сиёсий, маърифатпарварлик фаолияти партия мазмунида эндиликда янгича мақсад ва йўналиш касб этди. 1914 йилда Ёш бухороликлар томонидан Бухорода «Маърифат» кутубхонаси ва «Баракат ширкати» тузилиб, улар китоблар нашр қилиш ва хорижда чиқарилган турли адабиётлар, газета ва журналларни Бухорода тарқатиш билан шуғулланадилар. Маърифат кутубхонаси”нинг иши бутун халққа маърифатни тарқатиш эди. Унинг мудири Муҳаммадмусо бўлиб, унинг аъзолари Мирзо Абдулвоҳид Мунзим, Қори Ҳошим ва Ҳожи Сирож эдилар. Насрулло Қўшбеги (ўша вақтда, Бухорода Қўшбеги – Бош вазир лавозимида бўлган) бунга расман рухсат бериб, ёшларнинг ишларига кўб ёрдам берди 39 . 38 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. – Б. 254. 39 Айний. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. – Б. 89. 17

2. Ёш бухороликларнинг мақсад ва вазифалари. Жадидчилик ва янги усул мактабларининг очиш йўлидаги фаолиятлари Ёш бухороликлар жамияти янги махфий мактаблар очар ва болаларни ўқитиб, саводли бўлганларигни, Оренбург, Қозон, Уфа, Қрим ва Истанбулга ўқишга юборар эди. Жамият ва унинг аъзоларини савияси тўғрисида Айний бундай ёзади: “Фақат афсуски, жамият сиёсий маълумот руҳида тарбияланмаган эди ва Россия ишчилар ҳаракатидан хабарсиз эди” 40 . Ҳаммаси бўлиб 20 та аъзоси бўлган бу жамият ўз олдига қуйидагиларни вазифа қилиб қўйган эди: 1. Кенг аҳоли оммаси орасида маориф ва турли хил адабиётлар тарқатиш. 2. Исрофгарчилик ва бошқа ножўя урф-одатларга қарши кураш. 3. Ҳукуматга қарши ташвиқот олиб бориш 41 . Абдулла Бадрий ўзининг “Ёш бухороликлар бечора халқ ва деҳқонлар учун яхшими, ёмонми? ” номли рисоласида, ёшларнинг асл мақсадлари маҳаллий халқ аҳволини яхшилашга қаратилганлиги, бунинг учун ҳукумат билан муросага келиш йўли билан ҳаракат олиб бораётганликлари, фуқаролар орасида жамият аҳволини яхшилашга қаратилган турли чора- тадбирларни кўраётганликлари ҳақида ёзади 42 . “1884 санаси Боғчасаройда бир мактаби усули жадидча қўймиш эдим, - деб ёзади Исмоилбек. – самараси умидимдан зиёда бўлди. Бир қанча мактаблар усулимни қабул ила ислоҳ ўлдилар. Кўп вилоятлардан усул 40 Айний С.Қисқача таржимаи ҳолим. / Асарлар. 1-ж Т: Ўздавнашр, 1963. – Б.. 68. 41 Элен Каррер Энкаус. Яширин жамиятлар даври. (1910-1914 йиллар) // Ўзбек тили ва адабиёти. -Тошкент, 1994. №1-2. -Б. 63 42 Кўчирма қуйидаги манбадан олинди: Қосимов Б. Миллий уйғониш. – Т:. Маънавият, 2002. – Б 63. 18

кўрмакка келуб-кеданлар ўлуб, бу сояда ҳар тарафдан икки юздан ортиқ мактаблар усулимни қабул этдилар” 43 . 1893 йилда Гаспинский шогирди Мажид Ғанизода билан Туркистонга йўл олади. Самарқандни томоша қилади. У бошлаб берган “усули жадид” ҳаракати вақт ўтиши билан ўз натижаларини бера бошлайди. Россияда, Туркистонда бирин кетин янги усул мактаблари очила бошлайди. Исмоилбек ўз фикрларини қоғозга тушириб, уни рус ҳукуматига, нусхасини Туркистон генераол губернатори Н.О.Розенбахга жўнатади. Аммо кутилган натижа бўлмайди, у рад жавобини олади 44 . Бухоро амири Абдулаҳадхон (ҳукмронлик йиллари: 1885-1910)га мурожаат этиб, янги усулдаги мактаблар очишга изн сўрайди 45 . Амир Абдулаҳадхон 1893 йилнинг бошида Россия зиёрати муносабати билан Боғчасаройга келиб Исмоил Гаспринский билан танишиб, узоқ суҳбатлашади ва уни Бухорога таклиф этади. Бу таклифни мамнуният билан қабул қилган Исмоилбек 1893 йилнинг май ойининг охирларида амир Абдулаҳадхон юборган фойтунга ўтириб, Бухорога ташриф буюради. Амирнинг Шаҳрисабздаги ёзги қароргоҳида меҳмон симимий кутиб олинади 46 . Исмоилбек ташрифининг асосий мақсади, албатта Бухорода янги жадид мактабини очиш эди. Лекин у ўз мақсадига эриша олмайди 47 . Бунинг асосий сабаби, бу вақтга келиб, Бухоро амири Чор ҳукуматининг рухсатисиз, бирор масалани мустақил, ўзи хоҳлаганича ҳал этиш эркидан маҳрум эди. Тадқиқотчи олим У.Долимовнинг маълумот беришича, 1893 йили Исмоил Гаспринскийнинг Бухорога ташрифи чоғида 43 44 Каримов Н. XX аср адабиёти манзаралари (Биринчи китоб). Т: 2008. 45 Қосимов Б. Миллий уйғониш. – Т:. Маънавият, 2002. – Б 65. 46 Болтабоев Ҳ. Фитрат ва жадидчилик (Илмий-тадқиқий мақолалар). Т: Алишер Навойи номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2007. – Б. 28. 47 Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш, мустақиллик ва тараққиёт учун кураш (Туркистон ва Бухоро жадидчилиги тарихига янги чизгилар). Даврий тўплам. № 1. Т: Университет, 1999 19

Абдулаҳадхоннинг отаси шарафига “Музаффария” номида жадид мактаби очилган 48 . Бухоро амирлиги Россия вассалига айланганидан сўнг XIX асрнинг иккинчи ярмида Бухорога Уралолди ва Волга бўйидан савдогарлик ва ҳунармандчилик қилиш мақсадида ўнлаб татарлар кўчиб келган. Исмоил Гаспринский Бухоро сафарида илғор фикрли татар зиёлиларидан мулла Низом Собитов (Низом Собитий) билан учрашган. Айнийнинг ёзишича 49 , 1883-1884 йиллардаёқ Бухоро зиёлилари “Таржумон” газетаси орқали тараққийпарварлик ғоялари ва янги усул мактабларидан воқиф бўлишган. Унинг фикрича, 1907-1908 йилга қадар Бухорода фаолият кўрсатган янги усул мактаблари татарларга тегишли бўлган. 1900-1903 йилларда Бухорода татар ўқитувчилари томонидан янги усул макталари очилган 50 . Таниқли шарқшунос олим И.Умняковнинг қайд этишича, турли хил сабаблар билан, турли кўринишларда татарлар Ўрта Осиё ҳудудларига кириб кела бошлайди ва айнан улар Туркистонда очилган дастлабки жадид мактабларининг асосчиларидан бўлган. Таъкидлаш жоизки, 1908-1910 йилларга қадар, яъни ёш бухороликлар томонидан “Тарбияи атфол” (“Болалар тарбияси”) ташкилоти тузилгунига қадар Бухородаги жадид мактаблари – татар мактаблари бўлиб, уларда татар миллатига мансуб муаллимлар дарс беришган 51 . XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Бухоро илм масканларининг ислоҳ этилишга зарурат туғилганлиги, дарс программаларининг қайта тузилишига ва кўриб чиқилишига олиб келган эди. Зеро миллий маърифат ва маънавият, тарих орқали ўсиб келаётган ёш авлодни онгини ўстириш керак эди. Асосий умид жадид мактабларидан эди, албатта. Жадид мактаблари эса, юқорида кўрсатиб ўтганимиздек, XIX асрнинг охирларида бармоқ билан санарли эди. 48 Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. –Т:. Университет, 2006. – Б. 33. 49 Айний. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. – Б. 96. 50 Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. Т: Университет, 2006. – Б. 67. 51 Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. Т: Университет, 2006. – Б. 67. 20

Бухоро амирлиги ҳудудида илк усули жадид мактабини ким очган? деган ҳақли савол туғилади. Айнийнинг эътирофига кўра, Бухорода илк янги усул мактабини 1900 йилнинг бошларида маҳаллий зийлилардан бўлган Мулла Жўрабой Пирмастий очган 52 . Олимнинг ёзишича, Мулла Жўрабой Пирмаст туманида (ҳозирги Бухоро тумани) туғилган. У Русиядаги янги усул мактабларини кўриб келиб, Бухоронинг Пўстиндозон (пўстин тикиш) гузарида янги усул мактабини очган 53 . “Мулла Жўрабой “4- 5 ойда ҳар кимнинг саводини чиқараман деб” даво қилган бўлсада унинг сўзига одамлар эътибор бермадилар ва “тижоратдан зарар кўриб саргардон бўлибди” деб унинг устидан кулардилар. Бўрибой, Мирхон ва Қори Бурҳондек “Таржумон” газетасининг ўқувчилари одамларни бу мактабга ташвиқ ва тарғибот қилган бўлсаларда, бундан бирор бир натижа чиқмади” 54 . Мулла Жўрабой туғилган жой хусусида турли хил фикрлар мавжуд. Бухоролик таниқли муаррих Мирза Салимбек (1850 -1930) ўзининг “Тарихий Салимий” асарида ёзишича, Мулла Жўрабой Вардонзеда (ҳозирги Шофиркон туманига тўғри келади) туғилган 55 . Атоқли давлат арбоби ва тарихчи олим Файзулла Хўжаев (1896-1938)нинг фикрича, Мулла Жўрабой Вобкент туманида туғилган 56 . Шуни ҳам эслатиб ўтиш керакки айни бир замонда яшаган уч муаллиф: Мирза Салимбек, Садриддин Айний ва Файзулла Хўжаевлар Мулла Жўрабойнинг туғилган жойини уч хил кўрсатиб ўтган. Шарқшунос олимлар А.Самойлович (1880-1938) ва И.Умняковларнинг ёзишларича, у Пирмаст туманида таваллуд топган ва Пўстиндўзон маҳалласида жадид мактабини очган. Бухоро қозикалони Қози Мир Бадриддин “Таржумон” газетасини ўқиб, янги усул мактаби ҳақида билиб олган ва ўзининг яқинларидан бўлган 52 Ражабов Қ. Ёш бухороликлар. // Бухоро мавжлари. 2005, № 2. – Б. 26. 53 Ражабов Қ. Ёш бухороликлар. // Бухоро мавжлари. 2005, № 2. – Б. 26. 54 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. – Б.36. 55 Ражабов Қ. Ёш бухороликлар. // Бухоро мавжлари. 2005, № 2. – Б. 26. 56 Хўжаев Ф. Бухоро инқилобининг тарихига материаллар. (қайта нашри) – Т:. Фан, 1997. – Б.74. 21

Муҳаммад Аминжон Маҳдумни Мулла Жўрабойга шогирдликка берган 57 . Рус-Япон уруши (1904-1905) бошлангандан кейин Бухорода “Таржумон” газетасини мутолаа қилувчилари кўпаяди. Газета орқали бухороликлар дунёда бўлиб ўтаётган турли воқеа ва ҳодисалардан хабардор бўлиб турганлар. Бадриддин Қозикалон ва домулло Икромчалар дарс жараёнида Таржумон газетасидан ҳар хил хабарларни болаларга таништириб борганлар. Айнийнинг қайд этишича, шу пайтдан бошлаб (1905 йилдан) Бухорода ҳам “жадид” ва “қадим” низолари бошланган. Айний ўзининг “Қисқача таржимаи ҳолим” асарида шундай ёзади: “1905 йил Россияда юз берган революция Бухорога катта таъсир кўрсатди. Прогрессив ҳаракат, ислоҳотчилик ҳаракатлари кучая бошлади. Россиянинг турк ва татарлари “Таржумон” газетасидан бошқа, мажаллари йўқ эди, энди турли газета ва журналлар чиқара бошладилар. Турк ва татарларнинг ҳамма матьбуоти Бухорога ҳам тарқалиб, амирлик аҳолисининг (кўпроқ шаҳарликларнинг) фикрини, янги ғоялар билан чархлардаи, амирнинг ўрта асрчилик давлат бошқарув идорасию, муллаларнинг мутаассиблигига қарши ўз таъсирини ўтказарди. Ислоҳотчилик ғояларига албатта мен ҳам ҳамроҳ бўлдим ва биз лар мактаб ва мадрасани ислоҳ қилиш йўлида ташвиқот олиб борардик”. 1907 йил Бухорода татар Низомиддин Собитов (Собитий) ўз уйида қози Мир Бадриддин қозикалон рухсати билан татар тилида янги усул мактабини очади. Исмоил Гаспринский Низомиддин Собитийга жадид мактаблари учун мўлжаллаб ёзган, кейинчалик 27 марта қайта-қайта нашр этилган “Хўжаи Сибён” (“Болалар муаллими”) номли биринчи дарслиги асосида иш бошлашини тавсия этади. Ушбу дарслик 4 қисм, 27 “Алифбе” дарсидан иборат бўлган. Китобда фойдали маслаҳатлар, ҳикоялар берилган. 57 Айний С. Таърихи инқилоби фикрй дар Бухоро. / Куллиёт. 15 жилд. жилди-14. – Душанбе:. 2005. – саҳ. 33. 22

Н.Собитов татар болаларини ёш хусусиятларига қараб синфларга бўлган. Ўртача бир кунда 5 соат дарс, ҳар бир дарсдан сўнг 10 дақиқа танаффус жорий қилинган. Биринчи босқичда ўқувчиларга ҳарфлар ўргатилган. Агарда ўқувчи бир дарсни ўзлаштирмаса, иккинчисига ўта олмаган. Бу мактабга қозонлик татар Абдураҳмон Саидий ўқитувчиликка тайинланган. Дастлаб бу мактабда фақат 10-12 нафар татар болалари ўқиган. Тарихнавис адибнинг айтишича, Абдураҳмон Саидий 1930 йилдан Ўзбекистон Давлат Университетида адабиёт фанидан дарс берган 58 . Россия империяси сиёсий агентининг 1911 йил 27 январида Ички ишлар вазирига ёзган 22-сонли хатида қайд этилишича, Бухорода илк янги усулдаги мактабни 1902-1903 йилларда татар миллатига мансуб Каипов исмли муаллим Россия фуқаролигидаги мусулмон болалари (асосан татар) учун ташкил этган, лекин у мулла Жўрабой мактаби сингари узоқ вақт яшамаган 59 . И.Умняковнинг ёзишича, Каипов янги усул мактабини Янги Бухоро (Когонда)да очган. Бу мактаб Бухорода савдо ишлари билан шуғулланувчи татарларга катта қизиқиш уйғотган. 1903 йилга келиб Бухорода 6 та янги усул мактаби очилган 60 . 1908 йилнинг ёзида Исмоил Гаспринский Бухорога келади ва янги усулдаги мактаби очиш масаласини кўтаради. У Бухоро тараққийпарварларидан Мирзо Муҳиддин Мансуров 61 , Мирхон Порсоев ва бошваларни Ойим саройида тўплаб, ўз қарашларига даъват этади. Ушбу мажлисда татар мактаби муаллими Низом Собитий ҳам қатнашади. Ушбу мажлис якунида, татар мактаби татарлар учун, бухоролик болаларга эса, ҳукумат тарафидан ташкил қилинажак мактаб учун муносиб бир бино сўралсин. У ердаги мактабни Исмоил Гаспринский номига “Исмоилия” деб номлашга қарор қиладилар. “Лекин, Исмоилбек буни қабул қилмай, марҳум 58 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. – Б. 85. 59 Расулов А, Исоқбоев А. Бухорода татарларнинг маърифатпарварлик фаолияти. //XIX асрнинг охири – XX аср бошларида Бухоро” мавзусида Республика илмий-назарий анжуман материаллари. – Бухоро: 2010. – Б.71. 60 Тоҳир Қаҳҳор. Ҳур Туркистон учун. – Т:.1994. – Б.28-29. 61 Ёш бухороликларнинг йирик намояндаларидан бири бўлган давлат арбоби Абдуқодир Муҳиддиновнинг отаси. 23

амир (амир Музаффар – Т.Ф)нинг шарафига “Музаффария” деб номлашни муносиб кўрди” 62 деб ёзади Айний. Исмоилбек кетиш вақти амир Абдулаҳадга ва бошқа Бухоро маъмурларига янги мактаб ҳақида ўз тавсияларини беради. Айнийнинг эътирофича, Исмоилбекнинг ташаббуси ва ҳаракатидан бирор натижа бўлмайди, фақат татар мактаби Низом Собитов уйидан, бошқа татар вакили бўлган Холид Бурнашевнинг уйига кўчирилади ва бир қанча бухоролик болалар, бу мактабга қабул қилинади. Татар мактабига қабул қилинган ўқувчилар қуйидагилар бўлган: Мирзо Хайруллоҳ, Мирзо Муҳиддиннинг ўғли (Абдуқодир Муҳиддинов - Т.Ф), Мирзо Салим Мирзо Муқим ўғли, Қиличхўжа Усмонхожа ўғли, Мирзо Барот қори Ҳаёт ўғли, Мирзо Махдум Мирзо Набот ўғли. Низом Собитийнинг татар мактаби Гавкушон маҳалласидаги Холид Бурнашев ҳовлисига кўчирилгандан сўнг, кўп ўтмай бу мактаб ҳам ёпилган. Архив ҳужжатларида келтирилган маълумотлар. Татар муаллими Холид Бурнашев уйида очилган янги усул мактаби мутаассиб руҳонийлар тазйиқи билан Қўшбеги Остонақулбий томонидан ёпилган. “1326 йил ҳижрийда, шаввал ойи ўнида ( 1908 йил октябрда ) Бухоро шаҳри ичида дарвозаи Саллоҳхона гузарида Мирзо Абдулвоҳид Мунзим уйида форсий тилида биринчи марта бухороликларга махсус усули жадида мактабини очдик”. Маърифатпарвар олим ўз фикрларини давом эттириб, ёзади: “Бу мактабда дастлаб ўқувчилар қуйидагилар эди: Абдураҳмонбек- Абдуллабек ўғли, унинг хизматкори Абдуғани, Афзал ва Акрам - Аҳмад махдум Ҳамдий ўғли, Муҳаммадамин - Саиджон махдум ўғли, Абдуқайим - Абдушукур ўғли. Иди қурбонгача, икки ой муддатда ўқувчилар адади (сони) 12 тага етди” 63 . Ёш бухороликлар фаол аъзоларидан бўлган Усмон хўжанинг қариндоши Латиф хўжа томонидан Гавкушон маҳалласида янги мактаб 62 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. – Б.94-95. 63 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. –Б. -Б. 33. 24

очилади 64 . Шаҳар савдогарлари ҳомийлигида ишлаган ушбу мактаб 2 сифндан иборат бўлиб, синфда 3 та глобус, китоблар, парталар, доска, ўқувчиларга берилоадиган дафтарлар бўлган. Битта синфда бошланғич таълим олувчилар, иккинчисида эса олти ой таълим олганлар ўқитган. Дарсларни Усмонхўжа ва Мулла Ғулом Қодирали олиб борган. Дарслар Самарқандда нашр этилган форс-тожик тилидаги дасрликлар асосида олиб борилган. 30 кишидан иборат икки синф ўқувчиларининг барчаси Бухородаги бой савдогарларнинг фарзандлари бўлиб, улар тез ва тўғри ўқийдиган бўлишган. Мазкур мактабда тан жазоси қўлланилмаган. Бухородаги расман иккинчи мактабни Мукомиллидин Бурҳонов очган бўлиб, унинг мактабида ўқийдиган ўқувчилар сони 40 нафардан ортиқ бўлган 65 . Бухородаги жадид мактаблари ичида Мукомиллиддин Бурҳонов мактаб ўзининг жиҳозланиши билан ажралибю турган, унда шиша қўйилган (ойналик) деразалар, темирда ясалаган печкалар мавжуд эди. Янги ўқувчилар қабул қилиши, синфдан синга кўчириш, мактабни битириш қатъий тартибда бўлган, ўқучилар билимини баҳолаш 6 йиллик тизим билан амалга оширилган, имтиҳонлар ташкил этилиб, тарғибот учун ошкора, намойишкорона тарзида ўтказилган 66 . Учинчи мактабни Мулло Ҳомидхўжа Бозори Нав гузарида 67 ўқитувчи уйида очган, унда 32 нафар ўқувчи бўлиб, дарслар рус тилида олиб борилган. Ўқитувчи Мулла Вафо дарсларни Граменнцкий дасрлиги асосида олби борган. Кўп ўқувилар олти ойда рус тилида равон ёзиб ва ўқиб билган. Айрим жадид мактабларда, масалан, Усмонхўжа Пўлатхўжаев, Ҳамидхўжа Меҳрий мактабларида бир неча ўқитувчи ишлаган, шунинг учун педагогика кенгаши фаолият кўрсатган, танаффус пайтида ўқитувчилар навбатчилик қилишган 68 . 64 Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. Т: Университет, 2006. – Б. 69 65 Йўлдошев Н. Маърифат фидойилари // Гулистон, 1991. № 4-6. 66 Гафаров Н. История культурного-проветительской деятельности джадидов в Бухарском эмирете. – Худжанд : 2000. стр. 86. 67 Айний. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. – Б.105. 68 Йўлдошев Н. Маърифат фидойилари // Гулистон, 1991. № 4-6. 25

Мактаблар кўпинча унинг ташкилотчилари томонидан таъминлаб турилган, айрим ҳолларда, уларга бой-бадавлат кишилар ҳомийлик қилиб туришган 69 . Булардан ташқари, мактабларнинг таъминоти ота-оналар томонидан бериладиган ўқиш пули ҳисобидан ҳам йўлга ўйилган. Масалан, Миррзо Абдулвоҳида ва Айнийлар ташкил этган мактабда ўқиш пули ойига 3 сўмни ташукил этган. Ўқувчиларнинг 15-20%и, асосан камбағалларнинг болалари бепул ўқитилаган. Шуни ҳам эътироф этиш лозимки, янги усул мактабида ўқиш пули эски мактабга нисбатан анча юқорироқ бўлган. Бу ўқув жараёнини ташкил этиш билан боғлиқ эди: эски маткбда 6-10 йил ўқилса, янги усул мактабида 4 йил ўқитилган. Жадид мактаблари икки босқичда ташкил этилган. Биринчи босқич “ибтидоий” (бошланғич), иккинчи босқич “рушдия” (ўрта) деб аталади. Уларда қуйидаги тартибда таълим-тарбия олиб борилган: “Биринчи босқич – Ибтидоий қисм. Бунда таҳсил муддати 4 йил (1-4 синфлар) - унинг биринчи йилида форсча, арабча ёзув ва ўқиш ўргатилган. Суралар ёд олинган. Ҳисоб илми ўргатилган. - иккинчи йилида ҳафтияк, иймон ва эътифод дасрлари, туркий, форсий ва арабий тилларида шеърлар ўқитилган. - учинчи йилида Қуръони карим, иймон, ислом ибодати, тажвид (қироат илми) Саъдий Шерозийдан насиҳатлар (ахлоқ илми), туркий ва форсий тил (тилшунослик илми) ўргатилган, ундан иншолар ёздирилган. Ҳисобдан турли тақсимий ва иш юритиш каби зарурий жиҳатлар ўқтилган. -тўртинчи йилда эса, Каломи шариф тафсири, муфассал тажвид. туркий ва форсий тилида назму наср (адабиёт), туркий ва форсий тил, ҳисоб, тарих, жўғрофия фанлари ўқитилган. Бухоронинг жадид мактабларида товушли ўқитиш билан бирга, арифметика, география, табиатшунослик (қаттиқ асос, газ, ҳаво, иссиқ, совуқ), табиий билим асослари (шу жумладан, минералогия ва анатомия) ўқитилган. Бухоро жадид мактабларида ўлик табиат (химия ва физика 69 Йўлдошев Н. Маърифат фидойилари // Гулистон, 1991. № 4-6. 26

элемаеннгтлари) билимлари ҳам берилган. Тирик табиат асослари ўқитилмаган 70 . 1910-1911 йилларда Бухоро амирлигида янги усул мактаблари ўз фаолиятини имкон даражасида ривожлантира борган. Амирликда юзага келган ижтимоий-сиёсий вазият, амир ҳукуматининг олиб борган реакцион сиёсати, Бухородаги Россия Сиёсий агентлигининг таълим соҳасига муносабати, амир Абдулаҳадхоннинг вафоти ва унинг ўрнига ўғли Саид Олимхоннинг ҳокимиятга келиши, 1910 йилнинг январида бўлиб ўтган диний мазҳаблар ўртасида келишмовчиликларнинг (суний-шиа низоси) буларнинг барчаси ўз таъсирини кўрсатди. Расман рухсат этилган Мирзо Абдулвоҳид мактабининг ёпилиши билан ҳам мутаассиб руҳонийларнинг кўнгли жойига тушмаган эди. Чунки Мунзимнинг мактаби ёпилгандан кейин 50 дан ортиқ ўқувчилар татар мактабига кириб ўқий бошлайдилар. Ушбу ҳолга чидай олмаган бухорлик дин пешволари - муллалар Бухоро ҳукуматига мурожаат қилиб татар мактабини ҳам ёпилишини талаб қиладилар. Аввалига Бухоро ҳукумати ҳам, Россия элчихонаси ҳам бу ишни ҳал қила олмади, чунки татарлар Россия фуқароси бўлиб, улар Бухоро ҳукуматига бўйсунмас эдилар. Ниҳоят, бир чорани топадилар: бухоролик болаларни ўқишга олмаслик шарти билан татар мактабини ишлашига рухсат этилади. Мирзо Абдулвоҳид мактабининг ҳукумат томонидан ёпилиши, шунингдек, татар мактабининг ҳам ёпиб қўўйилиши Бухорода норозиликни келтириб чиқарган. Бухорода яшаётган татарлар ва янги усул мактаби тарафдорлари бўлган Ёш бухороликлар мактабларнинг ёпилиши хусусида шикоят мактуби тайёрлаб, уни И.Гасринскийга топширганлар. “Таржимон” газетасида бухоролик мулалар номига битилган очиқ мактублар ҳам эълон қилинади. “Русиядаги мусулмон газета ва мажалалар, узун маққолалар ёзиб, бухоро ҳукумати ва уламосини тўғри танқидлар қила бошлади. 70 Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш, мустақиллик ва тараққиёт учун кураш (Туркистон ва Бухоро жадидчилиги тарихига янги чизгилар). Даврий тўплам. № 1. Т: Университет, 1999. – Б. 36. 27

Бухоронинг муллалари Амир Олимхонга мактуб ёзиб, янги усул макталарини ёпиш кераклигини айтиб, “Бохабар бўлинг, сизнинг подшоҳлигингизда нохушдик бўлмасин” деб мурожаат қиладилар. Шундан сўнг амир фармони билан Қўшбеги ва Қозикалон бошчилигида мавжуд бўлган янги усул мактабалрини очмаслик учун ўқитувчи ва она-онлардан тушинтириш хати олинади. Шундай қилиб ярим йил фаолият кўрсатган янги усул мактаблари иккинчи марта ҳам ёпилади. 1910 йилнинг январида бўлиб ўтган шиа-суний можароси тинчланиб, амирликдаги ички вазият бирмунча барқарорлашади. Ушбу можароларга сабабчи деб топилган Остонақулбекнигнг ўрнига Мирза Насруллобек Бухоро амирлигида қўшбеги лавозимини эгалайди. 1911-1912 йилларда Бухоро амири Сайид Олимхон томонидан мактаб, маориф ишларига оид айрим тадбирлар амалга оширилади. 1911 йилнинг бошларида амир билан Бухоронинг энг йирик савдогарларидан бўлган К.Азизов ва Ж.Арабовларнинг учрашуви бўлиб ўтади. Учрашув да бошланғич мактабларга кўпроқ эътибор бериш масаласи кўтарилади 71 . Амир томонидан амалга оширилган тадбирлардан бири – мавжуд кичик-кичик (баъзан 3-4 нафар ўқувчидан ташкил топган) мактабларни йирикроқ қилиб бирлаштирилиши, мактаб ўқитувчилари учун хазинадан маош тайинланиши бўлиб, бу соҳага озроқ бўлса-да ҳукумат томонидан эътибор қаратилганлигидан далолат беради 72 . Амир томонидан мактабларга эътибор қаратилган бўлсада, бу мактабларга дарс берувчи муаллимларнинг бесаводлиги, шарт- шаротиларининг тўғри ташкил қилинмаган эди, бунинг устига янги усул ўқиштиш қонун-қоидаларидан кўпчилиги бехабар эдилар. Шунинг учун ҳам ўқитувчиларга маош тайинланиши. Улар фаолиятини назорат қилиш учун тафтишчи ҳам унчалик самара бермаган. “Бир неча фурсат ўтиб, мактабдорлар ўртамиёна муфаттиш (тафтишчи) лар бир-бирларини 71 Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. 1992 йил, №6, - Б. 50. 72 Ражабов Қ. “Тарбияи атфол” // Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Ж. 8. – Т: ЎзМЭ нашриёти. 2004 . 28

топдилар. Бир нваи қилиб масҳатни бир жойга қўйдилар. Мактаблар асли ҳолича қолди. Кетгани ҳукуматининг пули бўлди. Бекордан бекорга мактабдорлар чўнтагига кетди. Яъни фарёдларимз ва жаноби олий ташаббуслари зоеъ кетди” 73 . Ёпилган татар мактаби яна гавкушон гузарида очилади. Абдураҳмон Саъидийнинг ўрнига татар миллатидан бўлган Исмоил Галлиев муаллимликка чақирилади. Унинг ўзи ўғил болаларга, хотини эса қиз болаларга сабоқ бера бошлайди. Аммо руҳонийларнинг қутқуси билан қўшбеги Насруллобек татар мактабига бухороликларнинг болалар бормаслиги тўғрисида қарор чиқаради. Гавкушон маҳалласида, Ҳовузи Арбоб гузарида мактаблар ишлай бошлайди. Пойи Остона гузарида русча ва мусулмонча мактаб очилади. Хиёбон гузарида Мирза Исмоилнинг укаси томонидан катталар учун савод чиқариш мактаби ташкил этилиб, унда хат- савод ўргатиш, ҳисоб ва географрия ўқитилади. Бухоро шаҳрининг Мор Кушон ва Хиёбон гузарларида очилган мактабларни шаҳарнинг бой савдогарлари таъминлаб турган. Мактабларда ўртаҳол ва камбағал кишиларнинг фарзандлари ҳам таълим олган. Шайх Абулқосим ва Шайх Мирзо Ҳабиб каби тажрибали ўқитувчилар ҳам мазкур мактабларда ишлаган. Улар кўп йиллар давомида Яқин Шарқ мамлакатларда бўлиб, янги усулда ўқитишнинг сир-асрорларини пухта ўзлаштириб келган эди. Абул қосим мактабидаги ўқувчилар сони 300 нафардан ортиқ бўлиб, ўқув икки сменда олиб борилиб, дарслар Эронда нашр этилган дарсликлар асосида олиб борилган. 1912-1913 йилларда Бухоро шаҳрида мулло Абулқосим, Мукомилиддин махсум, Ғиёс махсум Ҳусайн 74 томонидан яширин 73 Болтабоев Ҳ. Фитрат ва жадидчилик (Илмий-тадқиқий мақолалар). Т: Алишер Навойи номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2007. – Б. 199. 74 Мулло Ғиёс Ҳусайн – Бухорода туғилиб, Доруш уш-шифо мадрасасини тугатиб, Европа мамлакатларига сафар қилган, табибликнинг янги усулларини ўрганиб, Бухорога қайтгач, махсус амбулатория очиб касалларни даволайди, шу билан бирга “Турон” газетасининг муҳаррири вазифасида ҳам ишлаган. “Турон” газетаси таъқиқлангандан кейин Қозон шаҳрида бориб яшаган. 29

мактаблар очилиб, уларда 100 да ортиқ болалар ўқишган 75 . Мактабларни услубий таъминотида ҳам ўзгариш кузатилади. Бошланғич синфлар учун дарсликлар яратилиб, унда ҳафрни ўргатиш, Қуръони каримни ўрганиш қоидалари, шариат тўғрисида маълумотлоар берилади . 1914 йилда Бухорода ном чиқарган, машҳур Усмонхўжанинг мактабида 200 нафар, Эшон ҳомидхўжанинг мактабида (Бозори нав гузарида) 100 нафар, Мулла Вафонинг мактабида 80 нафар ўқувчи таълим олган. Булардан мулла вафонинг мактабида дарслар рус тилида олиб борилган. Мактабларда дарслар аниқ дастур асосида олиб борилмаган. Масалан, энг машҳур бўлган Усмонхўжанинг мактабида аниқ дастур бўлмаган, болалар хат-саводни чиқариб, арифметик тўрт амални ўрганган, “Ҳафтияк” орқали Қуръонни ўрганган. Рус тилидаги мактабга асосан, савдогар, тижоратчиларнинг болалари борган. Янги усул мактабларининг кўпчилигида майда савдогар ва камбағалларнинг болалари таълим олишган. Бунинг асосий сабаби – ҳукумат томонидан жадид мактабига тазйиқ ўтказилиш эди. Шу боисдан бой табақа янги усул мактабидан хавфсирар эди. Бухорода ташкил янги усул мактаблари фаолиятини таҳлил этиш шуни кўрсатадики, ушбу мактабларда таълим-тарбия жараёни қатъий режа асосида олиб борилмаган. Одатда дарслар тегишли мактаб раҳбари, ташкилотчиси ва муаллимлари томонидан тузилган ўқув режаси ва дарслик асосида олиб борилган. Янги усул мактабларида дунёвий фанлар ҳам, диний фанлар ҳам ўтилган. Дунёвий фанларда физика, кимё, геометрия, география, арифметика, айри мактабларда рус тили ҳам ўқитилган Янги усул мактаблари нафақат Бухоро шаҳрида, балки амирликнинг кўплаб беклик ва туманларида ҳам фаолият кўрсата бошлайди. 1908-1912 йилларда Каркида татар болалари учун мактаб, рус тилини ўрганувчилар учун тўгаракалар очилиб. Кутубхонадлар ишга тушади. Қори Йўлдош Пўлотов, Фазлиддин Махзум, Ҳожи Жўрақул, Абдуфаттоҳжонлар бу 75 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. – Б. 89. 30

$жараёнда фаол иштирок этишади. Амирликнинг Шаҳрисабз беклигида Исломқул тўқсоба ўз уйида янги мактаб очиб, унда ишлаш учун Тошкет ва Самарқанддан бир неча муаллимларни таклиф этган. Ушбу муаллимлар томонидан кейинчалик бир неча мактаблар ташкил этилган. Амирликнинг Ғиждувон туманида Абдулҳаким хўа бир неча янги усул мактабини очишгамуваффақ бўлади. Унинг ўзи очган мактаби учун дарсликлар ёзган, ёши катталар учун кечки макталар ташкил этилган. Қоракул туманида амлокдор Ғулом Қодир билан Қози Икром бир неча мактаб очиб, ўз болаларини ва хоҳ\ловчиларнинг болаларини ўитишни ташкил этган. Бу ерда Сулаймонхўжа томонидлан газета таралиб, китоблар келтирилиб, кутубхона ишлари ҳм йўлга қўйилган. Шофиркон ва Вобкент туманларида ҳам мактаблар ташкил этилиб, татар муаллимларидан фойдаланилган. Биринчи жаҳон уруши йилларида Бухорода янги усул мактабларининг сони анча кўпаядаи. Бундан хабардор бўлган Қўшбеги мактаб ўқувчиларини чақириб, мактабни ёпишни буюради, янги усул мактьаб ўқитувчиларини амир ва подшо ҳукуматининг маъмурлари таъқиб остига олади. Эски таълим усулининг бузуқлиги ва Бухоро мадрасаларидаги тартибсизликларни билган ҳамда амирга хизмат қилишни хоҳламаган Айний кўп ўтмасдан, бу ишни тарк қилади ва ўз ижоди билан шуғулланади. 1912-1913 йилларда Бухоро шаҳрида Мулла Абдулқосим, Мукаммалиддин Махсум, Ғиёс Махсум Ҳусайнлар яширин мактаблар очиб, уларда 100 нафардан ортиқ бола ўқиган. Ёш бухороликлар ораси энг истеъдодлилардан бўлган Фитратнинг адабий мероси, шоирлик истеъдоди ва унинг Бухоро адабий ва илмий муҳитида тутган мавқеи алоҳида аҳамият касб этади. Айний “Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар” номли тарихий асарида Фитратнинг жадидчилик фаолияти, маориф ва маданият соҳасида олиб борган ишлари, сиёсий-ижтимоий қарашлари шунингдек, унинг “Мунозара”, “Сайёҳи ҳинди”, “Раҳбари нажот”, “Оила”, “Сайҳа”, ва “Мусулмонони Дор-ур- 31$