Bo’lajak murabbiylarni pedagogik texnologiyani qo’llashga tayyorlash - Педагогиka - Дипломные работы

Bo’lajak murabbiylarni pedagogik texnologiyani qo’llashga tayyorlash

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

299 KB

Bo’lajak murabbiylarni pedagogik texnologiyani qo’llashga tayyorlash 1

MAVZU: BO’LAJAK MURABBIYLARNI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANI QO’LLASHGA TAYYORLASH R E J A: KIRISH ................................................................................................ 3-8 betlar I bob. O’ZBEKISTONDA TA`LIM SOHASIDAGI ISLOHOTLAR VA ILG’OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR ZARURIYATI I.1. TA`LIMNI RIVOJLANTIRISHNING YANGI BOSQICHIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING AHAMIYAT..……...………… 9-19 betlar I.2. TA`LIM- TARBIYAGA YONDASHUVLAR .……………… 20-26 betlar II bob. BO’LAJAK MURABBIYLARNI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANI QO’LLASHGA TAYYORLASHNING AMALIY JIHATI II.1. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASH METODLARI.......................................................................................... 27-42 betlar II.2. BO’LAJAK MURABBIYLARNI KASBIY TAYYORLASHDA O’YINLI TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH....................... 43-52 betlar UMUMIY XULOSA ....................................................................... 53-55 betlar FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .................. 56 -57 betlar ILOVALAR 2

KIRISH Ma'lumki, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma'naviy yuksalishining asosi ta'lim-tarbiya hisoblanadi. Ta'lim-tarbiya esa pedagoglik faoliyati bilan bog'liq. Shu bois bugungi kunda pedagoglarning kasb mahorati va madaniyatini takomillashtirish, olib boriladigan nazariy va amaliy ishlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida tashkil etish zarur. Negaki, jamiyatimizda bo'layotgan yirik islohotlar barcha sohalarning turli tarmoqlari uchun g'oyaviy-siyosiy jihatdan yetuk, nazariy, amaliy va kasbiy tayyorgarligi yuksak kadrlar yetkazib berishni talab etmoqda. Ammo bo'lajak zamonaviy mutaxassislar yuqoridan beriladigan ko'rsatma va qarorlarni qoyilmaqom qilib bajaradigan malakali ijrochigina bo'lib qolmasligi, aksincha, o'z ishiga mustaqil holda oqilona yondosha bilishlari lozim. Yuz berayotgan ijtimoiy yangilanishlar inson muammosiga dunyoviy nuqtai nazardan yondoshish masalasi ko'ndalang qo'yilmoqda. Inson ongi, uning o'zini o'zgartirmasdan, kamol toptirmasdan, insoniylashtirmasdan turib, jamiyat taraqqiyot g'oyasini, uning mezonlarini asoslash qiyin. Davlatimiz tomonidan yangi ta'lim muassasalari qurilishi, rekonstruksiya qilinishi, joriy ta'mirlash ishlari jadal sur'atlar bilan olib borilmoqda. Bog'cha, maktablarimiz yangi qiyofaga, barcha qulayliklarga ega bo'lib bormoqda. Ta'lim muassasalarini yangi jihozlar, asbob-uskunalar, takomillashtirilgan dasturlar, modernizasiya qilingan, tajriba-sinovdan o'tgan standartlar, davlat talablari, o'quv qo'llanmalarining yangi avlodi bilan ta'minlash, kompyuterlashtirish Davlat umummilliy dasturi asosida izchil amalga oshirilmoqda. Endi o'quv jarayonini yangilangan dastur va standart talablariga javob beradigan zamonaviy mashg'ulotlar asosida tashkil etish davri keldi. Boshqacha qilib aytganda zerikarli mashgulotlar o'rniga mashg'ulotlarni tashkil etishga mas'uliyat bilan yondoshadigan, kasbiy bilimdon, metodik mahoratga ega, mas'uliyatli, zamonaviy pedagogik texnologiyani mukammal 3

o'zlashtirib olgan, innovasiyalar asosida ta'limni tashkil eta oladigan pedagoglarga talab oshib bormoqda. Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi : Bugungi kunda komil insonni tarbiyalash masalasi jamiyatimizdagi har bir shaxsning muxim vazifalaridan biri hisoblanadi. Inson komillik darajasiga yetishi uchun uning tarbiyasi avvalo oilada, keyin maktabgacha ta‘lim muassasalarida, boshlangich ta‘lim, umumiy o’rta ta‘lim, o’rta maxsus, kasb-xunar ta‘limi va oliy ta‘limning ham o’ziga yarasha ulushlari bor. Maktabgacha ta‘lim jarayoni inson poydevorini shakllantiruvchi, uni mustaqil hayotga tayyorlovchi va yo’naltiruvchi ta‘lim hisoblanadi. Agar komil inson hayotini bir muhtasham binoga qiyoslasak, boshlangich ta‘lim shu binoning poydevori bulsa, maktabgacha ta‘lim poydevor boshlashdagi dastlabki qadamdir. Dastlabki qadamlardan poydevor mustaxkam boshlansa, u bir necha yillar davomida o’z mustaxkamligini yo’qotmaydi. Demak, komil inson tarbiyasi avvalo maktabgacha ta‘lim muassasalari faoliyati bilan bog’lik bo’lib, insonning komillik darajasi talabiga yetishi uchun sifatli ta‘lim, ya‘ni shaxsni har tomonlama shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi pedagogik texnologiyalarga asoslangan ta‘lim bilan uzviy bog’lash zarur. Darhaqiqat, shaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab va qiyin faoliyat jarayoni bo’lib, juda qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgandir. Xususan, qadimgi Gretsiya va Rim tarixidan yaxshi bilamizki, earmizdan avvalgi davrlarda ham yosh avlod tarbiyasi o’zining ma‘naviy qiyofasi va aqliy qobiliyati bilan jamiyat a‘zolari o’rtasida yuksak hurmat ehtiromga sazovor bo’lgan kishilarga, donishmandlar zimmasiga ishonib topshirilgandir. Ushbu holat yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi mazmuni nafaqat shaxs kamolotini, balki jamiyat taraqqiyotini ta‘minlashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. O’zbekiston Respublikasida ham maktabgacha ta‘lim muassasasi tarbiyachilari ma‘naviy qiyofasi, aqliy salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo’yilmoqda. Chunonchi, bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Barkamol avlod – O'zbekiston 4

taraqqiyotining poydevori” nomli asarida keltirilgan fikrlariga diqqatni qaratish maqsadga muvofiqdir: “Tarbiyachilarning o’ziga zamonaviy bilim berish, ularning ma‘lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga solib bo’lmaydigan dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz. O’qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo murabbiyning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi kerak”. “...Hayotimizni hal etuvchi muhim masalalar qatorida ta'lim-tarbiya tizimini tubdan o'zgartirish, uni yangi zamon talabi darajasiga ko'tarish barkamol avlodimiz kelajagiga daxldor”, “Biz o'sib kelayotgan yosh avlodning ta'lim-tarbiyasini ularni zamonaviy ilg'or bilimlarga ega bo'lgan holda ulug' bobokalonlarimiz merosiga munosib bo'lishlarini davlatimiz ustuvor yo'nalishi deb bilamiz”, degan fikrlari kelajakka barkamol avlodni tarbiyalab berishda, ta'lim-tarbiya ishlari yangicha mazmun kasb etayotgan hozirgi zamonda maktabgacha ta'lim muassasalari tarbiyachilariga juda katta mas'uliyat yuklab, ta'lim-tarbiya mazmunini tobora teranlashtirib borishimiz zarurligini har daqiqa uqtirib turibdi. O’zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta‘lim Kontseptsiyasi”da maktabgacha ta‘lim muassasalari uchun yangi pedagogik texnologiyalarni izlash, ishlab chiqarish va amaliyotga tatbiq etish ta‘kidlangan. Hozirgi davrda gurkirab rivojlanayotgan pedagogik va axborot texnologiyalari MTMlarning ta‘lim-tarbiya jarayoniga tatbiq etilishi mumkin bo’lgan ilg’or va yangi texnologiyalardir. Mamlakatimizdagi maktabgacha ta‘lim muassasalarining ta‘lim-tarbiya jarayoniga bu texnologiyalarni tatbiq etishga jiddiy e‘tibor qaratib, rivojlangan davlatlar darajasiga yetib olishdan iborat. Buning uchun, shu yo’nalish bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini rivojlantirish va respublikaning ilmiy salohiyatini ushbu yo’nalishga qaratish zarur. Chunki oliy o’quv yurtlarida, kollej, litseylar va maktablarda pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanib kelinmoqda. Ular asosan dars, ma‘ruza, amaliy mashg’ulotlarga tatbiq qilishga mo’ljallangan. Biroq, maktabgacha ta‘lim muassasalariga e‘tibor yetarli darajada emas. Bolalarning yoshlarini (6-7 yosh), ularning psixologiyalarini o’rganadigan materialni qabul 5

qilish darajalari kabilarni hisobga olganda, oliy va o’rta maxsus ta‘lim uchun mo’ljallangan pedagogik texnologiyalarni maktabgacha ta‘lim muassasalarining ta‘lim jarayoniga to’g’ridan-to’g’ri tatbiq etib bo’lmaydi. Ma‘lumki, maktabgacha ta‘lim muassasalarining ko’pgina tarbiyachilari oliy ma‘lumotga ega emaslar, shuning uchun ularning savodxonligini, kasbiy mahoratlarini o’stirish yuzasidan salmoqli ishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bugungi kunda zamonaviy ta'lim-tarbiya jarayonining dolzarb masalaridan biri ta'limning barcha bo'g'inlarida bo'lgani kabi maktabgacha ta'lim muassasalarida yangicha pedagogik texnologiyalar asosida ta'lim jarayonini tashkil etishdan iboratligini inobatga olib, bitiruv malakaviy ishining mavzusi: “Bo’lajak murabbiylarni pedagogik texnologiyani qo’llashga tayyorlash” deb tanlandi. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining maqsadi va vazifalari:  Ta ’ lim - tarbiya jarayoniga bir butunlikda, tizimli yondoshish mohiyatini asoslash;  Pedagogik texnologiyaga asoslangan ta’lim da rivojlantiruvchi muhitni tashkil etishning nazariy va amaliy asoslarini ochib berish;  ta'limda o'quv-biluv jarayonini tashkil etish, muhim tamoyillari, amaliyotini ilmiy asoslash;  Maktabgacha tarbiyani rivojlantirish uchun malakali tarbiyachi va pedagog kadrlarni ustuvor ravishda tayyorlash tizimini o'rganish;  maktabgacha ta'limning samarali pedagogik-psixologik uslublarini izlash va joriy etish;  maktabgacha tarbiya va sog'lomlashtirish muassasalari tarmog'ini qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish mexanizmi bilan tanishish kabilar. Tadqiqot predmeti: maktabgacha ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil etuvchi – “ta'lim-tarbiya beruvchi” hamda “o'qitishning metod va usullari”, “o'qitishning vositalari” orasidagi funksional aloqadorliklardir. Tadqiqot ob'yekti: Bo’lajak murabbiylarni pedagogik texnologiyani qo’llashga tayyorlash jarayoni. 6

Tadqiqot usullari: ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish, o'quv-uslubiy hujjatlarni o'rganish, fanlardan bilim berish amaliyotini sintezlash, kuzatish, maqsadli suhbat kabi metodlar. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiliklari va erishilgan natijalar: Maktabgacha ta‘lim muassasalari tarbiyachisi va o’qituvchilarining zamonaviy pedagogik texnologiyalar bo’yicha nazariy va amaliy bilimlarini oshirish respublikamizda xalq ta‘limi tizimini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shuningdek, pе dagogik t е xnologiyalarni o’zlashtirish va qo’llash jarayonida yoshlarning o’zaro faolligi oshadi, hamkor, ijodkorlikda ishlash ko’nikmalari shakllanadi. Talaba erkin fikr bildirish, o’z fikrini himoya qilish, isbotlay olish, tasdiqlay olishga odatlanadi. Bilimlarni mustaqil egallash malakasi shakllanadi. Eng muhimi o’quv jarayonida didaktik motivlar vujudga keladi. Ya‘ni talabaning ehtiyoji, xohish-istagi qondiriladi. Bu faoliyat talabani o’quv maqsadlariga erishiga yuqori bosqichga ko’taradi. Buning natijasida bo’lajak mutaxassis jamiyatda o’z o’rnini tezroq topib olishga muhit-imkon yaratishga harakat qiladi. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati: Bolalarga sifatli ta‘limni maktabgacha ta‘lim muassasalaridan boshlab singdirish uchun bu muassasada faoliyat kursatuvchi pedagog-murabbiylar hamda faoliyat kursatishga tayyorlanuvchi bo’lajak tarbiyachilarni har tomonlama yetuk, mahoratli kasbiy professiogrammasiga ega bulgan, pedagogik va axborot texnologiyalarini mukammal egallagan pedagog kadrlarni yetishtirib chiqarish davr talabidir. P е dagogik t е xnologiyalarni o’zlashtirish va qo’llash jarayonida bo’lajak tarbiyachilar ta'lim sohasida davlat siyosati va strat е giyasining asosiy yo’nalishlarini; p е dagogik t е xnologiyalar tushunchasining ilmiy asoslarini, uning kat е goriya va tamoyillarini; o’quv jarayonini tashkil etish shakllari va m е todlariga qo’yiladigan zamonaviy talablarni; ta'lim jarayonida shaxs sifatlarining namoyon 7

bo’lishini; p е dagogik t е xnologiyalarlarning tasnifi va asosiy jihatlarini bilib oladi; ta'lim jarayonini t е xnologizatsiyalash haqida tasavvurga ega bo’ladi. Bitiruv malakaviy ishning hajmi: Bitiruv malakaviy ishi kirish, 2 bob, to’rt bo'lim, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati va ilovalardan iborat. 8

I bob . O’ZBEKISTONDA TA`LIM SOHASIDAGI ISLOHOTLAR VA ILG’OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR ZARURIYATI I.1. TA`LIMNI RIVOJLANTIRISHNING YANGI BOSQICHIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING A H AMIYATI. Mamlakatimiz rahbari I.A.Karimov ta`kidlaganidek: «Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq butun mamlakat miqyosida ta`lim-tarbiya, ilm-fan, kasb- hunar o’rgatish sohalarini isloh qilishga nihoyatda katta zaruriyat sezila boshlandi» 1 . Y u rtimizning kelajagi, uning ertangi taqdiri, ozod va obod jamiyat qurilishiga erishishimiz ham ma`lum ma`noda shu islohotlarning natijasiga bog’liq edi. «C h unki ta`lim-tarbiya- ong mahsuli, lekin ayni va q tda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin, ta`lim-tarbiya tizimini o’zgartirmasdan turib ongni o’zgartirib bo’lmaydi. Ongni, tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa biz ko’zlagan oliy maqsad - ozod va obod jamiyat barpo etib bo’lmaydi» 2 degan yurtboshimizning fikrlaridan ta`lim-tarbiya islohati, yuqori malakali kadrlar tayyorlashga erishish mamlakatimiz taraqqiyotini ta`minlovchi asosiy omillardan biri ekanligini bilib olishimiz mumkin. Ta`lim-tarbiya tizimini, jumladan, kadrlar tayyorlash tizimini isloh qilishning muhim omillari Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ko’rsatib berildi va ular quyidagilardan iborat:  respublikaning demokratik huquqiy va adolatli fuqarolik jamiyati qurish yo’lidan izchil ilgarilab borayotganligi;  mamlakat iqtisodiyotida tub o’zgarishlarning amalga oshirilishi, respublika iqtisodiyoti asosan xom ashyo yo’nalishidan raqobatbardosh pirovard mahsulot ishlab chiqarish yo’liga izchil o’tayotganligi, mamlakat eksport salohiyotining kengayayotganligi; 1 I.Kаrimоv. Jаmiyatimiz mаfkurаsi хаlqni-хаlq, millаtni-millаt qilishgа хizmаt etsin. «Tаfаkkur»jurnаli, 1998y, 2-sоn, 29 bеt. 2 O’ shа jоydаn. 29-30 bеt. 9

 davlat ijtimoiy siyosatida shaxs manfaati va ta`lim ustuvorligi qaror topganligi;  milliy o’zlikni anglashning o’sib borishi, vatanparvarlik, o’z vatani uchun iftixor tuyg’usining shakllanayotganligi, boy milliy madaniy-tarixiy an`analarga va xalqimizning intellektual merosiga h urmat;  O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga integra t siyasi, respublikaning jahondagi mavqei va obru-e`tiborining mustahkamlanib borayotganligi 3 Ta`lim-tarbiya sohasida olib borilayotgan tub islohatlarning asosiy yo’nalishlari:  ta`lim tizimini, mazmunini isloh qilish;  ta`lim-tarbiya boshqaruvini isloh qilish;  ta`limning bozor iqtisodiyotiga asoslangan mexanizmini yaratish;  ota-ona, o’qituvchi. Talabaning ta`lim jarayoniga bo’lgan yangicha qarashlarini shakllantirish;  va bu islohatlarning bosh h arakatlantiruvchi kuchi yangi pedagogik texnologiyani amaliyotga tadbiq etishdan iborat. Y a ngi ta`lim modeli . Ta`lim islohatlarini amalga oshirish va ko’zlangan maqsadlarga erishish uchun ta`limning yangi modeli yaratildi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida uning tarkibiy qismlari ko’rsatib berildi va ular quyidagilardan iboratdir: Shaxs - kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub`ekti va ob`ekti, ta`lim sohasidagi xizmatlarning iste`molchisi va ularni amalga oshiruvchi; davlat va jamiyat - ta`lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi kadrlar tayyorlash va ularni qabul qilib olishning kafillari; uzluksiz ta`lim - malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bo’lib, ta`limning barcha turlarini, davlat ta`lim standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat ko’rsatish muhitini o’z ichiga oladi; 3 Bаrkаmоl аvlоd-O’zbеkistоn tаrааqqiyotinig pоydеvоri. Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi.T., «S h аrq», 1998y, 38-bеt. 10

fan - yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiqaruvchi; ishlab chiqarish - kadrlarga bo’lgan ehtiyojni, shuningdek ularning tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan qo’yiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash tizimini moliya va moddiy texnika jihatidan ta`minlash jarayonining qatnashchisi 4 . Ta`lim sohasidagi «portlash effekti» nazariyasi. « Ta`lim to’g’risida»gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida ta`lim-tarbiya sohasidagi islohatlar va ta`limning yangi modeli amalga oshib borsa, mamlakatimizda juda katta o’zgarishlar sodir bo’lishi mumkinligini yurtboshimiz quyidagicha k o’ rsatib beradi: «Ishonchim komil: agar bu islohotni muvaffaqiyatli ravishda amalga oshira olsak, tez orada biz hayotimizda ijobiy ma`nodagi «portlash effekti» ga, ya`ni uning samarasiga erishamiz» Bu samara natijasida esa quyidagilar yuz berishi nazarda tutiladi: Birinchidan, ta`lim qonuni va Milliy dasturimizda nazarda tutilgan vazifalar to’liq amalga oshgan taqdirda ular ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta`sir qiladi va natijada mamalakatimizda mavjud muhit butunlay o’zgaradi. Ikkinchidan, ta`limning yangi modeli ishga tushgach, insonning hayotdan o’z o’rnini topish jarayoni tezlashadi. Uchinchidan, ta`limning yangi modeli jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin S h axsning shakllanishiga olib keladi. To’rtinchidan, ta`limning yangi modeli jamiyatimizning potensial kuchlarini ro’yobga chiqarishda katta ahamiyat kasb etadi, har bir inson o’zining qobiliyat, iste`dodini ishga sola oladi. 4 Bаrkаmоl аvlоd- O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri. Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi. T., «S h аrq», 1998y, 41-42 bеtlаr. 11

Beshinchidan, fuqarolik jamiyati qurilishi ta`minlanadi, model vositasida dunyodan munosib o’rin olishga, o’zbek nomini yanada keng tarannum etishga erishiladi 5 . Prezidentimiz I.A. Karimov ta`kidlagan «portlash effekti»ga etib borish yo’lida uchraydigan qiyinchiliklarni engib o’tib borish va ularni hal etish masalalari faqat o’qituvchi- pedagoglarninggina vazifasi bo’lib qolmasdan, balki jamiyatimizni to’liq pedagoglashtirish muammosini ijtimoiy buyurtma sifatida keltirib chiqaradi. Har bir fuqaro tarbiyashunoslik asoslari bilan tanishishi, yangi pedagogik vosita, usul va texnologiyalar bilan ta`minlanishi hozirgi kun talabidir. Milliy dasturni amalga oshirish bosqichlarida pedagogik texnologiya muammolari. Ta`lim tizimi va o’quv-tarbiya ishlari sohasiga turli o’zgarish, yangilik va pedagogik texnologiyalarni jalb qilish muammolari «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ni ro’yobga chiqarish bosqichlarida o’ziga xos tarzda ko’rsatib berilgan. Mazkur dasturni ro’yobga chiqarishning birinchi bosqichi (1997-2001 yillar) da - «o’quv-uslubiy majmualarning hamda ta`lim jarayonini didaktik va axborot ta`minotining yangi avlodini ishlab chiqish va joriy etish», ikkinchi bosqich (2001- 2005 yillar)da - «ta`lim muassasalarining moddiy-texnika va axborot bazasini mustahkamlashni davom ettirish, o’quv-tarbiya jarayonini yuqori sifatli o’quv adabiyotlari va ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta`minlash, uzluksiz ta`lim tizimini axborotlashtirishni amalga oshirish», uchinchi bosqich (2005 va undan keyingi yillar) da «ta`lim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazalarini yanada mustaxkamlash, o’quv-tarbiya jarayonini yangi o’quv-uslu-biy majmualar, ilgor pedagogik texnologiyalar bilan tulik ta`minlash» vazifalari belgilab qo’ yilgan (Kadrlar tayyorlash milliy dasturi). Pedagogik texnologiya (PT) - shunday bilimlar sohasiki, ular yordamida 3- ming yillikda davlatmiz ta`lim sohasida tub burilishlar yuz beradi, o’qituvchi 5 I.А.Kаrimоv. Jаmiyatimiz mаfkurаsi хаlqni хаlq-millаtni millаt qilishgа хizmаt etsin. «Tаfаkkur» jurnаli,1998y, 2-sоn, 30-bеt. 12

faoliyati yangilanadi, bilimga chanqoqlik Vatanga mehr-muhabbat, insonparvarlik tuyg’ulari tizimli ravishda shakllantiriladi. «Ta`lim t o’g’ grisida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta`lim-tarbiya tizimini islo h q ilish, unga ilg ’ or pedagogik texnologiyalarni joriy etish zarurligi q ayta- q ayta ta`kidlanadi. C h unki mamalakatimiz tez sur`atlar bilan tara qq iy etib, ja h on h amjamiyatida i q tisodiy -siyosiy mav q ei kundan-kun ortib bormo q da. Lekin ijtimoiy so h ada, ayni q sa, ta`lim - tarbiyada umumiy tara qq iyotdan or q ada q olish h ollari sezilmo q da. Ta`lim-tarbiya jarayonini texnologiyalashtirish bilan bunday h olga bar h am berish mumkin. Q uyidagi h olatlar ilg ’ or texnologiyalarni ta`lim-tarbiya jarayoniga tadbi q etishning dolzarbligini k o’ rsatib beradi:  «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» maqsadi va vazifalarini ro’yobga chiqarish uchun, ma`lum sabablarga ko’ra jahon hamjamiyati taraqqiyotidan ortda qolib ketgan jamiyatimiz taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan o’rin olishi uchun, aholi ta`limini jadallashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida ilg’or pedagogik tadbirlardan foydalanish zarurligi;  an`anaviy o’qitish tizimi yozma va og’zaki so’zlarga tayanib ish ko’rishi tufayli «axborotli o’qitish» sifatida tavsiflanib, o’qituvchi faoliyati birgina o’quv jarayonining tashkilotchisi sifatidagina emas, balki nufuzli bilimlar manbaiga aylanib qolganligi yoki ta`lim-tarbiya jarayonida o’qituvchi va talaba rolini o’zgartirish zarurligi;  fan-texnika taraqqiyotining o’ta rivojlanganligi natijasida axborotlarning keskin ko’payib borayotganligi va ularni yoshlarga bildirish uchun vaqtning chegaralanganligi;  kishilik jamiyati taraqqiyotining shu kundagi bosqichida nazariy va empirik bilimlarga asoslangan tafakkurdan tobora foydali natijaga ega bo’lgan, aniq yakunga asoslangan texnik tafakkurga o’tib borayotganligi;  Barkamol avlodni tarbiyalash talabi ularga eng ilg’or bilim berish usuli hisblangan ob`yektiv borliqqa tizimli yondashuv tamoyilidan foydalanishni talab qilishi. 13

Pedagogika fani va amaliyotida keyingi paytlarda keng qo’llanilayotgan «pedagogik texnologiya» atamasi inglizcha «an educational technology» so’zidan olingan bo’lib, «ta`lim texnologiyasi» degan ma`noni bildiradi. "Texnologiya" tushunchasi texnikaviy taraqqiyot bilan bog’liq holda fanga 1872 yilda kirib keldi va yunoncha ikki so’zdan ”texnos”- san`at, mahorat, hunar va ”logos”- fan, ta`limot so’zlaridan tashkil topib, "hunar fani " ma`nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonni to’liq tavsiflab berolmaydi, texnologik jarayon har doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalangan holda amallarni (opera t siyalarni) muayyan ketma-ketlikda bajarishni ko’zda tutadi. Y a nada aniqroq aytadigan bo’lsak, texnologik jarayon -bu mehnat qurollari bilan mehnat ob`ektlari (xom ashyo) ga bosqichma-bosqich ta`sir etish natijasida mahsulot yaratish borasidagi ishchi (ishchi-mashina) ning faoliyatidir. Ishlab chiqarishda texnologiya so’zidan kelib chiqadigan quyidagi tushunchalar ishlatiladi: Texnologik jarayon- ishlab chiqariladigan mahsulotga ishlov berishning yagona jarayonini hosil qiluvchi texnologik opera t siyalarning yig’indisi. Texnologik operasiya - ishchi tomonidan o’zining ish joyida bajariladigan, yakuniga y yetkazilgan harakat ko’rinishidagi jarayonning bir qismi. Texnologik harita- ma`lum bir mahsulotni ishlab chiqarish texnologik opera t siyalarini ketma-ketligini bayon qiluvchi texnik h ujjat. Texnologik rejim - texnologik opera t siyalarni amalga oshirishni belgilovchi tartib bo’lib, ma`lum bir ma h sulotni ishlab chiqarishda bajariladigan opera t siyalarning vaqti, shartlarini belgilaydi. Ana shu ta`rif va tushunchalarni o’quv jarayoniga ko’chirsak quyidagi xulosaga kelish mumkin: Pedagogik texnologiya - bu o’qituvchi (tarbiyachi)ning talaba (talaba)larga o’qitish vositalari yordamida muayyan sharoitlarda ta`sir ko’rsatishi va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini intensiv shakllantirish jarayonidir. Pedagogik texnologiya - o’quv 14

jarayonini texnologiyalashtirishni butunligicha aniqlovchi tizimli kategoriya. Pedagogik nashrlarda «o’qitish texnologiyasi», «ta`lim texnologiyasi» tushunchalari ham ishlatiladi. O ’qitish texnologiyasi - birinchidan, pedagogik texnologiyaning jarayonli- harakat aspektini anglatadi. Bu, ta`lim jarayonini o’zgaruvchan sharoitlarda, ajratilgan vaqt davomida istiqbollashtirilgan natijalariga kafolatli erishishga va konkret ta`lim-tarbiya jarayonlarini amalga oshirishni instrumental ta`minlovchi usul va vositalar (texnologik opera t siya)larning tartibli birligini o’zida mujassamlashtirgan ta`lim modelini ishlab chiqish va amalga oshirishning texnologik jarayoni; ikkinchidan, pedagogik texnologiyaning jarayonli- bayonli aspektini ifodalaydi. Bu maqsadni amalga oshirish va istiqbolda belgilangan natijalarga erishish bo’yicha pedagogik hamda o’quv faoliyatini loyi h asin i bajarishning bayonidir (texnologik harita). Ta`lim texnologiyasi- pedagogik texnologiyaning ilmiy aspektini belgilash uchun ishlatiladi. Bu texnik va inson resurslarini hamda ularni o’z oldiga ta`lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo’yuvchi hamkorligini hisobga olgan holda dars berish va bilimlarni o’uzlashtirishning barcha jarayonlarini yaratish, qo’llash va belgilashning tizimli usuli. Bugungi kunda ilmiy va ommabop adabiyotlarda «pedagogik texnologiya» tushunchasini ta`riflashda turli xil tasniflarni uchratishimiz mumkin. Pedagogik texnologiyani o’quv jarayoniga olib kirish zarurligini MDX davlatlari ichida birinchilardan bo’lib ilmiy asoslab bergan rossiyalik olim V.P. Bespalko «…pedagogik texnologiya - amaliyotga joriy etish mumkin bo’lgan pedagogik tizimning loyihasidir»,- deyish bilan quyidagi ta`rifni beradi: «Pedagogik texnologiya - bu o’qituvchi mahoratiga bog’liq bo’lmagan holda pedagogik muvoffaqiyatni kafolatlay oladigan talaba shaxsini shakllantirish jarayoni loyihasidir» 6 6 Bеspаlkо V.P. Pеdаgоgikа i prоgrеssivn i е tехnоlоgii оbuchеniya- M., «Pеdаgоgikа», 1995. 15

Bu ta`rif mazmunidan quyidagi mu h im tamoyillarni ajratib ko’rsatish mumkin:  PT talaba (talaba)larda ma`lum ijtimoiy tajriba elementlarini shakllantirish uchun loyihalanadi;  loyihalangan tayyor texnologiyani amalga oshirish fan o’qituvchisidan katta mahorat talab etmaydi;  yakuniy natija albatta kafolatlanadi. T . S . Nazarova ta ` rificha : « Pedagogik texnologiya - ta ` lim - tarbiyadan ko ’ zlangan maqsadga erishish uchun o ’ quv jarayonida qo ’ llaniladigan usullar , vositalar majmuidir » 7 Nufuzli YUNESKO tashkiloti ma ` q ullagan ta ` rif bo ’ yicha « Pedagogik texnologiya - ta ` lim shakllarini optimallashtirish maqsadida texnik vositalar , inson salohiyati hamda ularning ta ` sirini inobatga olib , o ’ qitish va bilim o ’ zlashtirishning barcha jarayonlarini aniqlash , yaratish va qo ’ llashning tizimli metodidir » 8 Nemis olimi Kurt Levin , shvey t sariyalik psixolog Jan Piajelar XX asrning 40- yillaridayok guruhda ko ’ pchilikning yagona bir qarorga kelishining psixologik tabiatini o ’ rganishar ekan , pedagogik texnologiyalarning ahamiyatini alohida qayd etib o ’ tishgan . Amerikalik olimlar Benjamin Blum , Levi Stross , Jon Morenolar fikricha «... pedagogik texnologiya ta ` lim maqsadlarini ko ’ zlagan etalon asosida talabalarning kuzatiladigan , o ’ lchanadigan harakatlari shaklida oydinlashtirishdir » 9 Rus olimasi N . V . Kuzmina pedagogik tizim o ’ zida ta ` lim va tarbiya maqsadiga bo ’ ysindirilgan o ’ zaro bog ’ lik tarkibli elementlardan tashkil topishini uqtiradi 10 . 7 Nаzаrоvа T.S. Pеdаgоgichеskаya tехnоlоgiya: nоv i y etаp evоlyusii.- T ., 1999, 16 b 8 F а rb е rm а n B . L . Pr о gr е ssivn i е p е d а g о gich е ski е t ех n о l о gii .- T .,1999, st .3. 9 Lewy Itross, Bathory Z. The Toxonomy of Educational obyektiv in Continental. Evrop, Univ. of Chikago.1994.P.146-163/ 10 Kuzmin а .N.V. M е t о d sist е mn о g о p е d а g о gich е sk о g о issl е d о v а niya.-L., LGU. 1980, st. 172. 16

Bir guruh rus olimlari « pedagogik texnologiyalar ob ` ektiv jarayon va u yangicha sifatiy muammolarni echish uchun ta ` limni evolyusion bosqichga ko ’ tarish shartlaridan biri » deb qaraydilar ( M . V . Klarin , M . Klark , T . A . Ilina ). M . V . Klarin fikricha , PT - o ’ quv jarayoniga yondashgan holda , oldindan belgilab olingan maqsad ko ’ rsatkichlaridan kelib chiqib o ’ quv jarayonini loyihalashdir . Rossiya pedagoglaridan V . M . Monaxov pedagogik texnologiyaga quyidagi ta ` rifni beradi : « Pedagogik texnologiya - avvaldan rejalashtirilgan natijalarga olib boruvchi va bajarilishi shart bo ’ lgan tartibli amallar tizimidir » va uning xususiyatiga e ` tibor qaratib , « PT - o ’ quv jarayonini texnologiyalashtirib , uning qayta tiklanuvchanligini hamda pedagogik jarayon turg ’ unligini oshirib , bu jarayon ijrochisining sub ` ektiv xususiyatlaridan uni ozod qiladi »,- deydi O ’ zbekistonlik olim N . Sayidaxmedov fikricha : « Pedagogik texnologiya - bu o ’ qituvchi ( tarbiyachi ) tomonidan o ’ qitish ( tarbiya ) vositalari yordamida talabalarga ta ` sir ko ’ rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayonidir » 11 Yirik pedagog olimlarimizdan biri M . Ochilov pedagogik texnologiya sohasidagi tadqiqotlari natijasida quyidagi xulosaga keladi : « Pedagogik texnologiya - tizimli , texnologik yondashuvlar asosida ta ` lim shakllarini qulaylashtirish , natijasini kafolatlash va ob ` ektiv baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalarning o ’ zaro ta ` sirini inobatga olib , ta ` lim maqsadlarini oydinlashtirib , o ’ qitish va bilim o ’ zlashtirish jarayonlarida qo ’ llaniladigan usul va metodlar majmuidir » 12 . U pedagogik texnologiyaga ta`lim usuli, ma`lum ma`noda ta`lim-tarbiya jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmui deb qaraydi. «Pedagogik texnologiya ta`lim-tarbiyaning ob`ektiv qonuniyatlari, diagnostik maqsadlar asosida o’quv jarayonlari, ta`lim-tarbiyaning mazmuni, metod va vositalarini ishlab chiqish va takomillashtirish tizimidir», -deb ta`rif beradi. Ko’rib turganimizdek, «pedagogik texnologiya» tushunchasini ta`riflashda hali yagona fikrga kelinganicha yo’q. 11 S а yid ах m е d о v N. Yangi p е d а g о gik t ех n о l о giya m о hiyati. « Ха lq t а `limi», 1999 y, 1-s о n, 98- b е t. 12 О chil о v M. Y a ngi p е d а g о gik t ех n о l о giyal а r.o’quv qo’ll а nm а . Q а rshi, «N а s а f», 2000 y, 13-b е t. 17

Bizning fikrimizcha, pedagogik texnologiya- ta`lim-tarbiya jarayonlari, ta`lim usuli, vositalari, shakllari, o’qituvchi va tahsil oluvchi o’rtasidagi munosabatlar majmui bo’lib, ta`lim jarayoniga tizimli, texnologik yondashuvni talab qiladi va o’zida ta`lim maqsadlarini oydinlashtirishni, natijasini kafolatlashni va ob`ektiv baholashdek muhim belgilarni aks ettiradi . Pedagogik texnologiyaning fan sifatidagi vazifalarini o’qitishning har bir bosqichida ta`limning mazmunini belgilash, ta`lim-tarbiyaning shakllari va vositalarini tayyorlash, predmetning mazmuniga kiritish uchun vaziyatli matnlar, testlar tayyorlash, shaxsda shakllantirish nazarda tutilgan kasbiy sifatlar va ma`naviy fazilatlarni o’zlashtirishga yo’naltirilgan topshiriqlar tizimini ishlab chiqish, ta`limning natijasi va o’zlashtirish darajasini aniqlash ularni ob`ektiv baholash uchun test vazifalarini tayyorlash kabilar tashkil qiladi. Pedagogik texnologiya XX asrning oxirlarida deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarda tez tarqalib, nufuzli YUNESKO tashkiloti tomonidan ham tan olindi va qo’llab- quvvatlandi. Hozirda ko’pgina mamalakatlarda muvoffaqiyatli qo’llanilib kelinmoqda. Ko’pgina mamlakatlar pedagogik texnologiyadan foydalanib, ta`lim-tarbiya tizimini rivojlantirishda, talabalar o’zlashtirishini oshirishda sezilarli yutuqlarga erishdilar Ta ` limni texnologiyalashtirishning asosini , ta ` lim jarayonini , uning samaradorligini oshirish va ta ` lim oluvchilarni , berilgan sharoitlarda va belgilangan vaqt ichida loyihalashtirilayotgan o ’ quv natijalariga erishishlarini kafolatlash maqsadida to ’ liq boshqarish g ’ oyasi tashkil etadi . Pedagogik texnologiya yordamida 3- ming yillikda O’zbekiston ta`lim-tarbiya tizimida ham tub o’zgarishlar yuz berishi, o’qituvchi-talaba faoliyati yangilanishi, yoshlarda hurfikrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga mehr-muhabbat, insonparvarlik tuyg’ulari tizimli ravishda shakllantirilishi ko’zda tutilmoqda. 18

I.2. TA`LIM- TARBIYAGA YONDASHUVLAR . Hozirgi tez o’zgarayotgan ijtimoiy, axborot va texnologik sharoitlarda davlat va jamiyat taraqqiyotini ta‘lim rivojisiz tasavvur etish qiyin. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov “Jamiyat taraqqiyotining, fan va texnikaning jadallashuvi, 19

axborot texnologiyasining kun sayin rivojlanishi, XXI asrni tinchlik asriga aylantirish uchun insoniyatni yangi xalqlar jamiyatiga, chuqur integratsiyalashgan iqtisodiy makonga, yagona kommunikatsiya va axborotlar tizimiga yetaklamoqda. Bunday jamiyatda yashab ketish anchagina tayyorgarlik va katta bilimni talab etadi”- degan fikridan ma‘lumki, ta‘lim-tarbiya jarayoni ustuvor masala bo’lib, pedagogik jarayonni zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalari bilan ta‘minlash bugungi kundagi dolzarb muammolardandir. Ta‘lim va tarbiya bir maqsadni – barkamol inson va raqobatbardosh kadrni shakllantirishni nazarda tutadi. Kadrlarning yangi avlodini tayyorlash umumxalq kuch-g’ayrati bilan amalga oshiriladigan vazifa ekan, uzluksiz ta‘limning muhim bosqichi bo’lmish maktabgacha ta‘lim tizimi ham bundan mustasno emas. Ma‘lumki, maktabgacha ta‘lim muassasalaridagi ishlarning asosiy tashkilotchisi tarbiyachi bo’lib, uning samarali tashkil etilgan faoliyati tufayli bola shaxs sifatida shakllanadi. Bolaning kamol topish darajasi bevosita tarbiyachi shaxsining shakllanishiga bog’liqdir. Shuning uchun tarbiyachi avvalo o’zi har tomonlama barkamol bo’lmog’i shart. Bo’lajak tarbiyachilarning bilim va ko’nikmalarini takomillashtirish, milliy mafkura talablari asosida ularda yuksak shaxsiy sifatlar va noyob kasb egasi xususiyatlarini rivojlantirish, o’z kasblari doirasidagi eng so’nggi jahon yangiliklarini bilib borishda ularga ilmiy-metodik yordam berish alohida diqqat talab etadigan sohaga aylanmoqda. Shu munosabat bilan oliy o’quv yurtlaridagi maktabgacha ta‘lim yo’nalishi talabalarini talabalik davridanoq har tomonlama bilimli, mustaqil, mantiqiy fikrlovchi, ma‘naviy-axloqiy fazilatlarga ega yetuk kadrlar qilib tayyorlash zamon talabidir. Bu esa o’tilayotgan nazariy va amaliy darslarda pedagogik va axborot texnologiyalari, interaktiv metodlar, shakl va vositalarni, pedagogik jarayonda qanday yondoshuvlar borligini mukammal o’rganishni taqozo etadi. Hozirda ta`lim-tarbiyaga asosan an`anaviy va noan`anaviy (zamonaviy- tizimli, texnologik, tadqiqiy-ijodiy) yondashuvlar mavjud. Ta`limga an`anaviy va noan`anaviy yondashish nimasi bilan farq qiladi? 20

An`anaviy yondashuvning asosiy xususiyati - o’qituvchi ma`lum axborotni gapirib, tushuntirib beradi, talaba (talaba) esa bu bilimni xotirasida saqlaydi. Bunda «bilim» tushunchasi xotirada saqlanadigan axborot ma`nosida tushuniladi. Talabaning bilim darajasi imtihonda shu axborotga doir savolga bergan javobiga qarab aniqlanadi. Bu bilim yuzaki bo’lishi ham mumkin va u xotirada uzoq saqlanmaydi. Talabaning o’zlashtirish darajasi, sifati haqida aniq tasavvur hosil qilish qiyin. Tizimli yondashuv haqida gapirishdan oldin «tizim» tushunchasiga to’xtab o’tsak. Tizim so’zi - tuzilma, qismlardan tuzilgan, birikkan narsa yoki hodisa ma`nosini anglatadi. Kibernetik tizim, axborotlar tizimi, ijtimoiy munosabatlar tizimi, harakatlar tizimi, pedagogik tizim kabi tushunchalar ham ishlatiladi. «Tizimli yondashuv ilmiy bilish metodologiyasi va pedagogik amaliyotning bir yo’nalishi sifatida universal tavsifga ega, pedagogikada keng qo’llaniladi, ta`lim-tarbiyaga ham pedagogik tizim sifatida qarash lozim» 13 . Tizimli yondashuv tuzilish vazifasiga ko’ra bajariladigan tahlilga yaqin turadi. Tizimli tahlilning ob`ekti yaxlit narsa yoki xodisa (tizim) hisoblanadi, u ob`ektning turli qismlarini, qismlarning o’zaro bog’liqligini, tizimning chegaralarini va tizimning atrof-muhit bilan bog’liqligini, aloqadorligini nazarda tutadi. Tizimli yondashuvda qator prinsiplar majmuidan foydalaniladiki, ular tadqiqotchilik va amaliy faoliyatda yuqori natijalarga erishish imkoniyatini yaratadi. M. Ochilov bunday qoida-prinsiplar qatoriga quyidagilarni kiritadi: mavhumlikdan yaqqollikka qarab borish; analiz bilan sintezning, mantiqiylik bilan tarixiylikning birligi; ob`ektda bog’lanishlar va o’zaro ta`sirlarning turlichaligi; ob`ektning tuzilishi-vazifalari va kelib chiqishi haqidagi tasavurlarning birligi va boshqalar 14 . Ta`lim ishiga texnologik yondashuv quyidagilarni nazarda tutadi: 13 M. О chil о v. Y a ngi p е d а g о gik t ех n о l о giyal а r. (m а `ruz а l а r m а tni), Q а rshi., 2000y, 6 b. 14 M. О chil о v. Y a ngi p е d а g о gik t ех n о l о giyal а r. (m а `ruz а l а r m а tni), Q а rshi., 2000y , 6-7 bb. 21

 o’qish-o’qitish jarayonini o’zaro uzviy bog’li q etaplar, fazalar, amallarga ajratish, bulishni;  ta`limdan kutilgan natijaga erishish uchun bajariladigan harakatlarni muvofiqlashtirish, ketma-ket, bosqichma-bosqich amalga oshirishni;  loyihalashtirilgan ishlar, amallarning barchasini birdek bajarishni. Bunday yondashuv asosan reproduktiv ta`limga xos bo’lib, reprduktiv ta`lim tipik vaziyatlarda biror ish-harakatni oldin bilib olingan qoidalar asosida bajarishdir. Reproduktiv daraja uchun pedagogik texnologiya usulida ta`lim takror ishlab chiqiladigan konveyrli jarayon sifatida tashkil etiladi, undan kutiladigan natija h am aniq belgilab qo’yiladi. O’quv materiali aniq ifodalangan o’quv maqsadiga mos qayta tuzib, ishlab chiqiladi, ayrim bo’lak (qism, modul) larga ajratiladi, o’quv materialini o’rgatishning alternativ yo’llari nazarda tutiladi, har bir bulakni urganish test yoki boshqa yo’llar bilan nazorat qilinib, xato-kamchiliklar tuzatilib boriladi. O’quv ishi etalonda kursatilgan natijaga erishishni nazarda tutadi. Bu usul bilim, kunikma va malakalarning zarur minimumini egallashda ko’prok samara beradi. Texnologik yondashuvni qo’llash qo’yilgan o’quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydi. Tadqiqiy-ijodiy yondashuv ta`limning maqsadi talabada biror muammoni y echish qobiliyatini o’stirish, yangi bilimni mustaqil o’zlashtiri sh, h arakatning yangi usullarini topish, shaxsan tashabbus ko’rsatishni, ijodkorlik, faollikni nazarda tutadi. Tadqiqiy yondashuvda talabaning o’quv-bilish faoliyatiga pedagog rag’batlantiruvchi usulda rahbarlik kiladi, bolaning shaxsiy tashabbusini qo’llab- quvvatlaydi, bola bilan hamkorlik qiladi, uning fikr va qiziqishlarini oldingi o’ringa qo’yadi. An`anaviy o’qitish shakllari. O’ nlab yillar o’tkazilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko’rsatadiki, an`anaviy dars o’tish ta`limning samarali modellaridan biri bo’lib q olmoqda. An`anaviy dars - muayyan muddatga mo’ljallangan, ta`lim jarayoni ko’proq o’qituvchi shaxsiga qaratilgan, mavzuga kirish, yoritish, mustahkamlash va yakunlash bosqichlaridan iborat ta`lim modelidir. 22

O’quv materiali yangi va ancha murakkab bo’lganda, an`anaviy dars - ko’p hollarda ta`lim jarayonining birdan-bir metodi bo’lib qolmoqda. Ma`lumki an`anaviy darsda ta`lim jarayonining markazida o’qituvchi turadi. S s u bois, ba`zida an`anaviy darsni markazida o’qituvchi turgan o’qitish usuli deb ham atashadi. Markazda talaba bo’lgan o’quv jarayonining, darsning maqsadi va uning ijobiy jihatlari quyida keltirilgan asoslarga tayanadi:  Talabaning o’qishga bo’lgan ishtiyoqini oshirib borish  Ilgari egallangan bilimlarni ham inobatga olish  o’qish jarayoni tezligini muvofiqlashtirish  talaba tashabbusi va majburiyatini qo’llab-quvvatlash  Amaliyot orqali o’rganish  Ikki tomonlama fikr- mulohazalar bilan ta`minlash  O’qish jarayonini tugri yo’lga qo’yish  O ’ qituvchi - talabalar uchun o ’ quv jarayonini yengillashtiruvchi shaxs  o’quv jarayonini baholash An ` anaviy dars o ’ tish modelida ko ’ proq ma ` ruza , savol - javob , amaliy mashq kabi metodlardan foydalaniladi . S h u sababli, bu hollarda an`anaviy dars samaradorligi ancha past bo’lib, talabalar ta`lim jarayonining passiv ishtirokchilariga aylanib qoladilar. An`anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga turli- tuman talabalar faolligini oshiradigan metodlar bilan boyitib borilsa, talabalar o’zlashtirish darajasini ko’tarilishiga olib keladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, o’qituvchi tomonidan talabalarning qiziqishini orttirib, ularning ta`lim jarayonida faolligi muttasil rag’batlantirilib turilishi, o’quv materialini kichik-kichik bo’laklarga bo’lib, ularning mazmunini ochishda bahs, munozara, aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, tadqiqot rolli o’yinlar metodlarini qo’llash, rang-barang qiziqtiruvchi misollarning keltirilishi, talabalarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash, rang-barang baholash usullaridan foydalanish, ta`lim vositalaridan o’rinli foydalanish talab etiladi. 23

O’qitishning noan`anaviy modellarini 3 ga ajratish mumkin:  hamkorlikda o’qitish modeli;  modellashtirish;  o’rganishning tadqiqot modeli. Bu modellar asosan talaba shaxsiga qaratilgan bo’lib, ularni markazda talaba turgan ta`lim modellari deb ataladi. Modellashtirish - real hayotda va jamiyatda yuz berayotgan hodisa va jarayonlarni ixchamlashtirilshan va soddalashtirilgan ko’rinishini (modelini) sinfxonada yaratish va ularda talabalarni shaxsan qatnashishi va faoliyat evaziga ta`lim olishini ko’zda tutuvchi metod. Hamkorlikda o’rganish modeli - talabalarning mustaqil guruhlarda ishlashi evaziga ta`lim olishini ko’zda tutadigan metod. O’rganishning tadqiqot modeli - talabalarni muayyan muammoni y echishga y o’ naltirilgan, mustaqil tadqiqot olib borishini ko’zda tutuvchi metod. O’qitishning an`anaviy va noan`anaviy shakllarining yutuq va kamchiliklarini quyidagi jadval asosida tahlil qilamiz: Ta`limning an`anaviy shakllari Afzalliklari Kamchiliklari 24

 ma ` lum ko ’ nikmalarga ega bo ’ lgan va aniq ma ` lum tushunchalarni , fanni urganishda foydali .  O ’ qituvchi tomonidan o ’ qitish jarayonini va o ’ qitish muhitini yukori darajada nazorat kilinishi .  Vaqtdan unumli foydalanish.  Aniq, ilmiy bilimlarga tayanish.  Talabalar passiv ishtirokchi bulib koladilar.  O’qituvchining to’la nazorati barcha talabalar uchun motivasiyani vujudga keltirmaydi.  Talabalar o’qituvchi bilan bevosita muloqatga kirisha olmaydi.  Eslab qolish darajasi hamma talabalarda bir xil b o’ lmaganligi sababali, sinf bo’yicha o’zlashtirish darajasi past b o’ lib q olishi mumkin.  Mustaqil o’rganish va y echimlar qabul qilish uchun sharoitlar yaratilmaydi. Ta`limning noan`anaviy shakllari Afzalliklari Kamchiliklari  O’qitish mazmunini yaxshi o’ zlashtirishga olib kelishi.  O’z va q tida alo q alarning ta`minlanishi.  Tushunchalarni amaliyotda q o’ llash uchun sharoitlar yaratilishi.  O’qitish usull a rining turli x il ko’rinishl a ri t a klif etilishi.  Motiva t siyani yuqori darajada b o’ lishi.  O’tilgan materialning yaxshi eslab qolinishi.  Muloqatga kirishish ko’nikmasining takomillashishi.  O’z-o’zini ba h olashning  Ko’p va q t talab etilishi.  Talabalarni h ar doim h am keraklicha nazoart qilish imkoniyatining pastligi.  Juda murakkab mazmundagi material o’rganilayotganda ham o’qituvchi rolining past bo’lishi.  «Kuchsiz» talabalar bo’lganligi sababali «kuchli» talabalarning ham past baho olishi.  O’qituvchining o’zi ham yaxshi rivojlangan fikrlash qobiliyatiga va muammolar y echish ko’nikmalariga ega bulishining talab 25

usishi.  Talabalarning predmetning mazmuniga, o’qitish jarayoniga bulgan ijobiy munosabati.  Mustaqil fikrlay oladigan talabaning shakllanishiga yordam berishi.  Tanqidiy va mantiqiy fikrlashni rivojlantirishi .  Muammolar y echish ko’nikmalarining shakllanishi. etilishi. Ta‘limni samarali tashkil etish, uning dars, ma‘ruza va bosh q a shakllaridan o’q itish jarayonida o’rinli foydalanishlari uchun shub h asiz, o’ q ituvchining pedagogik ma h orati, pedagoglik madaniyati, o’z predmetini puxta bilishligi va talabalar bilan umumiy til topa olishligi g’ oyat katta a h amiyatga egadir. 26

II bob. BO’LAJAK MURABBIYLARNI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANI QO’LLASHGA TAYYORLASHNING AMALIY JIHATI II.1. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASH METODLARI. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida “...uzluksiz ta‘limni isloh qilishning yo’nalishlaridan biri ta‘lim tizimini, kadrlar salohiyatini tubdan yaxshilash, tarbiyachi, o’qituvchi, muallim va ilm-fan xodimlarining kasbiy nufuzini oshirish”- deb ko’rsatilgan. Demak, hozirgi kunda o’qituvchi mehnatining shu jumladan, maktabgacha ta‘lim muassasalarida ta‘lim-tarbiya berayotgan tarbiyachilarning faol, mashaqqatli mehnatisiz barkamol avlodni tarbiyalash mumkin emas. O’zbekiston Respublikasining “Ta‘lim to’g’risida”gi Qonunida esa “Tegishli ma‘lumoti, kasb tayyorgarligi bor va yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo’lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug’ullanish huquqiga ega”,- deb belgilangan. Bu esa o’qituvchilar va murabbiylar hamda bo’lajak tarbiyachilar oldiga o’ta dolzarb vazifalarni yuklaydi. Buning uchun esa tarbiyachilarning o’ziga zamonaviy bilim berish, ularning ma‘lumotini, malakasini oshirish juda muhim hisoblanadi. Ta‘lim jarayonida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish bugungi kun talabi ekanligi hammaga ma‘lum. Ayniqsa, matkbgacha ta‘lim mutaxassisligi beriladigan talabalarga zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanib darslarni tashkil etish ta‘lim samaradorligini ta‘minlaydi. Pedagogik texnologiyani amalga oshirishda ta‘lim mazmuniga tayangan xolda ma‘lum metodlar kullaniladi. Pedagogik texnologiya metodlarining kullanilishi kuyidagi omillar: - ukitishning faol metodlari; - pedagogik texnika va pedagogik ishlab chikarish asoslari; - ta‘lim jarayonini individuallashtirish; - Ilgor pedagogik tizimlarni loyixalash; - Ta‘lim jarayonining samaadorligini oshirish; - Moduli ta‘lim texnologiyalari; - Pedagogikada innovatsion jarayonlar; 27

- Pedagogik mexnatni tashkil etishning ilmiy asoslari; - Pedagogik test va standartlar; - Ishbilarmonlik uyinlari; - Uyin texnikasi va madaniyati uslublariga boglik. Pedagogik entsiklopediyada izoxlanishicha, ta‘lim metodi ukituvchi va o’quvchining ta‘lim mazmunini uzlashtirishga karatilgan uzaro alokador, ma‘lum ketma-ketlikdagi faoliyati tizimidir. Ularning o’ziga xos belgilari kuyidagilar: maksad, o’quv jarayoni sub‘ektining o’quv materialini o’ zlashtirish usullari va shakllari. Ta‘limning faol metodlariga xos ilk belgilar XIV-XVI asrlarda namoyon b o’ lgan. Buyuk gumanistlar – F.Rable, M.Manten, F.Bekonlar bilimlarni tayyor holda uzatilgan ma‘lumotlar asosida emas, balki amaliy tajriba, munozara orqali mustaqil uzlashtirishni tavsiya etganlar. Keyinchalik ta‘lim metodlari Ya.A.Komenskiy, I.G.Pestalotssi, F.A.Disterverg, Dj.Dyui, K.D.Ushinskiy, P.F.Kayerovlar tomonidan rivojlantirilgan. Ular didaktikada ilg’or, ya‘ni bilimlarni mustaqil ravishda o’zlashtirish g’oyasini ilmiy jihatdan asoslaganlar. Ma’lumki, v erbal ( og ’ zaki ) o ’ quv usullaridan foydalanilganda ( ma ` ruza , hikoya , tushuntirish ) talabalar ma ` lumotning 5% i ni eslab qolishadi . O ’qish ma`lumotning 10% ini saqlab qolishga imkon beradi, videofilm, rasm, ko’rgazmali qurollarni ko’rish, ko’rgan ma`lumotlarni 20% ini o’zlashtirishni ta`minlaydi . Loyihalash usuli va ishbilarmonlik o’yini eng samarali hisoblanadi, buning natijasida talabalar ongida ma`lumotning 75% i saqlanib qoladi. O’quv-amaliy mashg’ulotlarning talabalar tomonidan olib borilishi undan ham samaraliroq hisoblanadi, bunda 90% ma`lumot o’zlashtiriladi. Buni qo’yidagi o’qitish piramidasida qo’rishimiz mumkin: 28

O’qitish piramidasi 15 1. Ma`ruza, doklad Eshitganimizning 5% 2. O’qish O’qiganimimzning 10% 3. Video, rasm, ko’rgazmalarni ko’rish Ko’rganimizning 20% 4. Tajribani namoyish qilish Ko’rgan va eshitganimizning 30% 5. Munozara Birga muhokama qilganimizning 40 % 6. Mashq O’qigan,yozgan,gapirganlarimizning 50%. 7. Ishbilarmonlik o’yini, loyiha Mustaqil o’qiganlarimizning, tahlil qilganlarimizning, muhokama, himoya, yozganlarimiz va namoyish qilganlarimizning 75%. 8 . Boshqalarni o’qitish Boshqalarni o’qitgan narsalarimizning 90% ini. Buni quyidagi chizmada tasvirlash mumkin: 1 (5%) 2 (10%) 3 (20%) 4 (30%) 5 (40%) 6 (50%) 7 (75%) 8 (90%) 15 Yo’ld о sh y е v J. YAngi p е d а g о gik t ех n о l о giya: yo’n а lishl а ri, mu а mm о l а ri, y е chiml а ri. // « Ха lq t а `limi», 1999 y, 4-s о n, 9-b е t. 29

Axborotni eslab qolish T exnologik jarayonda ta`lim metodlarining quyidagi tizimi qo’llaniladi: Ma’lumki, pedagogik texnologiyalar 1980 yillarda AQShda yaratila boshladi. Hozirgi kunda ularning soni katta songa oshib ketgan. O’quv mashg’ulotlarida olib boriladigan pedagogik texnologiya turlaridan ayrimlarini misol tariqasida keltirish o’rinli. Multimediali texnologiyalar apparatli vositalar yordamida bilimlar bazasi axborotlar bilan tanishuv mantig’ini erkin tanlashga, axborotni ovoz, video va kinofragmentlar, multiplikatsiya bilan birlashtirish imkoniyatini yaratadi. Shu bilan birga kompyuterli immitatsiyalarni, mikrodunyolarni va ularning manbasini talabada alohida qiziqish chaqiruvchi didaktik va rivojlantiruvchi o’yinlarni yaratish imkonini ham beradi Modul o’qitish texnologiyasi deyilganda fan, o’quv predmetining o’ziga xos xususiyatlarini e‘tiborga olib, ta‘lim samaradorligini oshirish maqsadida o’quv materialini yirik turkumlarga ajratib o’rgatish, uning maxsus bo’limlariga pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish tushuniladi. O’yinli pedagogik texnologiyalar dan foydalanishning asosiy talablarini faollashtiruvchi va jadallashtiruvchi faoliyat tashkil etadi. 30Mеtоdlаr M а ruz а , hik о ya, Tushuntirish n а m о yish, illyustr at siya, vidеоusul Kitоb bilаn ishlаsh, lаbоrаtоri - ya, mаshq O’quv suhbаti, dаvrа suhbаti , bаhs, Аqliy hujum, Ishbilаrmоnlik rоlli o’yin, pinbоrd Muаmmоli tоpshiriq, Individuаl (аmаliy), Lоyihаviy.

O’yin ijtimoiy tajribalarni o’zlashtirish va qayta yaratishga yo’nalgan vaziyatlarda faoliyat turi sifatida belgilanadi va unda shaxsning o’z xulqini boshqarishi shakllanadi va takomillashadi. Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi pedagogik jarayonni takomillashtirish va uni o’quvchi shaxsiga yo’naltirishga asoslangan. Hamkorlikda ukitish mashgulotlarining asosiy jarayonlari: hamkorlikda fikr almashish, suxbat, taxlil, munozara, muzokara, amaliy vazifalar bajarish, biror narsani kurish, yasash, masalalar yechish va boshkalarni uz ichiga oladi. Muammoli ta‘lim texnologiyasi ning asosi – insonning fikrlashi muammoli vaziyatni xal etishdan boshlanishi hamda uning muammolarni aniklash, tadkik etish va yechish kobiliyatiga ega ekanligidan kelib chikadi. Mualliflik texnologiyasi pedagogik strategiya sifatida talaba va ukituvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish vositalariga ega. Axborot texnologiyalari – axborotni yigish, saklash, uzatish, uzgartirish, kayta ishlash usul va vositalari yigindisidan iborat. Ukitishning yangi axborot texnologiyasi deganda, fakat o’quv-tarbiya jarayonida kullanishi mumkin bulgan eng yangi axborot texnologiyalari tushuniladi. «Tanishuv» texnologiyasi o’quv jamoasi ishtirokchilarini bir-birlari bilan tanishtirish, samimiy do’stona munosabat va ijodiy muhitni yuzaga keltirish, talabalarning ijodiy imkoniyati va shaxsiy sifatlarini ochish, auditoriyaning ishlashi uchun qulay sharoit vujudga keltirish uchun qo’llaniladi. “Bumerang” texnologiyasi bir mashg’ulot davomida o’quv materialini chuqur va yaxlit holatda o’rganish, ijodiy tushunib yetish, erkin egallashga yo’naltirilgan. U turli mazmun va harakterga (muammoli, munozarali, turli mazmunli) ega bo’lgan mavzularni o’rganishga yaroqli bo’lib, o’z ichiga og’zaki va yozma ish shakllarini qamrab oladi hamda bir mashg’ulot davomida har bir ishtirokchining turli topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan talaba yoki o’qituvchi rolida bo’lishi, kerakli ballni to’plashiga imkoniyat beradi. «Zinama-zina» texnologiyasi talabalarni utilgan yoki o’tilishi kerak bo’lgan mavzu buyicha yakka va kichik jamoa bo’lib fikrlash hamda xotirlash, 31

o’zlashtirilgan bilimlarni yodga tushirib, tuplangan fikrlarni umumlashtira olish va ularni yozma, rasm, chizma ko’rinishida ifodalay olishga o’rgatadi. «Charxpalak» texnologiyasi talabalarni utilgan mavzularni yodga olishga, mantiqan fikrlab, berilgan savollarga mustaqil ravishda to’g’ri javob berishga va o’z-o’zini baholashga o’rgatishga hamda kiska vakt ichida ukituvchi tomonidan barcha talabalarning egallagan bilimlarini baxolashga karatilgan. «3x4» texnologiyasi talabalarni anik bir muammoni (yoki biror mavzuni) yakka xolda (yoki kichik jamoa bulib) fikrlab hal etish, yechimini topish, kup fikrlardan kerakli keragini tanlash, tanlab olingan fikrlarni umumlashtirish va ular asosida qo’yilgan muammo yuzasidan aniq bir tushuncha xosil qilishga, o’z fikrlarini ma‘qullay olishga o’rgatadi. «Muammo» texnologiyasi talabalarga predmetning mavzusidan kelib chiqqan turli muammoli masala yoki vaziyatlarning yechimini tugri topishlariga o’rgatish, ularda muammoning moxiyatini aniqlash bo’yicha malakalarni shakllantirish, muammoni yechishning ba‘zi usullari bilan tanishtirish va muammoni yechishda mos uslublarni tugri tanlashga o’rgatish, muammoni kelib chiqish sabablarini va muammoni yechishdagi xatti-harakatlarni to’g’ri aniqlashga o’rgatishdan iborat. Guru h sharoitida ishlashda va tanqidiy fikrlashga o’rgatishda turli interaktiv metodlar dan foydalanish yaxshi samara beradi. S h unday metodlardan ayrimlari bilan tanishib chiqamiz. Aqliy hujum (Breyns h torming) Aqliy hujum - g’oyalarni genera t siya qilish usuli. Qatnashchilar birlashgan holda qiyin muammoni y echishga harakat qiladilar: uni y echish uchun shaxsiy g’oyalarini ilgari suradilar (generasiya kiladi). U ishtirokchilarni o’z tasavvurlari va ijodlaridan foydalanishga rag’batlantiradi. «Aqliy hujum»ning vazifasi kichik guruhlar yordamida yangi- yangi g’oyalarni yaratishdir. Bu usul muammoni hal qilayotgan kishilarning ko’proq aql bovar qilmaydigan va hatto fantastik g’oyalarni yaratishga undaydi. G’oyalar qancha ko’p bo’lsa, ularning hech bo’lmaganda bittasi ayni muddao bo’lishi mumkin. 32

«Aqliy hujum»ning qoidalari: 1. Fikr va g ’ oyalar hech qanday cheklanmagan holda iloji boricha qattiqroq aytilishi lozim ; 2. Bildirilgan fikr va g ’ oyalar takliflar berish to ’ xtatilmaguncha muhokama qilinmaydi , baholanmaydi ; 3. Bildirilgan har qanday g’oya va fikrlar hisobga olinadi; 4. Qancha ko’p g’oya va fikrlar bildirilsa shuncha yaxshi; 5. Bildirilgan g’oya va fikrlarni to’ldirish va yanada kengaytirish mumkin; 6. Barcha aytilgan takliflar yozib boriladi; 7. Takliflarni bildirish uchun vaqt aniq belgilanadi. Bu usul barcha funksiyalarni bajaradi: lekin uning asosiy vazifasi- muammoni mustaqil tushunish va echishga ta`lim oluvchilarning motiva t siyasini uyg’otishdan iboratdir. Aqliy hujum usulining texnologik haritasi . Ish bosqich- lari va mazmuni Faoliyat O’qituvchi Talaba 1- Bosqic h Tayyorlov Mavzuni aniqlaydi, maqsadni natijalarni, baxolash mezonini shakllantiradi 2- bosqich Kirish Mavzuning maqsad , natija va baholash mezonini e ` lon kiladi . Aqliy hujum usuli maqsadni amalga oshirish usuli ekanligini tushuntiradi . Berilgan muammoni bayon qilib , boshlash to ’ g ’ risida buyruq beradi . 3- bosqich G’oyalarni kiritish G’oyalarni magnitafon yoki videolentaga, qogoz varag’iga yoki doskaga yozib olishni taklif qiladi. Muammoni y echish buyicha g ’ oya va takliflar haqida mulohaza yuritadilar . 4- bosqich Tahlil Taklif qilingan baholash mezonlaridan kelib chiqqan holda ilgari surilgan g’oyalarni tahlil qilishni tashkil etadi. Bildirilgan g ’ oyalarni , takliflarni guruh bo ’ lib tahlil kiladilar . Eng qulay va maqsadga muvofiqlarini aniqlaydilar. 5- Ishtirokchilar tomonidan amalga O ’ z - o ’ ziga baho berishlari mumkin 33

bosqich Y a kun yasash , tahlil va baholash oshirilgan faoliyatga yakun yasaydi , tahlil qiladi va baholaydi . Pinbord usuli ( inglizchadan : pin - mustahkamlash , board - doska ) Bu o ’ qitish usulining mohiyati shundan iboratki , unda munozara yoki o ’ quv suhbati amaliy usul bilan bog ’ lanib ketadi . Uning afzallik funksiyalari - rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi vazifadir : talabalarda muloqat yuritish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi , o ’ z fikrini faqat og ’ zaki emas , balki yozma ravishda bayon etish mahorati , mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko ’ nikmasi rivojlanadi . Pinbordning texnologik har itasi Ish bosqichla ri va tarkibi Faoliyat O’qituvchi Talaba 1-bosqich Tayyor - lov Mavzuni aniqlaydi, maqsadni aniq ifoda etadi, natija va baholash mezonini ani q laydi. Qiziqtiruvchi ( muzokarani ) savol va asosiy fikrlarni shakllantiradi . 2-Bosqich Mavzuni ishlash Mavzu tuzilishini aniqlaydi, o’z mulohazalarini bildiradi va talabalarga o’z nuqtai nazarlarini bayon etishni taklif etadi. « Pinbord » usulin tushuntiradi . Munozara boshlanishini tezlashtirish uchun bir nechta tayyorlangan savollarni berishi mumkin . Munozara vaqtida mavzuni ishlab chiqadilar . 3-Bosqich O’z xulo- salarini yozma bayon etish Kuzatadi Munozara davomida shakllangan fikrlarini asosiy xulosalar ko’rinishida qog’oz varog’i yoki kartochkaga yozib doskaga ilib qo’yadilar 4-Bosqich Umumlas h-tirish Maslahat va tavsiya orqali majbur qilmasdan ko ’ mak berish . O ’ quv guruhining 2-3 a ` zosi o ’ rtoqlari bilan maslahatlashgan holda mazmuniga qarab ma ` lumotni tartiblaydilar va 34

guruhlarga bo ’ ladilar . Strelka , chiziq va boshqa belgilar yordamida ularning o ’ zaro munosabatini : bir butun yoki qarama - qarshi nuqtai nazarni shakllantiradilar 5-bosqich Y a kun yasash, tahlil qilish, baholash Talabalar tomonidan amalga oshirilgan faoliyatga yakun yasaydi, tahlil qiladi va baholaydi . O’z-o’ziga baho berishni amalga oshirishlari mumkin. Munozara (Muhokama) uslubi Ko’p hollarda seminar mashg’ulotlari orada o’qituvchi monologlari bilan bo’linadigan talabalar monologlari shaklida o’tadi, qolgan talabalar esa shu paytda zerikib o’tiradilar. S h uning uchun darsda Munozara usulini qo’llash barcha talabalarning faolligini oshirib, zerikishlarga yo’l qo’ymaydi. «Munozara»ni o’tkazish usuli: 1. Ye takchi munozara mavzusini tanlaydi va qatnashuvchilarni taklif qiladi; 2. Ye takchi qatnashuvchilarga muammoni « Aqliy hujum » masalasini beradi va uni o ’ tkazish tartibini belgilaydi ; 3. « Aqliy hujum » vaqtida bildirilgan g ’ oya va fikrlarni yozib borish uchun kotib tayinlanadi . Bu bosqichda guruh qatnashchilarining har biri o ’ z fikrini bildirishiga sharoit yaratiladi ; 4. Ye takchi ikkinchi bosqichga o ’ tishdan avval qisqa tanaffus e ` lon qiladi . Ikkinchi bosqichda bildirilgan fikr va g ’ oyalarni guruhlashtirib , ularni tahlil qilishga o ’ tiladi ; 5. Tahlil orqali qo ’ yilgan vazifani eng maqbul y echimini topishga harakat qilinadi . O ’ qituvchi munozara paytida quyidagi savollarni berishi mumkin :  Siz misol keltira olmaysizmi?  Nahotki! Nima uchun?  Bu fikr Aziz aytgani bilan qanday qilib moslanadi ?  Demak, siz Lolaning fikriga qo’shilasiz? 35

 Siz menga aytmang, Akbarni ishontirishingiz lozim!  Sizning xayolingizga ____ ekanligi to’g’risidagi fikr kelmadimi? Talabalar fikrlari qanday bo’lishidan qat`iy nazar, unga munosabat bildirishga shoshilmaslik munozara yuritishning qat`iy qoidasi bo’lib hisoblanadi. S h u bilan birga o’kituvchi fikrlarning mantiqsizligiga, yaqqol qarama-qarshi, asossiz fikrlarning bildirilishiga ham yo’l qo’ymasligi lozim. Odobli luqma bilan fikrlarning asosliligini, aytilgan yoki qo’llab-quvvatlangan fikrning to’g’riligini oydinlashtirib, ularda aytilgan g’oyaning mantiqiy oqibati to’g’risida fikrlashga qiziqish uyg’otish zarur. Muzyorar Ko’pchilik odamlar notanish vaziyatda (yangi sinf yoki yangi maktabda, kursning boshlanishida) bo’lganlarida o’zlarini jar`atsiz sezishadi. Ko’pincha bir- birlarini bilishmaydi. Agar hech bo’lmaganda bir kishi bilan tanish bo’lsalar, ular birga bo’lishadi. S h uning uchun o’qituvchi (yoki boshlovchi) talabalarga o’zlariga ishonch hissiyotini beradigan do’stona muhitni va ular o’zlari o’rganishlari kerak bo’lgan narsaga diqqatlarini qarata oladigan vaziyatni yaratishi kerak. Bunda Muzyorar usulidan foydalanish mumkin. Bu ta`lim beruvchi va ta`lim oluvchilar o’rtasidagi «tusiq»ni yo’qotishga qaratilgan usul. Muzyorarga quyidagi misollarni keltirish mumkin: 1. Taqdim etish. I shtirokchilardan ular o’zlarini tanishtirishlari va o’zlari to’g’risida muayyan axborot berishlari suraladi. Ular taqdim etgan axborot saylanmasi sinf yoki kurs xususiyatiga bog’liq. Bu quyidagilar bo’lishi mumkin:  ism-sharifi  yashash joyi  qiziqishi  fanlarga munosabati Bu axborot jadval shaklida katta qog’oz varag’iga yozib jamlansa yaxshi bo’ladi. 36

Bu usul kam vaqtni oladi (har talabaga 1-2 minut), biroq undan 30 kishidan ko’p guruhlarda foydalanib bo’lmaydi. Bizda ular haqida axborot kam bo’lgan, ulardagi odamlar bir-birlarini yaxshi bilmaydigan guruhlar uchun yaxshi, biroq u har doim ham guruh a`zolarining yaxshi tanishishlariga kafolat bermaydi. 2. Interv`yu. Bir-birlarini yaxshi tanimaydigan juftliklar tuzilib, ularga tanishib olishlari uchun 5-7 minut vaqt beriladi. So’ng juftlikning har bir a`zosi butun guruhga o’z sherigi to’g’risdagi ma`lumotlarni biror qiziqarli faktni qo’shgan holda taqdim etadi. Bunda guruhdagi har bir kishi bitta odam bilan tanishishi kafolatlanadi. Bu usul ishtiokchilarga dadillik hissini beradi, biroq uni 25 kishidan ko’p guruhda qo’llash mumkin emas. 3. Jadvallar. Har bir ishtirokchiga flomaster va katta qog’oz varog’i beriladi. Qog’oz to’rt qismga bo’linib, har biriga quyidagi axborotni yozish topshiriladi:  yuqoridagi chap burchakda: o’zini bir so’z bilan tasvirlasin  yuqoridagi o’ng burchakda: nima bilan faxrlanishini yozsin  pastdagi chap burchakda: o’zi haqida qandaydir bir sirni oshkor kilsin (bu jiddiy sir bo’lishi majburiy emas, biroq shunday axborot bo’lsinki, u haqda ishtirokchilardan hech kim bilmasin)  pastdagi o’ng burchakda: o’z xobbisini chizib bersin. (Jadvalning katakchalarini guruh xususiyatiga qarab o’zgartirish mumkin) Hamma ishtirokchilar ishni tugatganlaridan keyin ular jadvalni oldlarida ushlab zalning o’rtasiga chiqishadi. U yoq- bu yoqqa o’tib ishtirokchilar bir- birlari bilan tanishadilar. Ishtirokchilar o’z ismlarini jadvallarga yozib, ularni devorga ilib qo’yishadi. 37

Sinkveyn usuli 16 J.Still, K.Meredis, C h .Templning «O’qish va yozish tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun» dasturida talaba va talabalar faolligini oshiruvchi, ularning tanqidiy fikrlashini o’stiruvchi qator usullar kursatib utilgan. S h ulardan ayrimlariga qisqacha to’xtalib o’tamiz. Sinkveyn - fransuz tilida «5 qator» ma`nosini bildiradi. Sinkveyn- ma`lumotlarni sintezlash (bir butunga keltirish)ga yordam beradigan qofiyalanmagan she`r bo’lib, unda o’rganilayotgan tushuncha(hodisa, voqea, mavzu) to’g’risidagi axborot yig’ilgan holda, talaba so’zi bilan turli variantlarda va turldi nuqtai nazar orqali ifodalanadi. Sinkveyn tuzish- murakkab g’oya, sezgi va hissiyotlarni bir nechagina so’zlar bilan ifodalash uchun muhim bo’lgan malakadir. Sinkveyn tuzish jarayoni mavzuni yaxshiroq anglashga yordam beradi. Sinkveyn tuzish qoidalari: 1- qator: Mavzu bir so’z bilan ifodalanadi ( odatda ot tanlanadi). 2-qator: Mavzu ikkita sifat bilan ifodalanadi (2 ta sifat yoziladi). 3-qator: Mavzu doirasidagi hatti-harakatni uchta so’z bilan ifodalanadi.(3 ta fe`l yoki ravishdosh yoziladi). 4-qator: Mavzuga nisbatan munosabatni anglatuvchi va to’rtta so’zdan iborat bo’lgan fikr yoziladi.(4 ta so’zdan iborat jumla yoziladi). 5-qator: Mavzu mohiyatini takrorlaydigan, ma`nosi unga yaqin bo’lgan bitta so’z yoziladi (mavzuga sinonim so’z yoziladi). Sinkveynlar quyidagi hollarda juda foydali bo’ladi:  Murakkab axborotni sintezlash uchun vosita sifatida;  Talabalar tushunchalarining yig’indisini baholash vositasi sifatida;  Ijodni taqdim etilishining vositasi sifatida. Sinkveynga quyidagi misollarni keltirish mumkin: Ta`lim Uzluksiz, ixtiyoriy (majburiy). 16 Ха lq а r о о chiq j а miyat institutining «T а nqidiy fikrl а shni riv о jl а ntirish а s о sl а ri» f а nl а r а r о d а sturi. T., 13 b. 38

O’rgatadi, yo’l ko’rsatadi, ruhlantiradi. Hayotdagi eng yorug chirog’i Bilim. Odob Go’zal, yaxshi Insonni bezaydi, ulug’likka ko’taradi, yashnatadi. Inson odobi bilan go’zal. Axloq Klaster usuli 17 Klasterlarga ajratish - talabalarga biror-bir mavzu to’g’risida erkin va ochiq tarzda fikr yuritishga yordam beradigan pedagogik strategiyadir. Bu usul ko’p variantli fikrlashni o’rganilayotgan tushuncha (hodisa, voqea)lar o’rtasida aloqa o’rnatish malakalarini rivojlantiradi. «Klaster» so’zi g’ujm, bog’lam ma`nosini anglatadi. Klasterlarga ajratishni da`vat, anglash va mulohaza qilish bosqichlaridagi fikralashni rag’batlantirish uchun qo’llash mumkin. U asosan yangi fikrlarni uyg’otish, mavjud bilimlarga etib borish strategiyasi bo’lib, muayyan mavzu bo’yicha yangicha fikr yuritishga chorlaydi. Biror mavzu bo’yicha klasterlar tuzishdan bu mavzuni mukammal o’rganmasdan oldin foydalanish maqsadga muvofikdir. Klaster tuzish ketma-ketligi: 1. Katta varog’ qog’ozning o’rtasiga yoki sinf doskasiga yoxud yozish uchun foydalanish mumkin bo’lgan sathga «kalit» so’z yoki gap yoziladi; 2. S h u mavzuga tegishli deb hisoblangan va xayolga kelgan so’z va gaplar yoziladi; 3. Fikrlar paydo bo’lganda va ularni yozganda fikrlar o’rtasida mumkin bo’lgan bog’lanishlarni belgilash; 4. Fikrlar tugamaguncha yoki vaqt tamom bo’lgunicha xayolga kelgan barcha fikrlar yozilaveradi; 17 Ха lq а r о о chiq j а miyat institutining «T а nqidiy fikrl а shni riv о jl а ntirish а s о sl а ri» f а nl а r а r о d а sturi. T., 12 b. 39

5. Keltirilgan so’z va fikrlar mazmuni va yaqinligiga qarab toifalarga ajratib chiqiladi. Klaster tuzishda guruhdagi barcha talabalarning ishtirok etishi, shu guruh uchun g’oyalar o’zagi bo’lib xizmat qiladi. Insert usuli 18 Insert usuli tushunishni kuzatish vositasidir . Insert - bu o ’ quv jarayonida o ’ z anglashini faol kuzatish uchun talabalarga imkoniyat beradigan kuchli vositadir , chunki shunday hollar borki , odam matnni oxirigacha o ’ qib , u y erda nima yozilganligini eslab qololmasligi mumkin . Bu esa odam nima o ’ qiyotganini tushunmay , o ’ qish jarayonida faol bo ’ lishga qatnashmaydigan va o ’ z anglashini kuzatmaydigan hollarning misolidir . Insert - bu matn bilan ishlaganda faollikni qo ’ llab - quvvatlash uchun kuchli vositadir . Talaba matn bilan ishlayotganda bir qator belgilarni qo’yib boradi, ular esa quyidagi ma`nolarni bildiradi: V - bilganlarimni tasdiqlaydi + - yangi axborot - - bilganlarimga zid keladi ? - meni o ’ ylantirib qo ’ ydi . Matnni insert usulida o ’ rganganda quyidagi jadvaldan foydalanish mumkin « V » « - » « + » « ? » «ha» - o’qiganlaring izdan aniq bilgan yoki bilaman deb o’ylagan ma`lumot «manfiy» - o’qiganlaring iz, bilganlaringiz ga qarama- qarashi ma`lumot «musbat» - o’qiganlaringiz orasida siz uchun yangi bo’lgan ma`lumot «savol» - o’qiganlari- ngizdan siz uchun tushunar-li bo’lmagan yoki shu haqda ko’proq narsa bilishni istagan ma`lumot Kubiklar usuli 19 18 O’sh а j о yd а n, 10 b е t 19 Ха lq а r о о chiq j а miyat institutining «T а nqidiy fikrl а shni riv о jl а ntirish а s о sl а ri» f а nl а r а r о d а sturi. T., 11 b. 40

Kubiklar - o’zgartirilayotgan kelajakka asoslanib mavzuni ko’rib chiqishga yordam beradigan o’qitish usulidir. Har tomonlamam fikrlashga (yozishga) yordam beradigan har xil yo’l-yo’riklar yozilgan kubik ishlatiladi. Tomonlarining hajmi o’rtacha 15-20 sm bulgan qutichaga qog’oz yopishtirib, kubik yasash mumkin. Kubikning har bir tomoniga quyidagi oltita yo’l-yo’riq yoziladi: buni tasvirlang, buni taqqoslang, buni o’zaro bog’lanishini ko’rsating, buni tahlil qiling, buni qo’llang, yaxshi va yomon tomonlarini ko’rsating (dalillar yordamida). 1 2 3 4 5 6 Buni tasvirlang. Narsaga diqqat bilan qarang (balki faqat xayolingizda) va uni qanday ko’rganingizni tasvirlang. Ranglari, shakllari, xususiyatlari va hokazolarni Buni taqqos - lang . Nimaga o ’ xshay - di ? U nimalar haqida o ’ ylashga majbur q iladi ? Xayolingizga nimalar keladi ? Bir - biriga o ’ xshagan yoki farqlanadigan narsalar b o’ lishi mumkin ( narsalar , odamlar , joylar ) Xayolingizga erk bering . Bu narsani siz nima bilan birlashtirishingiz mumkin Buni tahlil qiling. Uni qanday qilganlari haqida gapiring. (Siz buni bilishingi z shart emas, o’ylab chiqing) Buni ishlating. U bilan nima qilishingi z mumkinli gi haqida ayting. Uni qanday ishlatish mumkin? Y a xshi va yomon tomonlari- ni ko’rsating (dalillar yordamida) Ishonchli dalillarni topishga harakat qiling. Siz xohla- gan barcha dalillarni ishlating- mantiqiy, bema`ni yoki o’rtacha. «T- chizmalar» 20 usuli T-chizma munozara vaqtida qo’shaloq javoblar (ha/yo’q, tarafdor/ q arshi) yoki taqqoslash, zid javoblarni yozish uchun universal grafik organayzer hisoblanadi. Masalan, ta`limning an`anaviy va noan`anaviy shakli haqidagi matn o’qilganidan so’ng, birinchi guruh T- chizmani chizib, uning chap tomoniga an`anaviy ta`limning afzalliklarini berilgan vaqt davomida ko’rsatib berishadi. S o’ ngra shuncha vaqt ichida bu fikrga qarshi bo’lgan fikrlarni, ya`ni an`anaviy ta`limning kamchiliklarini ko’rsatib o’tishadi. Ikkinchi guruh xuddi shunday chizmada noan`anaviy ta`limning afzallik va kamchiliklarini tahlil qilishadi. 20 Ха lq а r о о chiq j а miyat institutining «T а nqidiy fikrl а shni riv о jl а ntirish а s о sl а ri» f а nl а r а r о d а sturi. T., 2002 y. 16 b. 41

Guruhlarning chizmalari taqqoslanib, so’ngra butun sinf bilan T- chizma tuziladi va muhokama etiladi. Buni quyidagi shaklda berish mumkin: Ta`limning an`anaviy shakli Ta`limning noan`anaviy shakli Afzalligi Kamchiligi Afzalligi Kamchiligi + - + - Interaktiv metodlar asosida mashg’ulot jarayoni tashkil etilganda: Yoshlarning o’zaro faolligi oshadi, hamkor, ijodkorlikda ishlash ko’nikmalari shakllanadi. Talaba erkin fikr bildirish, o’z fikrini himoya qilish, isbotlay olish, tasdiqlay olishga odatlanadi. Eng muhimi o’quv jarayonida didaktik motivlar vujudga keladi. Ya‘ni talabaning ehtiyoji, xohish-istagi qondiriladi. Bu faoliyat talabani o’quv maqsadlariga erishiga yuqori bosqichga ko’taradi. II.2. BO’LAJAK MURABBIYLARNI KASBIY TAYYORLASHDA O’YINLI TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH. 42

O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash miliy dasturi”da ko’zda tutilgan vazifalarni muvaffaqqiyatli hal etish ko’p jihatdan pedagog kadrlarga bog’liq. Bozor iqtisodiyoti munosabatlari shakllanayotgan sharoitda ta’lim-tarbiyani tashkli etishdan ko’zlangan maqsadga erishish kelajak avlodni bilimli, odobli, e’tiqodli, mehnatsevar, barkamol inson qilib o’stirish vazifalari ta’lim variantiv usulmuassasalarida faoliyat yuritayotgan tarbiyachilar zimmasiga yuklatilgan. Tarbiyachining ko’p qirrali va murakkab faoliyat zamirida yosh avlodni barkamol shaxs sifatida tarbiyalash, ularni ilmiy bilimlar bilan qurollantirish kabi muhim vazifalar yotadi. Bularni amalga oshirish esa tarbiyachining xilma-xil faoliyatiga bog’liq: bolalarni o’qitish, mashg’ulotdan va bilim muassasalaridan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil eta bilish va o’tkazish, ota-onalar va jamoatchilik o’rtasida pedagogik targ’ibot ishlarni olib borish va hokazo. Bularning hammasi tarbiyachi-pedagogdan chuqur bilimga ega bo’lishni, o’z sohasini, bolalarni sevishni talab qiladi. O’zining fidokorona mehnati bilan yosh avlodni o’qitish va tarbiyalash sifatni oshirishga katta hissa qo’shayotgan ijodkor tarbiyachilar soni yildan-yilga ko’payib bormoqda. Pedagogik faoliyat tayyorgarlik ko’rayotgan yoshlar pedagogik professiogrammada keltirilgan ixtisoslik xususiyatlarini bilishlari lozimdir. Professiogramma quyidagi xususiyatlarni o’z ichiga oladi: 1. Tarbiyachi shaxsining xususiyatlari; 2. Tarbiyachining ruhiy-pedagogik tayyorgarligiga qo’yiladigan talablar; 3. Maxsus tayyorgarlikning hajmi va mazmuni; 4. Ixtisosga oid usuliy tayyorgarlikning mazmuni; Tarbiyachi shaxsning xususisyatlari 43

 g’oyaviy yo’nalishda: ilmiy dunyoqarash va e’tiqod; ijtimoiy ehtiyoj va axloqiy zaruriyatlarni chuqur tushunish; ijtimoiy va fuqarolik burchini anglash; ijtimoiy – siyosiy faollik.  Pedagog kasbi yo’nalishda: bolalarni sezish va ular bilan ishlashga qiziqish, pedagogik faoliyatdan huzurlanish, ruhiy-pedagogik ziyraklik va kuzatuvchanlik, pedagogik takt, pedagogik tasavvur, tashkilotchilik qobiliyatti; haqqoniylik; dilkashlik; talabchanlik, qa’iylik; o’zini tuta bilish; kasbiy layoqatlik.  Bilish borasida: keng ilmiy saviya ma’naviy ehtiyoj va qiziqish, intelektual qiziqish, yangiolikni his qila bilish; o’zining pedagogik ma’lumotini oshirishga intilish. Pedagogning vazifasi pedagoglarga xos kasbiy bilim va mahoratni qo’llashga intilishdir. Albatta, pedagoglarning o’z mahoratini ishga solishlari bilan boqliq asosiy yo’nalish – bu bilim berish, tarbiya berish, tarbiyalanuvchilarni bilim saviyasini oshirish va ularning malakalarini shakllantirishdir. Bu yo’nalishlarning har biri doirasida ko`p muayyan hatti-harakatlar, ko’zda tutilgan vazifalar ko`p holatlarda yashiringan bo`lib, hamma vaqt oshkora ko’rinib turmaydi. Pedagogning asosiy vazifasi – bu ta’lim-tarbiya berish, malakalarni shakllantirish jarayonlarini boshqarish; o`qitsh emas,o`qishga yo`l ko’rsatish, tarbiya berish emas – tarbiyalash jarayoniga rag`barlik qilishdir. Uzluksiz ta’limning yagona didaktik maqsadi shaxsni har tomonlama rivojlantirishdan iboratdir. Har qanday shaxs o’zi yashab turgan muhit xususiyatlarini, ya’ni milliy xususiyatlarni-madaniyat, til, an’analarni o’zida mujassamlashtirgan bo’ladi. Xalq pedagogikasining ko’p qatlami umuminsoniy madaniy boylilari, ma’naviy va milliy qadriyatlaridan unumli foydalanish ko’pgina tarbiyaviy maqsadlarni amalga oqirishning mustahkam negizi hisoblanadi. Tarbiyachi bolani go’daklik chog’idanoq alohida mehr bilan tarbiyalamog’i, unga jismoniy, aqliy, axloqiy, estetik sifatlarni singdirib bormog’i lozim. 44

Pedagog kirib kelayotgan yangilikni qabul qiluvchi va o’z hayotga tatbiq qiluvchilardan biridir. Tarbiyachi o’z faoliyatini o’zgartirishda novator bo’lishi lozim. O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim konsepsiyasida mutaxassis-pedagoglar oldida turgan vazifalar quyidagicha belgilanadi. “Mutaxassis malakasi - chuqur umumiy bilim, keng dunyoqarash va kasb tayyorgarligi, kompuyter savodxonligi, o’z bilmini tezlik bilan yangilash va to’ldira olish qobiliyati singari omillardan tashkil topadi… Shular qatorida uning intizomi, ma’suliyati, ziyolilik, o’z ishiga, mamlakat mustaqilligiga va adolatga sadoqat tuyg’ularini ham tarbiyalash zarur…” Bu vazifa va talablar bo’lajak tarbiyachida, ayniqsa to’la mujassamlashgan bo’lishi lozim. Zero, bog’chaga ilk bor qadam qo’ygan bola dunyoning, hayotning qonun va qoidalarini, sir-asrorlarini tarbiyachidan o’rganadi. Tarbiyachi esa bolaga o’z bilganini o’rgatadi. Agar bola chuqur bilimli, e’tiqodli, madaniyatli qilib tarbiyalamoqchi bo’lsak, shu fazilatlar bolada mujassamlashgan bo’lmog’i lozim. Hozirgi zamon tabiyachisining fazilatlaridan biri - o’z kasbiga sadoqatliligi, g’oyaviy e’tiqodliligi, o’z kasbini sevishi uni boshqa kasb egalaridan ajratib turadi. Chunki maktabgacha ta’lim muassasalari ishning yuqori saviyada olib borilishi faqat tarbiyachiga, uning kasbiy tayyorgarligiga bog’liq. Tarbiyachi kasbioga xos bo’lgan muhim talablardan biri - bolalarni sevish, ularning hayoti bilan qiziqish, har bir shaxsni hurmat qilishdan iboratdir. Boolani sevgan, butun kuch va bilimni bolalarning kelajagi, ularni vatanga sodiq fuqaro qilib tarbiyalashga safarbar qila oladigan insongina haqiqiy tarbiyachi bo’la oladi. Bolaga befarq, uning kelajagi bilan qiziqmaydigan, tarbiyachilik kasbiga loqayd inson haqiqiy tarbiyachi bo’la olmaydi. Bo’lajak tarbiyachilarni kasbiy shakllanib borishda uzluksiz pedagogik amaliyot alohida ahamiyatga ega. Uning asosiy maqsadi o’qishning birinchi yilidan boshlaboq, talabalarni bog’cha hayoti bilan tanishtirish, tarbiyachilik kasbidan xabardor qilib borishdir, qolaversa, uzluksiz amaliyot kasb tanlashga 45

yo’llash vazifani ham o’taydi. Bunday amaliyotlar chog’ida: tanlangan kasbim to’g’rimi? Shu kasbni egallashga menda imkoniyat va xohish bor edimi, degan savollarga javob qaytarish imkoniyatini beradi. Bunday amaliyotlar davomida talabalar bog’cha va bog’cha hayoti bilan, tarbiyachining ish tartibi, rejalari bilan, bolalar tarkibi, ularning uy sharoitlari kabilar bilan tanishadilar. Tarbiyachining mashg’ulot o’tish jarayonini kuzatadilar. Ota-onalar bilan o’tkaziladigan suhbatlarda tarbiyachiga yordam beradilar. Bo’lajak tarbiyachiga, tajribali tarbiyachi biriktirib qo’yiladi. Shu bilan birga, o’z-o’zini tarbiyalab borishga, o’z ustida tinmay ishlashga harakat qilish kasbiy fazilatlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Shuning uchun ham Sokrat mohir pedagoglarga “fikr akusherlari” nomini bergan. Uning nomi”maetika”, tarjimada – “doyalik san’ati”dir. Tajribali pedagog tayor ma’lumot berish emas, balki bolaning miyasiga fikr tug’ilishiga yordamlashish kerak. Demak, pedagog mehnatining mohiyati – bu inson shakillanishiga hamroq buladigan barcha jarayonlarni boshqarishdir. O’zbekiston Respublikasi olim ta’lim konsepsiyasida mutaxassis vazifalarini quydagicha belgilagan: “…mutaxassis o’z faoliyati, soxasidan qa’tiynazar, ijodiy jamoalarda ishlay olish qobiliyatiga, menejment va marketing sohalarida tayyorgarlikka ega bo’lishi, yangi texnologiyalarni joriy etishning xojalik, ijtimoiy va madaniy jihatlarining aniq tasavvur qila olish kerak”. Usbu fikirlar tarbiyachi pedagoglarga ham bevosita taalluqli. Chunki jamiaytimizda sodir bo’layotgan tub o’zgarishlar, bazor munosabatlariga kirib borishimiz tarbiyachidan nafaqat kasbiy bilimlarn, balki iqtisodiy, yuridik, texnikaviy bilimlardan xabardor bo’lishni ham taqozo qilmoqda. Ta’lim-tarbiya samaradorligi o'quv-tarbiya jarayonida qo'llanilayotgan pedagogik texnologiyalarga bog'liq. O'yin texnologiyasi talabalarga nafaqat ta’lim- tarbiya berish, balki ularning amaliy faoliyatini tashkil etishda muhim ahamiyat 46

kasb etadi. Amaliy faoliyat davomida talabalarda muloqotchanlik, mustaqil qaror qabul qilish, boshqarish, xulosa chiqarish ko'nikmalari, ijodkorlik qobiyaliyati rivojlanadi. Ta'limiy o'yin texnologiyasi vositasida o'qitish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: amaliy mashg'ulotlarning tarbiyaviy maqsadini belgilash; talabalarni kichik guruhlarga ajratish; muammoli vaziyatni ishlab chiqish; kichik guruhlarga rollarni taqsimlash; o'yin shartlarini bajarish tartibini va vaqtini belgilash; talabalar o'yin topshiriqlarini mustaqil bajarishlari uchun tarqatma materiallar, yo'riqnomalar, qoidalar va ko'rsatmalar ishlab chiqish; ekspertlarni shakllantirish; o'yinni tashkil qilish va o'tkazish; o'yin natijalarini baholash. Pedagogik amaliyotda qo'llaniladigan ta'limiy o'yinlar faol o'qitish o'yinlar qatoriga kiradi. Ta'limiy o'yinlar jarayonida talabalar nafaqat nazariy bilim oladilar, balki amaliy ko'nikmalarga ham ega bo'lishadi. O'yinda ta'limiy faoliyat ustuvorlik kasb etadi. O'yin talabalarga ta'sir ko'rsatishning kuchli vositasi hisoblanadi. Garchand ta'limiy o'yin texnologiyasini ishlab chiqish ancha mehnat talab qilsa-da, lekin ular bir qancha afzalliklarga ega: birinchidan , ta'limiy o'yinlarning maqsad va vazifalari maksimal darajada sodda va qulay holda ishlab chiqiladi va tashkil etiladi; ikkinchidan , bir marta tayyorlangan yaxshi namunaviy ta'limiy o'yin texnologiyasidan bir necha yillar davomida samarali foydalanish mumkin; uchinchidan , ta’lim-tarbiya berishning ta'limiy o'yin metodlaridan foydalanish talabaning bilimlarni mustaqil o'zlashtirishida juda qo'l keladi; to'rtinchidan , turli vaziyatlarda mas'uliyatli qaror qabul qilish ko'nikmasini oshiradi; beshinchidan , ta'limiy o'yinlarda tadqoqotchilik qobiliyatini namoyish qilish imkonini beradi; oltinchidan , ta'limiy o'yinlar natijasida guruh a'zolarida birgalikda fikrlash qobiliyati rivojlanadi; 47

yettinchidan , ta'limiy o'yinlar orqali boshqaruvning yangi shakl va qoidalari, tuzilmasi, me'yori va metodikasi sinovdan o'tkaziladi va hamda ularni o'zlashtirish uchun shart-sharoit yaratiladi. Shunday qilib, ta'limiy o'yin texnologiyasi katta didaktik ahamiyatga ega. O’yinli texnologiyalarni amalga oshirish bo’lg’usi mutaxassisning ijodiy faoliyatini rivojlantirish metodlaridan foydalanishni taqozo etadi. Ijodiy faoliyat tajribasini rivojlantirish metodlariga ilmiy tafakkurni jonlashtirish, yangi muammolarni yechish malakasini ishlab chiqishga, muammolarni yechishda ongli izlanishga olib keladigan metodlar taalluqlidir. Ijodiy faoliyatni rivojlantirish metodlariga quyidagilar kiradi: 1. Vaqt jihatdan chegaralangan metodlar. 2. To’satdan ta’qiqlash. 3. Tezlikda eskizlash metodi. 4. Yangi variantlar metodi. 5. Axborotlar tanqisligi metodi. 6. Axborotlar mo’lligi metodi. 7. Be’mani metodning mohiyati, unda mutlaqo bajarib bo’lmaydigan konstruktorlik vazifasi qo’yiladi 8. Rekodifikatsiya metodi. Uning mohiyati shundaki, hodisalarni “ko’chirish” faktlari bilan bog’liq yangi va betakror g’oyalarni ishlab chiqish maqsadida hodisalarni boshqacha ifodalashdir, u kashfiyotlar maydonga asoslanadi. Kasbni rivojlantiruvchi o’yinlar. O’yinlarning tahlili shuni ko’rsatadiki, oliy o’quv yurtigacha va oliy o’quv yurtining boshlang’ich davrida quyidagi o’yinlardan foydalanish to’g’ri bo’ladi. Bular professional faoliyatga bog’liq holatlar: 48

- Variantiv usul - mazkur faoliyat uchun variant tanlash, muomalalik, pedagogning ish faoliyatini o’rganishga mo’ljallangan hamda asosiy masalalarni yechishga qaratilgan vazifalar kiradi. - Moslashuv usuli - muayyan bir masalani yechish usulini qo’llashdan iborat bo’lib, bu usul ishning yakunida aniq bir pedagogik faoliyatga moslashish kerak bo’ladi; - Evristik usul - masalaga mustaqil va yangicha yondashish. Masalan, dars jarayonini metodik tahlil qilish; alternative reja tuzish; ma’lumotni qabul qilish, tushunish, tashqi olamga ishonchni rivojlantirish; o’z-o’ziga hurmatni oshirish; o’ziga berilgan bahodan kelib chiqib ish sharoitini yaxshiliash. Har bir yangilikning yechimni topish. Shunday holatlarda insonning o’ziga o’zi ishonishi yaxshi natija beradi va tortinchoqlik yo’qoladi. “Qaror qilamiz - baho bering” o’yini. O’yinda parallel guruhlar qatnashadi. Birinchi guruhda o’qituvchi muammoli holatni yuzaga keltiradi, talabalar o’z yehim variantlarini taklif etadilar. Takliflar magnitafonga yozib olinadi. Yozish jarayonida o’qituvchi takliflarni o’rganib chiqadi. Munozara orqali masala o’z yechimini topadi. Ikkinchi guruhda ham shunday holat vujudga keltiriladi. Talabalar bu masalani yechishga urinadilar. O’qituvchi ularga : “Ilgariroq birinchi guruhda ham ushbu muammoni yechishga uringandirar. Ular qanchalik to’g’ri qaror qabul qilganliklarini tahlil qilib ko’rsangiz, chunki bugun sizlar ham shu muammoni hal qilmoqdasiz”, deydi. Ular magnit tasmasiga yozilgan fikrlarni tahlil qilib ko’radilar. Qaror o’z tasdig’ini topadi. Bundan maqsad talabalarning faolligi va fikrlash doirasini bilib olish. Didaktik o’yinlar chog’ida o’quv jarayoni quyidagicha tuziladi, ya’ni muammoli vaziyat yaratish, o’yinning yo’nalishi belgilash, qo’yilgan ballarni jamlash va talabalarning o’zini baholash. Bo’lg’usi tarbiyachilarning rivojlanishida imitatsion-modellashtirish o’yinlari ham katta rol o’ynaydi. Bunday o’yinlarda muammoli pedagogik vaziyatlar 49

vujudga keltiriladi o’yinlarni teatrlashtirish, unda pedagoglar ham rol ishtirok etishlari mumkin. Bu o’yinlar aniq bilimlarni o’zlashtirishda yordam beradi. Eksperimintal ish jarayonining birinchi bosqichida mashqli o’yinlardan foydalanilgan edi. Chunki ular diqqatni oshirishga, xotira va fantaziyani kuchaytirishga yordam beradi. Ushbu bosqichda barcha o’yinlar jamoa bo’lib o’ynalgan edi, chunki auditoriya oldida bo’lganda bolada qo’rquv paydo bo’lishi mumkin. Sekin-sekin biz individual vazifalar bajarishga o’tdik. Ikkinchi bosqichda biroz murakkablashtirilgan vazifalarga o’tiladi. Bunday vazifalar yordamida o’ziga, o’qituvchiga o’z kasbiga bo’lgan munosabati aniqlanadi. Masalan, “Kim haq?”, “Qanday yordam berish mumkin?” kabi mavzulardagi edutlar yordamida bo’lajak o’qituvchilarning fikr va mulohazalari bilinadi. Bunday munozaralar mavjud vaziyatda muammoni ko’ra olish”ni o’rgatadi va uning bir necha yechimlarini topadi. “Teatrlashtirilgan o’yinlar his- hayajonga boy bo’ladi va ayni chog’da ular qo’shimcha tahlilga ham muhtojdir. Shunga ko’ra muammoni yechish uchun bo’lajak tarbiyachilarga quyidagicha masalalar topshiriladi: “O’qituvchingizni himoya qiling”. Bunda o’qituvchilarning harakterlari, ularning ish metodi tahlil qilinadi. “Ikki xil harakter qiyoslanadi”, “Agar sen … bo’lganingda …” va h.z. Bu o’yinlarda o’zaro munosabat tushunchasiga ham alohida o’rin beriladi. Bu bosqichda odamning “yuzdan uqish”, ya’ni uning mimikasiga qarab his-tuyg’ularini tushunish hisobga olinadi. Bu o’yinning nomi “Sehrlangan bola”. Shunday tajribalarning tahlili shuni ko’rsatadiki : o’yin faoliyati davomida bo’lajak tarbiyachilarda har xil muammolarni mustaqil yechish xususiyati aniqlangan. Bu bosqichni sentativ deb atash mumkin. Aynan shu bosqichda o’qituvchi to’liq shakillanib, atrofdagilarga e’tiborli, ochiq ko’ngil bo’ladi va pedagogik masalalarga professional darajada yondasha boshlaydi. Bunday bilim olish bosqichlari jarayonida u mukammal shaxs, bilim darajasi yuqori talaba bo’lib yetishadi. Buning uchun shaxsni shakillantirish texnologiyasini qo’llash lozim. 50

“Sayohat” o’yini . O’yin o’tkazilishidan oldin hayat a’zolari aniqlanadi va talabalar bir necha guruhlarga bo’linadi. Har bir guruhda 5-6 tadan bola bo’lib, guruhlarga sardor tayinlanadi. O’yin qatnashchilari shartli ravishda turli shaharlar “sayohat” qilib, har xil vazifalarni bajaradilar. Har bir sardor bittadan konvertorni tanlab oladi. Unda bitta asosiy savol va ikkita qo’shimcha savol bo’ladi. Ularga javob berib bo’lingach, keying bosqichga o’tiladi. Har bir guruhning maqsadi bitta, ya’ni ko’p shaharlarni “sayohat” qilish va barcha mavzular bo’yicha muommalarni hal etish. Javoblar belgilangan tizim bo’yicha baholanadi. Bunda muammoni yechishdagi bilimdonlik va guruhning boshqarilishi hisobga olinadi. Sayohat so’ngida hay’at a’zolari yakun yasaydilar. “Erudit o’yini”. Bir necha mavzularni yakunlaganda so’ng ushbu mavzular yuzasidan muammoli vaziyat yaratuvchi bittadan savollar tuzib, kartochkaga yozib, hay’at a’zolariga tarqatiladi. Hay’at a’zolari 2-3 kishidan iborat bo’ladi. Hay’at a’zolari bilan birga (10-12 ta savolnomadan) eng qiziqarli savollar aniqlab chiqiladi. O’yin boshlanishidan oldin kartochkalar stol ustiga terib chiqiladi. Har bir guuhdan bittadan qatnashchi chiqib, o’zining guruhi uchun 4 ta savol tanlab oladi. Shundan so’ng ularga tayyorlanish uchun vaqt beriladi. Muammoni yechish uchun har bir guruh hamjihatlikda ishlaydi. Agar savol murakkabroq bo’lsa, boshqa kartochka olish imkoniyati ham beriladi. Biroq yakuniy baholashda hisobga olinadi. O’yin oxirida hay’at a’zolari berilgan javoblar va mustaqil tayyorlangan savollar yuzasidan baholarni e’lon qiladilar. “Hamkorlik” o’yini . Guruhlar 3-4 ta muammoli “laboratoriya”larga bo’linadi. Muammo yuzasidan beriladigan ilmiy yangilikning bir qismi og’zaki ravishda aytiladi. Muammo yuzasidan barcha qo’shimcha ma’lumotlarni talabalar 51

o’qituvchiga savollar berib aniqlab oladilar. Javoblar labaratoriya a’zolari o’rtasida muhokama qilinadi. Olingan ma’lumot muhokamasidan so’ng qatnashchilar muammoning yechimini aniqlaydilar. Keyin har bir “laboratoriya”dan bir kishi muammo yechimini yuzasidan o’zining variantini aytadi. Shundan so’ng har bir guruh o’zining yechimini izohlab beradi. Guruhlarning fikrlari muhokama qilinib, baholanadi. O’yinli texnologiyalar asosida talabalarni o’quv faoliyatiga yo’llovchi o’yinli usullar va vaziyatlarni vujudga keltirish yotadi. Bu o’yinlarda ta’limning pedagogik maqsadlar aniq qilib qo’yiladi. Talabalarni o’quv faoliyati shaxsiy mohiyati sifatida qabul qilinadigan o’quv maqsadlariga ongli ravishda qaratilgan bo’lishi lozim. D.B.Elkonin ta’kidlaydiki, o’quv-faoliyati eng avvalo shunday faoliyatni, uning natijasida talabaning o’zida o’zgarish yuz beradi. Bu faoliyat o’z holicha o’zgarishdir. Uning mahsuli, subyektning o’zida yuz bergan o’zgarishlardir. O’yinli texnologiyalar asosida talabalarni o’quv faoliyatiga yo’llovchi o’yinli usullar va vaziyatlarni vujudga keltirish yotadi. Xulosa qilib aytganda, o’yinli texnologiyalardan foydalanish MTM da mashg’ulotlarni qiziqarli o’tishini ta’minlasa, oliy o’quv yurtlarida talabalarni o’quv faoliyatlari samaradorligini oshiradi. Bo’lajak mutaxassislarni kasbiy qiziqishlarini orttiradi. 52

UMUMIY XULOSA Yurtboshimizning “...har kim chuqur va mustahkam bilimsiz oldimizda turgan vazifalarni bajarish mumkin emasligini, ishda siljishga erishish mumkin emasligini aniq tushunmog’i lozim...” (“Qashqadaryo haqiqati”, 1988 yil, 24 may) deb 24 yil oldin aytgan so’zlari bugungi kunni oldindan ko’ra olganliklariga guvohlik beradi. Zero, shiddat bilan o’zgarayotgan bilimlilar asrida maktabgacha ta‘lim muassasasi murabbiylari hamda bo’lajak tarbiyachilardan bilimli bo’lishni, zamonaviy tarbiyachi bo’lishni talab qiladi. Har bir sohada bo’lgani kabi maktabgacha ta‘lim muassasalarida ham zamonaviy murabbiy, zamonaviy tarbiyachi qanday bo’lishi lozim degan savolga javob qidiriladi. Maktabgacha ta‘lim muassasasi tarbiyachilari o’rtasida har yili turli mavzularda ko’rik-tanlovlar o’tkaziladi, tadbirlar uyushtiriladi. Qaysidir ta‘lim muassasalarida 3ta, 5 ta, 10 ta zamonaviy tarbiyachi, murabbiy tanlanar, dekin keng miqyosda har tomonlama raqobatbardosh tarbiyachi qanday bo’lishi lozim, degan savol ochiq qoladi. Bizning nazarimizda, zamonaviy tarbiyachi qiyofasida quyidagi fazilatlar namoyon bo’la olishi kerak: - tarbiyachi zamonaviy bilimlar, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiya bilan qurollangan bo’lishi; - tarbiyachi yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini ish faoliyatida qo’llay olish mahoratiga ega bo’lishi; - tarbiyachi jamiyat ijtimoiy hayotida ro’y berayotgan o’zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab yetishi; - zamonaviy tarbiyachi ilm-fan, texnika va pedagogik texnologiya yangiliklari va yutuqlaridan xabardor bo’lishi; - tarbiyachi o’z mutaxassisligi bo’yicha chuqur, puxta bilimga ega bo’lishi, o’z ustida tinimsiz izlanishlar olib borishi; - tarbiyachi ta‘lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va vositalardan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo’lishi; 53

- tarbiyachi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatlariga ega bo’lishi; - tarbiyachi turli muammoli vaziyatlardan osonlik bilan chiqib keta olish qobiliyatiga ega bo’lishi; - zamonaviy tarbiyachi ota-onalar bilan ishlash jarayonida xushmuomala, shirin so’z bo’lishi; - tarbiyachi yuksak darajadagi pedagogik mahoratga, chunonchi kommunikativlik layoqatiga ega bo’lishi, pedagogik texnika (nutq, yuz, qo’l-oyoq va gavda harakatlari (mimika, pantomimika) qonuniyatlarini chuqur o’zlashtirib olishga erishishi lozim. Tarbiyachi shaxsining mazkur talablarini o’zida aks ettira olgan qiyofasi uning tarbiyalanuvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar o’rtasida obro’-e‘tibor qozonishini ta‘minlaydi. Mahmudxo’ja Behbudiyning “Dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozimdur, zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga poymol bo’lur” (“Ehtiyoji millat”, “Samarqand” gazetasi, 1913 yil, 26-son) – degan so’zlaridan ham ko’rinib turibdiki, har tomonlama mukammal, ma‘rifatli, ilmli tarbiyachi, qisqa qilib aytganda, har davrning o’ziga xos zamonaviy tarbiyachisiga talab doimo yuksak bo’lgan. O’zbekiston Respublikasi “Ta‘lim to’g’risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” g’oyalarini amalga oshirish jarayonida maktabgacha ta‘lim muassasasi tarbiyachilari o’ziga xos muhim rolni bajaradilar. Barkamol avlod tarbiyasi va yyetuk mutaxassis shaxsi murabbiy, tarbiyachilar qo’lida kamolga yetar ekan, eng avvalo, ularning shaxsi ham bir qator ijobiy sifatlarni o’zida aks ettira olishi, zamonaviy tarbiyachi darajasiga ko’tarila olishi lozim. S h ularni bayon etgan holda quyidagi xulosaga kelish mumkin: 54

- maktabgacha ta‘lim – uzluksiz ta‘limning dastlabki pog’onasi bo’lgani uchun uni uzluksiz ta‘lim tizimida boshqa ta‘lim turlari bilan uzviyligini ta‘minlash; - maktabgacha ta‘limga tegishli o’ziga xos va mos texnologiyalardan foydalanish, yangi pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish, yaratish va ularning metodikasini shakllantirish; - oliy o’quv yurtlarining professor-o’qituvchilarini MTMda pedagogik va axborot texnologiyalarini o’quv-tarbiya jarayoniga tatbiq etish bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlariga ko’proq jalb etish; - istiqbolli o’qitish vositalarini yaratish va ularga tayangan holda ilg’or pedagogik texnologiyalarni loyihalash, amaliyotga joriy etish, ommalashtirish va aniqlash; - tegishli boshqaruv organlari (ta‘lim markazlari) tomonidan o’quv muassasalari faoliyatida yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiq etish darajasini nazorat qilish va baholash; - bo’lajak pedagogik – o’qituvchilarga pedagogik texnologiya nazariyasi va amaliyoti bo’yicha maxsus kurs tashkil etilishi va o’qitish; - Ilgor o’qituvchilar ish tajribalari va usullarini o’rganib borish, ularni yaratgan yangi metodikalarini yangi pedagogik texnologiya darajasiga ko’tarish borasidagi ishlarni amalga oshirish kabilar hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. 55

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI: 1. Barkamol avlod - O'zbekiston taraqqiyoti ni ng poydevori.- T.: Sharq, 1997. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat va yengilmas kuch.- T., ”Ma’naviyat” 2008 . 3. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida - T., “ O‘zbekiston ” , 20 11 . 4. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. – T.: O‘zbekiston, 2005 . 5. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: Xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O‘zbekiston, 1997. 6. Karim о v I.A. Hushyorliika da’vat.- T.: «O’zbekiston», 1998. 7. Barkamol avlod orzusi //Tuzuvchilar: Sh.Qurbonov, H.Sai dov, R.Ahliddinov. - T.: O'zbekiston milliy ens iklopediyasi, 2000. 8. Avl о niy, Abdulla. Turkiy gulist о n yo х ud axloq.- T.: O’qituvchi, 1992. 9. Azizxo'jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik ma horat.-TDPU, 2003. 10. Azizxo’jayeva N. O’qituvchi tayyorlashning pedagogik texnologiyasi.- TDPU, 2000. 11. Ishmuhammеdov R. Innovatsion tеxnologiyalar yordamida ta'lim samaradorligini oshirish yo’llari. – T.: TDPU, 2005. 12. Ishmuhammеdov R. Ta’limda i nnovatsion tеxnologiyalar . - T., 200 8 . 13. Ishmuhammеdov R. Tarbiyada innovatsion tеxnologiyalar. – T., 2010. 14. Ishmuhamеdov R.J. Bolalarni tarbiyalash va sog’lomlashtirish ishlarida pеdagogik tеxnologiyalar (o’zbеk va rus tillarida). – T.: UDAP,2004. 15. Ma'murov B.B. Shaxs ijtimoiy pedagogik hodisa sifatida. / “Uzluksiz ta'lim” jurnali, 2008 yil, №6, 16-19-betlar. 16. Nishonova S. Komil inson tarbiyasi. - T .: Jstiqlol, 2003. 17. Ochilov M. Yangi pеdagogik tеxnologiyalar – Q arshi.: Nasaf, 2000. 18. Ochilov M. Muallim qalb me'rnori: Saylanma. -T.: O'qituv chi, 2000. 19. Omonov NT. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik maho rat. - T.: Iqtisod- moliya. 2009. 20. P е dag о gika. /prof. M.X.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida.- 56

Toshkent: “ O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati” nashriyoti, 2010. 21. Pirmuhamedova M. Pedagogik mahorat asoslari.- T.: 2001. 22. Rahmonqulova Z. va boshq. Maktabgacha ta'lim muassasalari rahbar xodimlarini o'qitish bo'yicha seminar modullari (Majmua).- T., 2010. 23. Sayidahmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar: nazariya va amaliyot. - T., Moliya nashriyoti, 2003. 24. S а yid а hm е d о v N. T ех n о l о gik yond а shuv ustuv о rligi. //Ma`rif а t, 2003, 19-f е vr а l. 25. Safarova R. va boshq. O'zbekiston Respublikasida umumiy o'rta ta'lim strategiyasi muammolari va ta'lim mazmunining yangi modellari, ularni tatbiq etish yo'llari. – T., “FAN” nashriyoti, 2005. 26. Tolipov O’., Usmonbo y еva M. Pеdagogik tеxnologiyalarning ta t biqiy asoslari. – T.: “Fan” nashriyoti, 200 6. 27. Yo'ldoshev J.G'., Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish. – T.: “FAN VA TYEXNOLOGIYa” nashriyoti, 2008. 28. Yo'ldoshev J.G'. va boshq. Interfaol ta'lim – sifat kafolati (Bolaga do'stona munosabatdagi ta'lim).- T., 2008. 29. Yusupova P. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi.- T.: “O’qituvchi”, 1998. 30. Xoliqov A. Pedagogik mahorat.- T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2011. 31. G’afforova T. Boshlang’ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar. - T., 2012. 32. Choriyev A. Yangi pеdagogik tеxnologiyalar – Q arshi.: Nasaf, 2000. 33. Choriyev A. Pedagogika tarixi metodologiyasi.- T., 2010. 34. “Ta'limda axborot tеxnologiyalari” mavzusidagi Rеspublika ilmiy-amaliy konfеrеnsiyasi. – T. 2000. 35. “Pеdagogika: muammolar, bahslar, yеchimlar” mavzusidagi Rеspublika ilmiy-amaliy konfеrеnsiyasi. – T. 2003. 36. “Maktabgacha ta'limda yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini tatbiq etishning dolzarb masalalari” mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. – Qarshi, “Qarshi Davlat universiteti” nashriyoti, 2010.- 296 b. 57

Похожие

Shirin taomlar tayyorlash ”mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Boshlang'ich sinf o'quvchilarini o'qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish BMI

Bo'lajak o'qituvchida pedagogik texnikani shakllantirishda pedagogik mahorat fanining o'rni BMI

Kasb-hunar kollejlarida yuqori sifatli qotishmalar olish mavzusini o‘qitishda skarabey texnologiyasining qo‘llanilishi

Ixtisoslik o’quv fanlarini yangi pedagogik texnologiyalar