Shirin taomlar tayyorlash ”mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish - Педагогиka - Дипломные работы

Shirin taomlar tayyorlash ”mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

654.0927734375 KB

Shirin taomlar tayyorlash ”mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish 1

Shirin taomlar tayyorlash ”mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish Mundarija Kirish……………………………………………………………………….5 I-bob . Shirin taomlar tayyorlash 1.1. Shirin taomlar tayyorlash haqida ma’lumot…………………………….9 1.2. Issiq, jeleli shirin taomlar va issiq ichimliklar…………………………..11 1.3. Shirin taomlar sifatiga qo’yiladigan talablar va saqlash muddatlari…..37 II.bob. «Shirin taomlar tayyorlash » mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish 2.1. Ta’limning yangi pedagogik texnologiyalari..................................................40 2. 2 . « Shirin taomlar tayyorlash » mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish..............................................................................42 I II –Bob .Hayotiy faoliyat xavfsizligi 3.1 . Mehnat muhofazasini tashkil qilish tamoillari ………………………….....50 Xulosa ………………………………………………………………………….56 Adabiyotlar …………………………………………………………………..... 2

KIRISH Bugungi kunda har qanday mamlakatning jahon bozorida raqobatbardoshligi nafaqat tabiiy resurslarning mavjudligiga, balki, birinchi navbatda, zamonaviy, muntazam yangilanib turgan texnologiyalarni о‘zlashtirishga qodir yuksak bilimli va intizomli ishchi kuchini muntazam tayyorlashga bog‘liqdir. Bunday ishchi kuchisiz iqtisodiyotning yuqori texnologiyalariga asoslangan zamonaviy tuzilmasini shakllantiradigan yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etib bо‘lmaydi. Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov ta’kidlab о‘tganlaridek: «Zamon talablariga mos mutaxassis tayyorlamoqchi ekanmiz, birinchi navbatda о‘quv yurtlarimizning shakli, qiyofasi va tarkibi, moddiy bazasi ham zamonaviy bо‘lishi kerak». Shunday qilib, har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi bо‘lgan ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish yо‘liga kirib borayotgan mamlakatimizda ta’lim tizimini isloh qilish, unga rivojlangan mamlakatlarning ilg‘or tehnologiyalarini joriy qilish, milliy qadriyatlarimizni singdirgan holda ta’limni tashkil etish, bu jarayonni puxta va samarali amalga oshirish ishlari bugungi kunda davlat siyosati darajasiga kо‘tarildi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ning asosiy tarkibiy qismlarini shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan va ishlab chiqarish tashkil etib, ular о‘zaro bog‘liq holda namoyon bо‘ladi. Mazkur qonun va dasturni rо‘yobga chiqarish ta’lim tizimini tubdan qayta qurishni, ya’ni xalq ta’limi taraqqiyotining konseptual qoidalarini qayta kо‘rib chiqishni va uni qisqa vaqt ichida ijobiy hal qilishni taqozo etadi. Xalqning boy intellektual merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish О‘zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir . 3

Ovq at tayyorlash san’ati kulinariya deb ataladi. Kul i na r iya s о‘ zi l ot incha culina-kuxnya; о‘ cho q boshi de gan s о‘ zdan oli ng ai b о‘ l i b, pazandalik yoki oshpazlik degan ma’noni bild i ra d i. O v q at tayyorlash – inso n faoliyatining eng q adimi y tar mog‘ idir, chunki «..dastla b h ar q anday mehnat birinchi galda oz i q -ov q atni о‘ zla sht iri sh va ishlab chi q arishga q aratilgan menatdir» 1 . Odam tashqi muhit ta’siri ostida kamolga yetadi, ovqat, esa “..barcha tirik mavjudotlarni, shu jumladan odamni ham atrofdagi qolgan butun tabiat bilan tutashtirib turgan eng qadimiy vositadir» 2 . Mamalakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dasturining ishlab chiqilishi va uning amalga oshirilishi ta’lim-tarbiya jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Chuniki, milliy kadrlar tayyorlash va ularnini har tomonlama rivojlantirish yuqori malakali o‘qituvchi –pedagoglarni tayyorlash bilan birga, yosh avlodga ta’lim- tarbiya berish ham yuqori saviyada olib borish uchun asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturining asosiy tamoyillari va maqsadli vazifalari sifatida maktab ta’lim tizimini tubdan yangilash; eng yuqori zamonaviy talablarga mos keladigan o‘quv-moddiy bazasi va ta’lim standartlarini shakllantirish; Yashash joyidan qat’iy nazar, qishloq va shahar maktablarining moddiy bazasi hamda ta’minlanish darajasidagi tafovutlararini bosqichma-bosqich bartaraf etish asosida bolalarni ta’lim olishi uchun tinch shart - sharoitlar yaratish; o‘qituvchilarning mehnatini har tomonlama rag‘batlantirish belgilab berilgan (modernizatsiya) Maktablarda o‘quvchilarning nazariy bilimlarini o‘zlashtirish, amaliy malaka va mahoratlarini shakllantirish, mustaqil va aqliy faoliyatga tayyorlashdagi o‘rnini hisobga olib, bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini « Shirin taomlar tayyorlash» mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish deb nomladik. Bitiruv malakaviy ishning obyekti : 1 2 4

Kasb –hunar kollejlari va umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Oziq-ovqat tovarshunosligi va ovqat tayyorlash jarayoni ” fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiqiga asoslangan o‘qitish tamoyillari va metodlarning o‘zaro aloqadorligini ta’minlashga yo‘naltirilgan o‘quv jarayonidir. Bitiruv malakaviy ishning predmeti : “Oziq-ovqat tovarshunosligi va ovqat tayyorlash jarayoni” fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish yo‘llariga bag‘ishlangan o‘quv materiallari mazmuni, shakli va tanlash tamoyillari. Bitiruv malakaviy ishimizning dolzarbligi : –kasb-hunar kollеjlari va maktablarda zamonaviy ta'lim tеxnologiyalaridan foydalanish va bu orqali o’quv jarayonini takomillashtirish hamda o’qitishda samaradorlikka erishish hozirgi kunda dolzarb hisoblanadi. Yuqorida zikr qilinganlarga asosan, Shirin taomlar tayyorlash mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan faydalanishni ishlab chiqish hamda bu texnologiyani “Oziq- ovqat tovarshunosligi va ovqat tayyorlash jarayoni” darslarida qo‘llashga yo‘naltirilgan tavsiyalarni berish dolzarb masalalardan hisoblanib, muhim amaliy ahamiyatga egadir. Bitiruv malakaviy ishimizning maqsadi : Kasb-hunar kollеjlari va maktablarda “Oziq-ovqat tovarshunosligi va ovqat tayyorlash jarayoni” fanini mashg‘ulotlarini o‘tkazish uslubiyoti va o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish bo’yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat bo’ lib, bu maqsadga erishish uchun qo’yidagi vazifalarni amalga oshiriladi : - Shirin taomlar haqida ma’lumot to’plash; - Issiq , jeleli shirin taomlar va issiq ichimliklar haqida ma’lumotlar yig’ish; - Shirin taomiar sifatiga qo'yiladigan talablar va ularni saqlash muddatlari ni taxlil qilish ; - Ta’limning yangi pedagogik texnologiyalari haqida ma’lumotlar yig’ish; 5

- « Shirin taomlar tayyorlash » mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish bo’yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqish; - Mehnat muhofazasini tashkil qilish tamoillari haqida ma’lumotlar yig’ish; Bitiruv malakaviy ishimizning amaliy ahmiyati shundan iboratki : « Shirin taomlar tayyorlash» mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish bo’yicha ishlab chiqilgan tavsiyalar mehhat ta’limi o’qituvchilari, hamda kasb-hunar kollejlarining maxsus fan o’qituvchilari, o’quv ustalari, amaliyotchi talabalar va shu soha bo’yicha ilmiy tadqiqotchilarga foydalanish uchun imkoniyat yaratadi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi : - Shirin taomlar , i ssiq , jeleli shirin taomlar va issiq ichimliklar , s hirin taomiar sifatiga qo'yiladigan talablar va ularni saqlash muddatlari ni o’rgatish tadqiqini o’tkazish va mehnat ta’limi amaliy mashg’ulotlari jarayonida qo’llash ilmiy-uslubiy jihatdan asoslab berildi; - mehnat ta’limi fanini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llashning mazmuni, shakli va vositalari aniqlandi; - mehnat ta’limi fanini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil qilingan, ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi ilmiy- uslubiy tavsiyalar yaratildi. BMIning ilmiy-amaliy ahamiyati : shundan iboratki, tadqiqot natijasida olingan ilmiy xulosalar, ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyalar mehnat ta’limi fani o‘qituvchilariga, kasb-hunar kollejlarining maxsus fan o’qituvchilari, o‘quv ustalari va amaliyotchi talabalarga uslubiy yordam beradi. Ishning tuzilishi va hajmi : BMI Kirish, 3 bob, xulosa, foydalailgan adabiyotlar ro‘yxati, 3 ta rasm, ilovadan va 10799 so‘zdan iborat bo‘lib, uning umumiy hajmi 60 – sahifadan iborat. 6

I-Bob. Shirin taomlar tayyorlash 1.1. Shirin taomlar haqida ma’lumot Tarkibi turli mahsulotlardan iborat bo'lgan shirin taomlarni tayyorlashda shakar o'ziga xos o'rin tutadi. Taomga shakar qo'shilishi tufayli u xushxo'r shirin mazaga ega bo'ladi. Shirin taomlar tushlik ovqatdan so'ng desert sifatida beriladi, shu sababdan ularni desert yoki uchinchi taom deb ham yuritiladi. Biroq bu taomlar kunlik iste'molda ertalabki, kechki ovqat vaqtida ham berilishi mumkin. Shirin taomlarni tayyorlashda yangi, quritilgan, konservalangan, rezavor meva shirin sharbatlari, sof sharbatlar, ekstratlar, turli mineral mahsulotlar, ozuqaviy kislotalar, darmondorilar ishlatiladi. Bazi taomlarni tayyorlashda qaymoq, smetana, tuxum, yog', yorma, vanilin, qo'shimcha oqsil, uglevod va boshqa katta quwat manbayiga ega mahsulotlar qo'shiladi. Shirin taomlar xushxo'rligini oshirish va sifatini yaxshilashda ular tarkibiga kiruvchi kishmish, yong'oq, какао , vanilin, limon ishqori, jele mahsulotlari yordam beradi. Shirin taomlar haroratiga nisbatan olinib, sovuq taomlarga (10— 14°C) va issiq taomlarga (55°C) bo'linadi. Biroq ba'zi taomlar issiq holda ham, sovuq holda ham tarqatiladi. Sovuq shirin taomlarga: yangi rezavor mevalar sof holdagisi yoki yangi muzlatiigani, yangi quritilgan, konservalangan meva, rezavor kompotlari, jeleli shirin taomlar; muzlatilgan shirin taomlar (muzqaymoq, plombir, parfe) va boshqalar kiradi. Ularning tarqatilishdaygi harorati 4—6°C dan past bo'lmasligi lozim. 7

Umumiy ovqatlanish korxonalarida shirin taomlar sovuq sexlarning maxsus ajratilgan xonalarida tayyorlanadi. Bu xonalar zarur stol, sovitkich asbob-anjomlar bilan jihozlangan bo'ladi. Shirin taomlar uchun ishlatiladigan mahsulotlar va tayyor taomlar boshqalardan alohida saqlanishi kerak, chunki ular chetki hidni O'zlariga tez singdirib olish xususiyatiga ega bo'ladi. Shirin taomlarni tayyorlashda ko'pir tiruvchi, sharbatini siquvchi, ezuvchi, qiymalovchi universal anjomlar bilan jihozlangan mashinalardan hamda maxsus asbob-anjomlar — qozon, kastryulka, chuqur tova, elak, yog'och, kapkir, chilcho'plar, qoliplardan foydalaniladi. Mahsulotlarga mexanik birlamchi ishlov berish sabzavot sexlarida, issiq ishlov berish issiq sexlarda amalga oshiriladi. Sovuq shirin taomlarni tarqatishda stakan, kremanka, likopcha, chuqur laganchalardan foydalaniladi. Issiq shirin taomlar shisha yoki mibdor likopchalar, laganchalar, porsiyali tovalarda tarqatiladi. 1.2.Issiq va jeleli shirin taomlar va issiq ichimliklar Issiq shirin taomlarga pudinglar, xamirga botirib qovurilgan olma, olma sharlotkasi, yopilgan olma, gurev bo'tqasi, shirin quymoqlar va boshqalar kiradi. Bu taomlar tarkibida ko'p miqdorda uglevod, yog' bo'lganligi sababli katta energiya manbayiga ega bo'ladi. Issiq shirin taomlar 50—55°C li haroratda tarqatiladi. Qovurilgan non bilan meva va rezavor-mevalar. Idishga sut solinadi, unga xom tuxum, shakar solib yaxshilab aralashtiriladi. Oq baton non qobig'idan tozalanib, yupqa to'rtburchak yoki romb shaklida kesiladi va tuxum-sut aralashmasiga ikki yoqlama botirilib sariyog' yoki margarinda qizg'ish qobiq hosil qilib qovuriladi. Tarqatishda taqsimchaga 2 bo'lakdan qo'yilib, ustidan konservalangan meva solinadi va ustidan shirin sharbat yoki o'rik shirin sharbati quyib beriladi. Olma guruch bilan. Saralab yuvilgan guruchdan sutli ilashimli bo'tqa tayyorlanib, 60—70°C gacha sovitilib, shakar, xom tuxum, kishmish, vanilin, yumshatilgan sariyog' solib yaxshi aralashtiriladi va yog'langan porsiyali tovaga solinib, qovurish shkafida qizg'ish qobiq hosil bo'lguncha ushlanadi. Olma 8

yuvilib, artilib, po'sti tozalanib, palladia shaklida kesiUb, urug' va o'zagidan tozalanib, limon ishqori qo'shilgan suvda yumshoq qilib pishiriladi. Tarqatishda tayyorlangan guruch yoniga tayyorlangan olma qo'yilib, ustidan olma yoki o'rik shirin sharbati quyib beriladi. Xamirga botirib qovurilgan olma. Bu taom uchun tuxum sarig'i, sut, tuz, shakar, nordonroq qaymok, elangan un yordamida suyuq xamir (klyar) qoriladi. Tuxum oqi ко 'pirtirilib, biroz tindirilgan xamirga qo'shib aralashtiriladi. Tayyor xamir ishlatilguncha sovuq xonalarda saqlanadi. Olma yuviladi, po'sti artilib, urug'i o'zagidan tozalanadi. So'ng parrak-parrak shaklida kesilib (qalinligi 0,5 sm dan), sirlangan idishga terilib, ustidan shakar sepib qovurilguncha muzxonada saqlanadi. Ко ' р 160° С darajagacha qizdirilib, tayyorlangan olmaning har bir bo'lagi tayyorlangan suyuq xamirga botirilib, yog'ga solinib, sariq yoki och qizg'ish ranggacha qovurilib, iste'molga tayyor holga keltirilib, yog'dan suzib olinadi. Bu jarayonlarni bajarishda ayri yoki ignadan foydalaniladi. Tayyor taom yog'i silqitilib taqsimcha yoki laganchalarga qog'oz sochiqlar yoyilgan holda qo'yilib, ustidan shakar uni sepilib, alohida sardak idishida o'rik shirin sardagi beriladi. Olma 100 g, shakar 3 g, bug'doy uni 20 g, tuxum 1/2 dona, sut 20 g, smetana 5 g, shakar 3 g, tuz 0,2 g, pazandachilik yog'i 10 g, shakar uni (pudra) 10 g, sardak 40 g. Sof og'irligi 140 g. Olmali sharlotka. Nonga ishlov berish, shakl berish, yopish qiyma tayyorlash jarayonidir. Olma yuvilib, artilib, po'sti, urug'i va o'zagi tozalanib, yupqa tilim-tilim shaklida kesiladi, shakar bilan aralashtirilib, sovitkichda saqlanadi. Suvi qochgan oq bo'lka non qobig'i tozalanib, qalinligi 0,5 sm qilib to'g'ri burchak shaklida kesiladi. Nonning yarmi mayda kubik shaklida to'g'ralib, qovurish shkafida qotiriladi va olma qiymasi bilan aralashtiriladi, bunga biroz dolchin ham qo'shish mumkin. Sut, xom tuxum, shakar yordamida shirin lezon tayyorlanadi. Qirqilgan non bir yoqlama lezonga biroz bo'ktiriladi. Yog' surtilgan protiven yoki porsiyali tovaga non lezonga bo'ktirilgan tomoni bilan qo'yilib, ustiga tayyorlangan olma qiymasi va uning ustidan lezonli nonning bo'ktirilgan tomoni tepaga qilib 9

qo'yiladi, agar lezondan ortib qolsa ustidan quyilib, 180—200°C haroratli qovurish shkafiga qo'yib, sariq yoki qizg'ish qobiq hosil bo'lguncha ushlanadi. Iste'molga tayyor sharlotka 10 minut sovitilib, qolipdan ehtiyotlik bilan olinib bo'laklarga bo'linadi va taqsimchaga bir bo'lakdan qo'yib, bir chetiga o'rik shirin sardagi quyib beriladi. Murabboli blinchik. Blinchik xamirturish qo'shilmagan suyuq xamirdan tayyorlanadi. Qovurilgan taomga murabbo quyilib, konvert usulida buklanib, sariyog'da ikki yoqlama qobiq hosil qilib asosiy usulda qovuriladi. Tarqatishda taqsimchaga 2 donadan qo'yilib, ustidan shakar uni (pudrasi) sepiladi. Xuddi shu usulda olma qiymasi bilan ham blinchik tayyorlash mumkin. Agar blinchik xamiri ikki yoqlama qovurilgan holda tayyorlangan bo'lsa, blinchik to'rt qavat qilib buklanib, 2—3 donadan likopchaga solinib, ustidan murabbo quyib beriladi. Guruchli puding. Saralab tozalangan guruch va uzum yuviladi. Tuxum oqi sarig'idan ajratib olinadi. Sut-suv aralashmasida ilashimli guruch bo'tqasi tayyorlanib 60°C gacha sovitiladi. Tuxum sarig'i shakar bilan ezib aralashtiriladi va yuvilgan mayiz, vanilin solib yaxshilab aralashtiriladi. Tuxum oqi asta-sekin ko'pirtirilib aralashmagaqo'shiladi va yaxshilab aralashtiriladi. Qolip yoki tovaga yog' surtib non urvog'i sepiladi va yuqorida tayyorlangan aralashma ularga quyiladi. Idishning 3/4 qismigacha aralashma solinadi. Buning sababi issiq ishlov ta'sirida pudingning hajmi kattalashadi. Ustiga smetana yoki sariyog' surtib qovurish shkafida awal 250°C, so'ng asta-sekin sovitib 200°C darajada qizg'ish qobiq hosil qilib yopiladi. Puding asta-sekin ko'tarila boshlagach, 25—30 minut davomida iste'molga tayyor holga keltiriladi. Tayyor puding usti qizg'ish qobiqqa ega bo'ladi. Uni 5—10 minut idish chetidan oson ko'chadigan holgakelgunchasovitiladi vaqolipdan bo'shatib yoki porsiyaga taqsimlab, likopchaga qo'yib, ustidan o'rik yoki rezavor-meva sardagi yoki murabbo qo'shib beriladi. Guruch pudingini suv-bug' hammomida ham pishirib tayyorlash mumkin. Buning uchun donador guruch bo'tqasi ishlatiladi. 10

Guruch 48 g, sut 75 g, suv 80 g, shakar 15 g, tuxum 1/2 dona, sariyog' 10 g, kishmish 10,5 g, urvoq 5 g, smetana 5 g, vanilin 0,01 g, sardak 50 g yoki murabbo 30 g. Sof og'irligi 250, 230 g. Urvoq pudingi . Kishmish saralanib yuviladi. Tuxum oqi ajratib ko'pirtiriladi. Tuxum sarig'i esa shakar bilan eziladi va biroz sut qo'shib aralashtiriladi. Vanilinli urvoq tayyorlangan suyuqlikka solinib biroz bo'ktiriladi. Yog'lanib shakar sepilgan qolipgasolishdan awal tayyorlangan kishmish va ko'pirtirilgan tuxum oqi aralashtirilib, manti qasqon yoki bug' qozonlariga qo'yib qopqog'i yopiladi va 25— 30 minut davomida pishiriladi.Iste'molgatayyor puding biroz sovitiladi, qolipdan olib likopchalarga solinadi va o'rik shirin sardagi solib tarqatiladi. Agar puding kattaroq qolipdatayyorlansa, porsiyalargabo'lib tarqatiladi. Konservalangan mevalardan tayyorlangan puding (gurev bo'tqasi). Sutni toza idishga solib, qovurish shkafiga qo'yiladi va 240—260°C darajali sharoitda yuzida qaymoq (yupqa qobiq) hosil bo'lguncha ushlanadi. So'ng qaymog'i qoshiq bilan olinadi. Shu tariqa bir necha bor sut yuzidagi qaymog'i ajratib olinadi va tayyor taom tarqatilguncha saqlanadi. Sut-suv aralashmasidan ilashimli manna bo'tqasi tayyorlanadi va unga shakar, sariyog' qo'shib aralashtirib, 50—60°C li darajagacha sovitiladi. Tuxum oqi ajratib olinib ko'pirtiriladi. Agar pudingga yong'oq solinsa, uni tozalab mag'zi maydalanadi. Sovitilgan bo'tqaga tuxum sarig'i, vanilin, yong'oq solib yaxshilab aralashtiriladi, so'ng ko'pirtirilgan tuxum oqi qo'shilib yana bir bor aralashtiriladi. Tayyorlangan mahsulot va sut qaymog'i porsiyali tovaga bir qavatdan qilib ustma—ust solinadi. Solingan mahsulot usti tekislanib, shakar sepiladi, pazandachilik ignasi qizdirilib, sepilgan shakarga kuydirilgan holda bezak berilib qovurish shkafida 5—7 minut yopiladi. Tayyor puding o'z tayyorlangan tovasida, ustidan marinadlangan meva va yong'oq mag'zi bilan bezab tarqatiladi. Alohida sardak idishida issiq o'rik shirin sardagini berish mumkin. Gurev bo'tqasi yangi mevalardan tayyorlansa, mevalar ishlovdan o'tkazilib palladia shaklida kesiladi va quyuq shakar sharbatida qaynatib olinadi. 11

Jeleli shirin taomlar Jeleli shirin taomlarga kisel, jele, muss, sambuk, kremlar kiradi. Sovitilganda bu taomlar ilvira ko'rinishiga ega bo'ladi. Ular ilvira hohga kirishi uchun ularga jeleli mahsulotlardan jelatin, kraxmal, agaroidlar qo'shiladi. Bundan tashqari, shirin taomlarni ilviralashtirish uchun natriy alginat, pektinli moddalar, turli xil kraxmalli mahsulotlar ham ishlatiladi. Ular soviganda suv tarkibini quyuqlashtirib ilvira ko'rinishga olib keladi. Ilviraning quyuqlik darajasi ularga qo'shilgan jeleli mahsulot miqdoriga bog'liq bo'ladi. 9-jadvalda jeleli taomlarni tayyorlashda ishlatiladigan kraxmal va jelatin miqdori keltirilgan (1 kg mahsulotga g hisobida) Kisellarni tayyorlash. Jeleli shirin taomlardan eng ko'p tayyorlanadigani kisellardir. Kiselning ilvira holidagi quyuqligini ta'minlovchi mahsulot kartoshka kraxmali hisoblanadi. Jo'xori kraxmali (mais) sutli kisel uchun ishlatiladi. Jo'xori kraxmalini meva-rezavorlardan tayyorlanadigan kisel uchun ishlatilmaydi, chunki u meva kiseliga oq bo'qiq rang berib, donning noxush ta'mi chiqadi. Kisel pishirishda modifikatsiyalangan kraxmal ham ishlatiladi. Shu tufayli kisel ancha quyuq boiib, idish chetidan yaxshi ajraluvchan bo'ladi. Kisellarga qo'shiladigan kraxmallar awal bo'ktirib tayyorlashni talab qilmaydilar. Gamogen ko'rinishidagi kleystrlangan kraxmallarni hosil qilish uchun kraxmal miqdoriga nisbatan 4—5 barobar ko'p sovuq suyuqlikda kraxmal bir xil quyuqlikda aralashtirilib, qaynab turgan suyuqlikka solinadi va aralashtirilgan holda qaynash darajasiga ko'tarilib, 2—10 minut qaynatib tayyorlanadi. Kisellarni yangi meva va rezavorlardan, quritilgan, konservalangan mevalardan, meva sof sharbati, shakarli sharbat pyuresi, ekstratlaridan, kvasdan, sutdan, pavidlodan, murabbodan, ravochdan va boshqa mahsulotlardan hamda quraq kisel konsentratlaridan tayyorlanadi. Kisellar quyuq-suyuqlik darajasiga qarab: quyuq, o'rtacha quyuqlikda va o'rtacha suyuqlikda tayyorlanadi. 12

1 kg quyuq kisel tayyorlash uchun 60—80 g kartoshka kraxmali ishlatiladi. Tayyorlangan kraxmal suyuqlikka qo'shilgach, to'xtovsiz aralashtirilgan holda 5 minut davomida past olovda pishiriladi. Kraxmal ko'proq miqdorda qo'shilsa uning kleysterlanishi uchun mahsulot tarkibidagi barcha suv sarf bo'lib, quyuq kisel hosil bo'ladi. Shu sababli quyuq kisel issiqlik ta'sirida suyuq kiselga o'xshash tez erimaydi. Kisellar qoliplargaprotiven yoki porsiyali idishlardaqaynatilib sovitilgan suv bilan namlab, shakar sepilib qo'yilgan holda sovitiladi. Tarqatishda idishdan bo'shatish uchun likopchaga sovitilgan idishi ag'darilib, biroz silkitiladi. Agar bir necha porsiya hisobida quyuq kisel tayyorlangan bo'lsa, idishdan bo'shatilgandan so'ng porsiyalarga bo'linib, taqsimchaga solinib ustidan shakarli meva-rezavor sharbati, alohida qaymoq yoki sovuq sut (50—100 g) berilishi mumkin. Porsiyasiga 100 g dan 200 g miqdorigacha kisel beriladi. Quyuq kisellar rus oshxonasining an'anaviy taomi hisoblanadi. O'rtacha quyuqlikdagi kisellar ko'proq tayyorlanadi. Bunday kiselning 1 kilo- gramini tayyorlash uchun 35—50 g kartoshka kraxmali ishlatiladi. Kisellar tayyorlangandan so'ng biroz sovitilib, stakan yoki kremankaga quyilib, ustidan biroz shakar yoki shakar uni sepiladi. Bunda kisel ustidagi mayda suv donachalari shakar bilan yutilib, gigroskopik holat ro'y berib, yupqa qobiq hosil bo'lish holatidan saqlanadi. Porsiyasiga 200 g hisobida kisel tarqatiladi. O'rtacha suyuqlikdagi kisellar ham o'rtacha quyuqlikdagi kisel singari tayyorlanib, 1 1 kisel olish uchun 20—40 g kraxmal ishlatiladi. Bundan tashqari bu kisellarni yorma, tvorog, makaron mahsulotlariga, kotlet, bitochki, puding, zapekanka, sirniklar va boshqa taomlarga sardak sifatida ham qo'shib berish mumkin. Maymunjon, qoraqat, olchalardan kisel tayyorlashda suyuqligi siqib olinib, turpiga suv qo'shilgan holda sharbat tayyorlanib, suzilib, shakar qo'shib bir qaynatib olinadi va bu sharbatda kraxmal, mevadan olingan suyuqlik qo'shilib aralashtirilgan holda qaynatib tayyor holga keltiriladi va sovitiladi. Qulupnay, 13

yertuti, malina, maymunjondan kisel tayyorlash uchun ezilib pyuresi ajratilib, tu ф iga suv quyib bir qaynatiladi va suzib olinib, suyuqligida shakarli sharbat tayyorlanadi. Meva pyuresi, kraxmal, sharbatdan foydalanib kisel tayyorlanib, sovitiladi. Kisel tayyorlashda rezavor-meva sharbati va pyuresi xom holda qo'shiladi. Bunday qilinganda ularning sof holdagi rangi, tarkibidagi С darmondorisi saqlanib qoladi, aks holda issiqlik ta'sirida ma'lum darajada rangi, ozuqa moddalari yo'qoladi. Shu bilan birga, kisel tayyorlashda sirlangan idishlardan, oksidlanmaydigan asbob- anjomlardan foydalanish lozim bo'ladi. Mevalarni ezishda yog'och kapkir, jun elaklardan foydalaniladi va hokazo. Mahsulotga issiq ishlov berish vaqti qanchalik cho'zilsa, С darmondorisining yo'qolishi ham ko'payadi. Shu sababdan yangi mevadan tayyorlanadigan taomlarni uzoq saqlamaslik lozim. Olma, tog'olcha, o'rik, olxo'ri, qizilsulton va boshqalardan kisel tayyorlashda avval ular pishiriladi, suyuqligi suziladi, mevasi ezilib pyure hosil qilinadi, turpi bir qaynatib olinib, suyuqligi suzib olinadi va sovitiladi. So'ng kraxmal bilan aralashtiriladi. Meva qaynatilgan suv, tayyorlangan meva pyuresi, kraxmal, shakar yordamida kisel tayyorlanib, sovitiladi. Yangi mevadan tayyorlangan kisel. Bu kiselni tayyorlash uchun meva- rezavorlardan maymunjon (16-rasm), chernika, brusnika, qoraqat ishlatiladi. Mevalar saralanib, qaynatilgan suvda yuviladi. Yog'och kapkir yordamida eziladi, ko'p miqdori tayyorlansa ezuv-chi mashinada ezib, sharbati ajratiladi va sirlangan idishga solib muzxonaga qo'yiladi. Turpiga (1:6) suv quyib 10—15 minut qaynatiladi va suyuqligi suziladi, shakar qo'shib bir qaynatib olinibsharbat tayyorlanadi. Kraxmalga (1:5) qaynatib sovitilgan suv qo'shib aralashtiriladi, uni meva sharbatiga qo'shib 1—2 minut qaynagandan so'ng, olovdan olinib, muzxonadagi meva sof sharbati bilan aralashtiriladi. Meva sof sharbati kiselga yangi meva mazasi, rangi, xushxo'rligini beradi. Biroz sovitilib, stakanlarga quyilib, ustidan shakar sepib sovitiladi va harorati 10—14°C ga yetgandan so'ng tarqatiladi. Klyukva 126 g, 14

brusnika 133 g, qoraqat 122 g yoki qizil qoraqat 128 g, suv 895 g yoki chernika 163 g, suv 850 g, shakar 120 g, kartoshka kraxmali 45 g (limon ishqori 2 g). Olmadan tayyorlangan kisel. Olma yuvilib o'zagi va urug'i olib tashlanadi, tilim-tilim shaklida kesilib, qaynab turgan suvga solib, qopqog'i yopilgan holda yumshaguncha pishiriladi. Suyuqligi suzilib, olmasi ezib pyure holiga keltiriladi. Suyuqligini 1/4 qismi sovitilib kraxmal bilan aralashtiriladi. Qolgan suyuqlik, olma pyuresi, shakar qaynash darajasiga yetkazilib, tayyorlangan kraxmal qo'shib tayyor holga keltiriladi, sovitilib, yuqoridagi usulda tarqatiladi. Sut kiseli. Sut kiselini tayyorlash uchun sut yoki suy aralashtirilgan sut ishlatiladi. Agar kisel suv-sut aralashmasidan tayyorlansa, qaynagandan so ng unga suv qo'shilishi lozim. Jo'xori kraxmali qaynatib sovitilgan suyuqWcMan aralashtirilib elakdan o'tkaziladi. Qaynab turgan suyuqhkka tayyorlangan kraxmai qo'shib aralashtirilgan holda olov balandlatiladi va qaynatiladi. Qaynab eniqqacn olov pasaytirilib, 10 minut qaynatib, tayyor holga keltiriladi va vamlin qo smo stakanga quyiladi. Sovigach, iste'molga tarqati-ladi. Quyuq sut kiseli sutdan tayyorlanadi. Bu sut kiselini tarqatish uchun taq simchaga solinib, ustidan meva shirin sardagi (50 g) yoki murabbo, djem (2U g) qo'shib beriladi. Jele tayyorlash. Jelelar meva-rezavor qaynatilgan suvidan, sharbat ekstraktidan, essensiyasidan, murabbosidan hamda sutdan tayyorlanadi; « jelesidan tashqari hamma jelelar tiniq ilvira ko'rinishiga ega, shakli quyib tayyorlangan qoliplarga xos, qattiq-yumshoqligi ularga qo'shilgan jele mansuiot - dengiz o'simliklarining sharbatidan tayyorlanadigan jelatin, agaroid, fursellaranlar miqdoriga va sovitilgan haroratiga bog'liq bo'ladi. Sharbatlar ekstrakt ko'rinishiga keltirilib, maxsus ishlovdan o'tkazilib rangi tiniqlashtiriladi, quritiladi va maydalanadi. Ular un ko'rinishida, donador yoki pag'a-pag'a holda, yupqa bo'laklar yoki plastinka ko'rinishida bo'ladi. 15

Jelatin ozuqaviy mahsulot bo'lib, u hayvonning birlashtiruvchi to'qimasi, suyagi, terisini qaynatish orqali hosil qilinib, maxsus ishlov berib tiniqlashtiriladi, quritib, maydalanadi. Quruq holda jelatin 16% gacha namli bo'lib, donador yoki plastinka shaklida bo'ladi. Jelatin, agaroid, fursellaranlarni ishlatishdan awal saralanib, sovuq suvda vazniga nisbatan 8—10 barobar ko'p suyuqlikda 1—1,5 soat bo'ktirilishi kerak, bunda jelatin hajmi 6—8 barobarga oshadi. Jele tayyorlashning texnologik jarayoni : jeleli mahsulotlarga ishlov berish; shakarli sharbat tayyorlash; tayyor jeleli mahsulotga sharbat qo'shish, jeleni 20°C gachasovitish; qoliplargaquyish; 2—8°C gachaharoratli joydasovitish; tarqatishga tayyorlashdan iborat. Meva-rezavorlarga ham kiselga tayyorlangan sharbat singari sharbat tayyorlanadi. Mevalardan olingan sof sharbatlar bo'ktirilgan jelatin eritilgandan so'ng qo'shiladi. Tayyor jele sovitilgan porsiyali yoki bir necha porsiyali qoliplargasolinib, 2—8°C li sovuq xonalarda yoki sovitkichlarda 1—1,5 soat davomida qotguncha ushlanadi. Tayyor jele chetlari arrasimon shaklda kesib porsiyalangan holda yoki porsiyali qoliplardan bo'shatib tarqatiladi. Porsiyali qolipdan bo'shatish uchun mahsuloti bilan qaynab turgan suvga2—3 sekund botirib olinib, qolip cheti, osti artilib taqsimchaga ag'darilib formasidan ajratiladi. So'ng 100—150 g dan qilib tarqatiladi. Tayyor jelelar muzxonalarda 12 soat saqlanishi mumkin. Undan ortiq muddatda saqlansa, u zichlashib yumshaydi va o'zidan suyuqlik chiqarib, sifati buziladi. Yangi meva va rezavor-meva jelesi. Saralangan jelatin donachalari sovuq suvda bo'ktiriladi. Mevalar siqib sof sharbati olinib, turpi suvda xuddi kisel tayyorlaganga o'xshash qaynatib suziladi, suyuqligida shakarli sharbat tayyorlanadi va bu sharbatga bo'kkan jelatin dokada suyuqligi silqitilgan holda solib qaynatiladi. So'ng plitadan olib, meva sof sharbati hamda ta'mga ko'ra limon ishqori solinib, uy haroratigachasovitiladi. Tayyor jele sovitilgan qolipgasolinib harorati 8°C dan 16

yuqori bo'lmagan muzxonada 1—2 soat davomida qotiriladi. Tayyor jelelar tiniq ko'rinishga ega bo'lishi kerak. Shu sababli sanoatda ishlab chiqarilgan sharbatlardan jele tayyorlash maqsadga muvofiqdir. Agar jele tayyorlashda jelatin qo'shilgandan so'ng tiniqlik holati buzilsa, tuxum oqidan qo'shib tindiriladi. Buning uchun tuxum oqiga barobar miqdorda sovuq suv qo'shib ko'pirarli darajada aralashtiriladi va 50°C gacha isitilgan jele mahsulotiga solinib, qaynatiladi. So'ng plitadan olinib, 5— 10 minut tindirilib, dokadan o'tkazib suziladi vasovitiladi, sovuq qolipgaquyib qotiriladi.Tarqatishdaqoliplardan vazayoki taqsimchalargabo'shatib beriladi. Olma jelesi. Jelatin suvda bo'ktirilib, suyuqligi siqilib tayyorlanadi. Olma yuvilib po'sti tozalanadi, palladia shaklida kesilib, o'zagi, urug'i olib tashlanadi, limon ishqorli suvda pishirilib (5—7 minut) suzib olinadi. Bunda olma o'z shaklini saqlagan holda pishgan bo'lishi kerak. Suyuqligi suzilib, shakar qo'shib bir qaynatilb olinadi, tayyorlangan jelatin qo'shib aralashtirilgan holda qaynash darajasiga yetkazib, uy harorati darajasidasovitiladi.Pishgan olmaham sovitiladi.Qolip yoki likopchaga 2—3 mm qalinlikda jele suyuqligi solinib muzxonada qotirilib, ustidan tayyorlangan olma chiroyli qilib teriladi, uning ustidan qolgan jele suyuqligi quyilib muzxonada qotiriladi. Xuddi klyukva jelesiga o'xshash usulda tarqatiladi. Meva jelesi yangi va konservalangan mevalardan tayyorlanadi. Limon, apelsin, mandarin jelesi. Jelatin sovuq suvda bo'ktiriladi. Limon, apelsin, mandarin yuvilib artiladi, po'sti vaichidagi ipsimon po'sti tozalanib, somoncha shaklida to'g'raladi, ezib, sharbati ajratilib, sirlangan idishda muzxonada saqlanadi. Turpi va po'stini suvda bir qaynatib olinadi, shakar bilan aralashtirib, bo'ktirib tayyorlangai jelatin qo'shib qaynatiladi. So'ng plitadan olinib, qopqog'n yopilgan holda 15—20 minut tindiriladi va limon sharbati bilan aralashtirilib, elakdan o'tkazib suziladi vaqoliplargaquyib sovitilgach iste'molgatarqatiladi. Sutdan tayyorlanadigan jele. Jelatin bo'ktiriladi, qaynatib pishirilgan sutga shakar bo'ktirilgan jelatin qo'shib eritiladi va vanilin qo'shib qaynatiladi. So'ngra jele asta-sekin sovitiladi, elakdasuzilib, sovitilgan qolipgaquyiladi vamuzxonada qotiriladi.Tarqatishdaqolipdan likopchagasolib beriladi. 17

Ko'p qavatli (rangli) jele. har xil mevalardan, sutdan, kofe yoki shokoladlar- dan alohida-alohidajele tayyorlanib,uy haroratigachasovitiladi.Qolipyoki patnisga bir turdagi jele quyib, muzxonada qotgandan so'ng boshqa turdagi jele uning ustiga quyilib qotiriladi, shu usulda bir necha qavatli jele hosil qilinadi. Muss tayyorlash. Muss jeledan farqli o'laroq ko'pirtirilib, g'ovaksimon qilib tayyorlanadi. Qolgan tayyorlanish usuli jelega o'xshash bo'ladi. 1 kg muss olish uchun 27 g jelatin ishlatiladi. Tarqatishda muss ustidan rezavor-mevaning shakarli sharbati quyib beriladi. Klyukva mussi. Jelatin suvda bo'ktiriladi. Klyukva saralanib, yuviladi, suyuqligi silqitilib, sharbati siqib ajratiladi va sovitkichda saqlanadi. Turpiga suv qo'shib, bir qaynatib olinib, suyuqligi suzib olinadi, shakar va tayyorlangan jelatin bilan aralashtirib, yana bir bor qaynatiladi. Sof klyukva sharbati solib aralashtirilgach, uy haroratigacha sovutilib, sirlangan idishda chilcho'p yordamida yoki ko'pirtiruvchi mashinada turg'un g'ovaklik hosil bo'lguncha ko'pirtiriladi. Bunda muss hajmi 4—5 barobar ko'payadi. Ko'pirtirish sovuq xonalarda amalga oshiriladi, mussning ozroq miqdori idishi bilan sovuq suv yoki muz ustida ko'pirtirilsa, uning turg'unlik darajasi yuqori bo'ladi. Ko'pirtirilgan muss tez sovitilgan qolip yoki likopchaga solinib, qotirish uchun muzxonaga qo'yiladi. Qotirish jarayoni 1—1,5 soat davom etadi. Ko'pirtirish jarayonida muss qoliplarga solingunga qadar qotib qolmasligini kuzatib turish lozim. Qotirilgan muss qolipdan xuddi jelega o'xshash bo'shatiladi. Agar muss qayiq sifat patnisda qotirilgan bo'lsa, arra pichoq bilan to'rtburchak shaklida kesib porsiyalanadi. Tarqatishda muss kremanka yoki taqsimchaga solinib, ustidan shirin klyukva sharbati quyib beriladi. Shirin klyukva sharbatini tayyorlash uchun qaynab turgan suvga shaker solib 5 minut qaynatib, biroz ezilgan klyukva qo'shib aralashtiriladi va sovitiladi. Olma mussi (manna yormasi bilan). Olma yuvilib, palladia shaklida kesilib, urug'I o'zagidan tozalanadi. Qaynab turgan suvga tayyorlangan olma solib 18

pishiriladi. Suyuqligi suzib olinib, olma eziladi va suyuqligi bilan aralashtiriladi, shakar, ta'mga ko'ra limon ishqori qo'shilib qaynatiladi va naycha usulda elangan manna yormasi solinib pishiriladi. Tayyor mahsulot 30°C gacha sovitilib, sovuq suv yoki muz ustida chilcho'p yoki ko'pirtiruvchi mashina yordamida g'ovak holga kelguncha ko'pirtiriladi. So'ng qolip yok i vazaga solib, 1—1,5 soat davomida sovitkichda sovitiladi. Tarqatishda ustidan olma shirin sharbati quyib beriladi. Sambuk tayyorlash. Sambuklar xuddi musslarga o'xshash meva pyurelaridan tayyorlanib, ko'pirtirish jarayonida tuxum oqi qo'shiladi, Tuxum uning g'ovakli bo'lishini ta'minlaydi. 1 kg sambuk tayyorlash uchun 15 g jelatin ishlatiladi. O'rik sambuki. Jelatin bo'ktiriladi. Yangi o'rik danagi ajratilib, ozgina suv quyib yumshaguncha qaynatiladi, suyuqligi ajratilib, mevasi eziladi. Quritilgan o'rik saralab yuvilgach, bo'ktiriladi, danagi bo'lsa ajratib, o'z suyuqligida yumshaguncha pishiriladi. So'ng suyuqligi suzib olinib, mevasi eziladi. Tayyorlangan pyure suyuqlik uy harorati darajasida sovutilib, xom tuxum oqi, ta'mga ko'ra limon ishqori, shakar solinib, sovuq suv yoki muz ustida chilcho'p yoki ko'pirtiruvchi mashinada hajmi 2—3 barobar ko'payguncha ko'pirtiriladi va bo'ktirib eritib suyuq holga keltirilgach, sovitilgan jelatindan naycha usulida qo'shilgan holda ko'pirtirish davom ettiriladi. Ko'pirtirilgan sambuk qolip yoki likopchaga solinib, sovitkichda qotiriladi. Bo'ktirilgan jelatinni sambuk uchun tayyorlashda o'zi bo'ktirilgan suvida aralashtirilgan holda eritib qaynatilgach, plitadan olib, uy harorati darajasigacha sovitilishi kerak. Tarqatishda likopchaga bo'shatilgan holda ustidan o'rik shirin sardagi (20 g) quyib beriladi. Krem tayyorlash. Krem — ko'pirtirilgan yog'lik darajasi 35% li qaymoq, smetana va shirin sut-tuxum aralashmali mahsulotlardan tayyorlanadi. Jelatin jelelashtiruvchi mahsulot hisoblanadi. 1 kg krem olish uchun 20 g jelatin ishlatiladi. Qo'shimcha mahsulotlar qo'shilishiga qarab kremlar vanilinli, shokoladli, kofeli, yong'oqli, rezavor-mevali turlarga bo'linadi. 19

Smetanadan tayyorlangan vanilinli krem . Jelatin bo'ktiriladi. Yog'lilik darajasi 35% bo'lgan smetana 2—3°C darajagacha sovitiladi, sut pishirib qaynatiladi. Tuxum oqi shakar va sut bilan aralashtirilib 70—80°C li suv-bug' hammomida aralashtirilgan holda biroz quyuqlashguncha ushlangandan so'ng tayyorlangan jelatin ta'mga qarab vanilin qo'shib aralashtiriladi va sovitilgan smetanaqa, oz-ozdan naycha usulida qo'shilib ko'pirtiriladi. Tayyor krem sovitilgan qolipga quyilib sovitiladi. Tarqatishda formadan taqsimchaga xuddi jelelarga o'xshash bo'shatilib, ustidan o'rik, qulupnay, malina yoki olcha sardaklari (30 g hisobida) quyib, porsiyasiga 100 g hisobida krem bilan beriladi. Shirin taomlar va issiq ichimliklar Ovqatlanish ratsioni odatda shirin taomlar bilan tugallanadi. Ular retsepturasi tarkibida qaymoq, tuxum, sut, qand, yorma, un, xо‘l meva va rezavor mevalar, ta’m beruvchi moddalar kiradi. Bunday mahsulotlar tayyor taomning kalloriyasini oshiradi. Kо‘pgina shirin taomlar jeleli moddalar yordamida tayyorlanadi, shuning uchun ular dildirdoq konsistensiyaga ega. Shirin taomlar ikki asosiy guruhga b о ‘linadi: 1) Issiq 2) Sovuq. Sovuq taomlar o’z navbatida: yangi uzilgan va qaynatilgan sabzavot va rezavor mevali taomlar; jelelangan va muzlatilgan shirin taomlarga b о ‘linadi. Issiq shirin taomlarga puding, sufle va boshqa mahsulotlar kiradi . Shirin taomlar tarkibiga kiruvchi mahsulotlarga oldindan qayta ishlov beriladi. Shakar . Har xil sharbatlar olish uchun shakar suvda qaynatib, mevali qaynatma va sharbatlar bilan aralashtiriladi. Yuzida hosil b о ‘lgan k о ‘pik olib tashlanadi. Rezavor mevalar . Umumiy ovqatlanish korxonalarida rezavor mevalar yangi uzilgan va konservalangan holda qabul qilinadi (quruq, muzlatilgan, sterillangan). 20

Rezavor mevalar ajratiladi, tozalanadi va (malinadan tashqari) yuviladi. Nok, olma, behilarni tozalashda p о ‘stidan tashqari urug‘i va о‘ zagi olib tashlanadi. Tozalangan va maydalangan olma, nok, behilar issiqlik ishlovi berishdan oldin nordon suvda (qoraymasligi uchun) saqlanadi. Donakli mevalar k о ‘rinishiga qarab navlarga ajratiladi va iliq suvda yuviladi. Tez muzlatilgan tabiiy (shakarsiz) mevalar kardon qog‘ozidan ajratilib 10-15 minut davomida muzdan tushiriladi, s о ‘ng yuviladi va keyingi muzdan tushirish uchun uy haroratida, о ‘ziga xos idishlarga solinadi. Agar eritilgan mevala tez ishlatilmasa ularga sharbat q о ‘yib sovuq joyda saqlanadi. Ayrim taomlarni tayyorlash uchun mevalar archiladi. Buning uchun olma, nok pishiriladi yoki qaynatiladi, nok ham qaynatiladi, danakli mevalar (gilosdan tashqari) sharbat bilan aralashtiriladi va sovuq joyda saqlanadi. Dastlabki ishlov berilgan oziq-ovqat chiqindisi kisel, mevali sharbat va sardak uchun ishlatiladi. Qaymoq va smetana . Shirin taom ishlab chiqarish uchun bu mahsulotlar k о ‘pirtirish uchun kerak. K о ‘pirtirilgan holda ular tuxum qatlamli dispers sistema strukturasidan iborat. Pazandalik amaliyoti uchun k о ‘pirtirilgan massa kerakli zichlikka ega b о ‘lishi kerak va о ‘zidan suyuqlik chiqarmasligi kerak. Qaymoqni 4-7 0 S haroratda k о ‘pirtirish yaxshi natijalar (25-35 %) beradi. Qaymoqda qancha yog‘ kam b о ‘lsa, k о ‘pirtirish uchun shuncha past harorat kerak b о ‘ladi. K о ‘pikning mustahkamligi yog‘ sharchalarining о ‘lchamiga bog‘liq. Haroratning pastligi k о ‘pirtirilgan qaymoqning konsistensiyasini oshiradi, yog‘ sharchalarini hosil qiladi. Shu y о ‘l bilan smetanani k о ‘pirtirishda avval u sovutiladi, bir xil paytlarda unga 5-6 % sovuq sut q о ‘shiladi. Qaymoqni oksidlanmaydigan idishda k о ‘pchitilganda uning hajmi 2-2,5 martaga oshadi.K о ‘pirtirilgan qaymoq va smetanini uzoq vaqt saqlab b о ‘lmaydi, chunki ularning hajmi tez pasayadi. Tuxum. Tuxumli -sutli aralashma tayyorlash uchun tuxum shakar bilan aralashtirilib, qaynatilgan issiq sutda eritiladi va quyuq b о ‘lguncha (80 0 ) qaynatiladi. Tuxumning oqi bilan sarig‘i ajratilib ishlatilganda tuxum sarigi shakar bilan to shakar eriguncha yaxshilab aralashtiriladi. Tuxum oqi esa mahsus jihozlarda k о ‘pirtiriladi. K о ‘pirtirilgan tuxum oqi taomga о‘ zgacha ta’m beradi. Agar tuxum oqi yaxshi k о ‘pirtirilganmasi k о ‘pirtirilgan massaga boshqa mahsulotlar q о ‘shilganda о‘ z shaklini tez y о ‘qotadi. Tuxum oqi uzoq vaqt 21

k о ‘pirtirishsa u denaturatsiyalanadi, natijada k о ‘pirtirilgan massa о‘ z elastikligini y о ‘qotadi va qattiqlashadi. Yaxshi k о ‘pirtirilgan tuxum oqi 5-8 martada aralashtirilsa ham о‘ z shaklini saqlaydi. Tuxum oqi bilan sarig‘i birga k о ‘pirtirilmaydi. Agar melanj bilan ishlash kerak b о ‘lsa tuxum massasi k о ‘pirtirishdan oldin isitilishi kerak. K о ‘pik yaxshi holga kelishi uchun u sovutiladi va uning ustiga bir necha tomchi oziq- ovqatda ishlatiladigan kislotasi solinadi.. Jeleli mahsulotlar . Umumiy ovqatlanish korxonalarida jeleli mahsulotlar qatoriga jelatin, kraxmal, agaroid va fursellaran tavsiya qilinadi.Shirin jeleli mahsulot uchun eng yaxshi dildiro q massa hosil qiluvchi b о ‘lib pektinli moddalar, kraxmal xizmat qiladi. Eritish uchun kraxmal oldindan b о‘ ktirish talab qilinmaydi; gamogenli kleyster hosil qilish uchun unga 4-5 marotaba k о ‘p hajmda sovuq kislota q о ‘yiladi, yaxshilab aralashtiriladi, qaynab turgan kislotaga solinadi va 2-10 minut qaynatiladi. Agaroid bilan furatsilin 20 marotaba k о ‘p hajmdagi suvga 30-45-60 minut botirib q о ‘yiladi. Bu vaqtda agaroid massasi 8-10 marta, furatsilin 6-8 martaga kattalashadi. S о ‘ngra bular doka orqali filtrlanadi. Keyingi isitish 75 0 S haroratda olib boriladi. Suvga oldindan bo’ktirilgan jelatin, agaroid va furatsilin yaxshilab eritiladi va 1 % konsentratsiyaga ega jeleli suyuqlik hosil qilinadi. Bunday hosil qilingan suyuqlik kislotalar bilan qaynatilmaydi. Chunki kislota ularning dildiroqli qobiliyatini pasaytiradi. Suyuqlik past haroratda sovutilganda ularning termodinamik xususiyati buziladi. Har xil shakarli jelatin, agaroid, furatsilinlar eritmalarining dildiroqlanish harorati quyidagi jadvalda keltirilgan. Jadval - 1 Jelelovchi mahsulotlar Jelelovchi mahsulotlarning konsentratsiyasi, % Shakar miqdori, % Eritmaning dildiro q laish harorati 0 S Jelatin 3,0 20,0 18,7 Agaroid 1,5 20,0 22,7 Fursellaran 1,0 20,0 25,2 Dildiro q li taomlarning dildiroklanish harorati shakar miqdoriga bog‘liq. 22

Dildiro q lanish haroratida 30-60 minut saqlangan va sovutilgan jelatin, agar, fursellarandan tayyorlangan dildiroqlar kameralarga yuboriladi. Bular sovutish kamerasidan olingan dildiroklardan mustaxkamroq b о ‘ladi. Shirin sardaklar . Shirin sardaklar puding, shirin b о ‘tqa, mevali muzqaymoq tayyorlashda ishlatladi. Ayrim rezavor mevali sharbatlar (olmali, gilosli, о ‘rikli, klubnikali) shaker bilan qaynatilganda о ‘ziga xos ta’m beradi. Ba’zi bir sardaklarning suyuq asosini sut tashkil etadi. Ularning quyuqlanishi uchun kraxmal q о ‘shiladi. Shirin tuxumli sardak tayyorlash uchun shakar bilan eziltirilgan tuxum suv, oq vino bilan aralashtiriladi. Unga limon kislotasi yoki limon sedrasi q о ‘shiladi va uning haroratini 80 0 S dan oshirmasdan bir xil massa hosil b о ‘lguncha uzluksiz k о ‘pchitilgan holda pishiriladi,. Issiq shirin taomlar . Bu guruh taomlariga pirog (sufle), pishirilgan, qovurilgan xamir olma, puding, shirin kas’halar, blinchiklar va un hamda krupadan tayyorlangan boshqa shirin taomlar kiradi. Pirog (sufle). Asosan sufle k о ‘pirtirilgan tuxum oqi va boshqa mahsulotlar bilan aralashtirib hosil qilinadi. Vanilinli va shokoladli sufle tayyorlash uchun shirin tuxum-sutli aralashma tayyorlanadi. Buning uchun tuxum sarig‘i shakar bilan aralashtiriladi. Unga un, vanilin, kakao, sut q о ‘shib quyuqlashguncha (65-70 0 S haroratda) isitiladi. Aralashma tez, lekin extiyotkorlik bilan k о ‘pirtirilgan tuxum oqi bilan aralashtiriladi va yog‘langan tovada 200-250 0 S haroratda 12-15 minut pishiriladi. Mevali sufle uchun tuxum-sutli aralashma о ‘rniga shirin mevali pyure (olma, qulupnay) tayyorlanadi va k о ‘pirtirilgan tuxum oqi bilan aralashtirilib yuqorida aytilgandek pishiriladi. Issiq sufle pishirilgandan s о ‘ng tez boshqa idishga olinadi. Sufle shaker pudrasi bilan bezatilib, xom qaymoq yoki sut bilan birga uzatiladi va tanovul qilinadi. Pishirilgan olma . Olmani о‘ zagidan tozalab, ustiga shaker sepiladi va listga terib, kerakli haroratda 15-30 minut toblab pishiriladi. Pishirish jarayonida saxarozaning bir qismi inversiyalanadi. 23

Jadval – 2 . Olma navi Saxaroza, % Redusirlangan shakar, % Pishirilgan Xom 27,8 72,2 Qandil-sirop 13,4 86,6 Xom 11,0 89,0 Pishirilgan 6,7 93,3 Pishirilgan olmalar issiq yoki sovuq holda ustidan sharbat, asal q о ‘yib uzatiladi Xamir bilan qovurilgan olmalar . Olmalar tozalanadi, о‘ zagi olinadi, aylana holda 0,5 sm qalinlikda kesiladi, keyin ustiga shakar sepiladi. Alohida smetana va shakar bilan aralashtirib quyuq xamir tayyorlanadi ( paxta yog‘isiz). Kesilgan olmalar quyuq xamirga botiriladi va k о ‘p yog‘da qovurib olinadi. Pishirilgandan keyin shakar pudrasi bilan sepilib, alohida meva sharbatlari bilan tanovvul qilinadi. Shirin kashalar . Shirin kashalar gurunchli va manniy yormasidan tayyorlanishi mumkin. Ular sut bilan pishiriladi. Pishirilgan kashalarga retseptga qarab mahsulotlar (xom tuxumning shakar bilan aralashmasi, sarigyog‘, vanilin) aralashtiriladi va yog‘langan tovaga solib pishiriladi. Pishirilgan mahsulot ezilgan yong‘oq bilan bezatiladi. Kasha yuzasiga shaker sepilib, yupqa t о ‘q- jigar rangli karamel hosil b о ‘lguncha pishiriladi. Kakao va shokolad . Kakao kukuni shakar bilan aralashtiriladi va ozgina qaynatilgan aralashtirayotgan holda issiq sut q о ‘shib qaynaguncha qaynatiladi. Kakao stakanlarga solib uzatiladi. Shokolad kakao kukuni va kakao maslasini q о ‘shib qaynatib kakaoday uzatiladi. Sutli sharbatlar . Barlar, kafe, bufet va umumiy ovqatlanishning boshqa korxonalarida sutli va sari g‘ yog‘li kokteyllar tayyorlanadi. Ularni tayyorlash uchun mahsus kokteyl tayyorlaydigan jihoz («Voronej» markali ) ishlatiladi. Jihozda sutli yoki kam qaymoqli aralashma, mevali sharbat, muzqaymoq k о ‘pik hosil b о ‘lguncha k о ‘pirtiriladi va idishga solib uzatiladi. Shu tarzda mevali sut yoki qaymoqdan kokteyllar tayyorlanadi. Kompot tayyorlash 24

Kompotlar yangi, quritilgan, konservalangan meva va rezavorlardan alohida yoki ularni aralashtirib tayyorlanadi. Meva va rezavorlar avval saralanib, yuviladi. Kompot tayyorlash texnologiyasi meva va rezavorlarni tayyorlash, sharbat tayyorlash va ularni qo'shish jarayonlaridan iborat. Yangi meva rezavorlar kompoti. Ishlovdan o'tgan olma, nok, behi po'sti tozalanib, palladia shaklida kesilib, urug'i va urug' o'zaklari ajratiladi. Agar suyuqlik qaynaguncha saqlash lozim bo'lsa kislotali suvda saqlanishi kerak, chunki ochiq havoda saqlansa qorayib qolishi mumkin. Qora rang mahsulot tarkibidagi dubil moddalarning oksidlanishi oqibatida hosil boiadi. Meva po'sti tozalanmasligi ham mumkin. Mandarin, apelsinlar po'sti tozalanib, yupqa qobiq ostidagi ipsimon oq po'stidan ajratilib, o'z izi bo'yicha pallachalarga ajratiladi. O'rik, shaftoli, olxo'ri ikkiga bo'linib, danagi ajratilib, palladia shaklida kesiladi. Yuvilgan rezavor mevalarning bandlari ajratiladi. Sharbat tayyorlash uchun qaynab turgan suvga shakar va limon ishqori solib aralashtirib qaynash darajasiga ko'tariladi, lozim bo'lsa sovitiladi. Ba'zi hollarda sharbatlar olcha yoki qoraqat ekstrakti bilan bo'yaladi ham. Sharbatni meva yoki rezavor qaynatilgan suvda tayyorlash ham mumkin. Agar tayyorlanadigan meva yoki rezavorlarning nordonlik darajasi past bo'lsa, biroz limon ishqori qo'shiladi. Yangi meva va rezavorlar tez pishib, ezilib ketib, O'z shaklini yo'qotish xususiyatiga ega bo'ladi. Buning sababi ularning to'qimalarini tashkil qiluvchi protopektinning suv va issiqlik ta'sirida gidrolizga uchrab, tez pektinga aylanib, suyuqlikka o'tish xususiyatiga ega bo'lishi, pektinning turg'unlik holati pastligidir.Natijada mahsulot tez yumshab, o'z tarkibidagi darmondorilarini ham yo'qotadi. Shu sababdan kompot tayyorlashda hamma meva va rezavorlarning qaynatilishi shart emas. Apelsin, mandarin, maymunjon, tarvuz, yertut, qovun, ananas, qoraqatlar qaynatilmaydi. Tayyorlangan mahsulot stakan yoki kremankaga solinib, ustidan qaynoq sharbat quyilib, sovitib tayyorlanadi. Tez pishuvchi olma turlari (antonovka va boshqalar), yumshoq yetilib pishgan nok, shaftoli, o'rik, 25

olxo'rilar ishlovdan o'tkazilib qaynab turgan sharbatga solinadi, plitadan olinib, qopqoq yopilib, uy haroratigacha sovitilgach, stakanlarga solib tarqatiladi. Qattiq olma, nok, behi qaynab turgan sharbatga solinib 5—7 minut (terili behi 15 —20 minut qaynatiladi) va sovitib, porsiyalanib tarqatiladi. Kompotlarning xushxo'rligini oshirish uchun mayda to'g'ralgan sitrus mevalaridan biroz qo'shilishi ham mumkin. Kompotlar sovuq holda 200 g hisobida porsiyalanadi. Quritilgan meva, rezavor kompotlari ko'pincha quritilgan meva aralashmasidan tayyorlanadi (15-rasm). Quritilgan holda olma, nok, o'rik (turshak, bargak), anjir, olxo'ri (qora olxo'ri), kishmish, olcha, shaftoli va hokazolar bo'lishi mumkin. Umumiy ovqatlanish korxonalarida quritilgan mevalardan maxsus aralashma tayyorlanib, ular kompot tayyorlash uchun ishlatiladi. Quritilgan meva aralashmasi kompoti. Quritilgan mevalar saralanib, keraksiz mahsulotlardan tozalanadi va o'z turi bo'yicha ajratiladi. Chunki har birining pishish muddati har xil. Yirik olma, nok bo'laklarga bo'linadi. Qozonga suv solib qaynatiladi, shakar qo'shib aralashtirib yana qaynatiladi va olma, nok solib 20 minut past olovda, so'ng qolgan meva (kishmishdan tashqari) solinib, 10—15 minut qaynatib, kishmish solinib 4—5 minut qaynatiladi. Kofe, какао, shokolad tayyorlash usuli Sof kofe. Umumiy ovqatlanish korxonalariga kofe qovurilgan donador holda va yanchilgan holda keltiriladi. Yanchilgan kofe turpi bilan yoki turpsiz holda tayyorlangan bo'lishi mumkin. Kofening muhim tarkibiy qismi kofein bo'lib, o'ziga xos ta'sir etuvchi xususiyati bilan boshqa mahsulotlardan farqlanadi. Kofe tarkibida oqsil, yog', shaker bo'lib, bu uning ozuqalik qimmatini belgilaydi. Umumiy ovqatlanish korxonalariga sof kofedan tashqari kofeli ichimliklar ham keltiriladi. Ular suli, soya yoki jelud va boshqa mahsulotlardan sof kofe qo'shilgan yoki qo'shilmagan holda tayyorlanadi. Sof kofe qo'shilgan holda «Nasha marka», 26

«Arktika», «Do'stlik», kofe qo'shilmagan holda «Oltin boshoq» kofe ichimliklari tayyorlanadi. Kofe tayyorlashning bir necha usuli bor. Biroq bu usullarning barchasi quruq kofe tarkibidagi xushxo'r ekstrakt moddalarni xushta'm ichimlikka aylantirishdan iborat. Agar quruq kofe donachalari ichirnlik tayyorlashdan awal yanchilib suyuqlikda aralashtirilsa, kofe sifati yuqori darajada bo'ladi. Yirikroq yanchilgan kofening xushxo'rligi ko'proq saqlanib, rangi tiniq bo'ladi. Kofelarni yanchish uchun tegirmon, kofe yanchuvchi mashinalardan foydalanish mumkin. Umumiy ovqatlanish korxonalarida kofe tayyorlash uchun maxsus «Ekspress» kofe pishirgich, qopqog'i zich bekiladigan kofe pishiravchi idishdan foydalaniladi va sof qora kofe, sutli yoki qaymoqli kofe, limonli kofe, ko'pirtirilgan qaymoqli kofe, sharqcha kofe, muzqaymoqli kofe tayyorlanadi. Sof qora kofe. Elektr kofe pishirish asbobida kofe tayyorlash uchun yanchilgan kofe suv qaynashidan 5—6 minut awal asbobning setkasiga solinadi. Pishirish jarayonida kofedan ta'mli va xushxo'r moddalar ajralib chiqadi. Ichimlikning ta'mini yaxshilash uchun kofe pishgandan so'ng 5—8 minut apparatda saqlanadi. Maxsus kofe pishiravchi asbobda kofe tayyorlashdan awal idish qaynoq suv solib chayqaladi, ustidan qaynoq suv quyiladi va qaynatiladi. Kofe ko'tarila boshlagach uni qizdirish to'xtatiladi, idish qopqog'i yopilib, 5—8 minut tindiriladi. Agar kofe kastryulkada tayyorlansa, uni elak yoki dokadan suzib o'tkaziladi. «Ekspress» kofe pishirish asbobida tayyorlanganda esa iclmmikning quyqasi bo'lmaydi. Kofelarni tarqatishda 75, 100 g hajmli stakan yoki kofe idishlaridan foydalaniladi. Kofeni shakar, limon, maxsus idishda sut, qaymoq bilan ham tarqatish mumkin. Sutli kofe. Tayyor qora kofega qaynab turgan sut, shakar qo'shib aralashtirilib qaynatiladi. Stakan tagiga taqsimcha qo'yib, kofe idishida taqsimchaga qo'yilgan holda tarqatiladi. Varshavacha sutli kofe. Odatdagicha qora kofe tayyorlanadi. Unga sut qo'shilishini hisobga olib quyuqroq tayyorlanadi. Pishirib suzib olingan kofega 27

qaynoq sut, shaker qo'shib qaynatiladi. Tarqatishda stakan yoki kofe idishlariga quyib beriladi. Ustiga qaynatishda ajratib olingan sut qaymog'idan solib berish ham mumkin. Ko'pirtirilgan qaymoqli kofe (venacha kofe). Qora kofe tayyorlanib stakanga quyiladi, ustiga shakar uni bilan birga ko'pirtirilgan qaymoq quyiladi. Ko'pirtirilgan qaymoq mahsulotini qandolatchilik qopchig'idan chiqarib qo'shish ham mumkin. Sharqcha kofe (cho'kmali kofe). Yanchilgan kofe maxsus idishga (turkuga) solinadi, ustidan shakar solib sovuq suv quyiladi va qaynatiladi. Tarqatishda kofe turkuda yoki kofe idishida beriladi. Alohida idishda esa qaynatib sovutilgan suv beriladi. «Shirin quyuqlashgan sutli sof kofe» konsentrasidan tayyorlangan kofe. Kofe va shirin quyuqlashgan sut qaynoq suvda bir xil suyuqlik holga kelguncha aralashtirib qaynatiladi va iste'molga tortiladi. Kofeli ichimlik. Kofeli ichimlik mahsuloti idishga solinib, ustidan qaynab turgan suv quyiladi, qaynatilib, 3—5 minut tindiriladi. So'ng uni boshqa idishga quyib, shakar, qaynoq sut qo'shib yana qaynatiladi. Umumiy ovqatlanish korxonalariga какао va shokolad quraq un ko'rinishida keltiriladi. Shokolad tarkibida ma'lum darajada shakari bo'ladi. Какао va shokolad tarkibida yog'i bo'lgani sababli, ularning ozuqaviy ahamiyati yuqori hisoblanadi. Bundan tashqari, ularning tarkibida asab to'qimalariga, yurak faoliyatiga ta'sir etuvchi moddalar ham bor. Sutli какао . Какао uni shakar bilan aralashtirilgandan so'ng ustidan ozroq qaynab turgan sut yoki suv quyib bir xil aralashma hosil bo'lguncha aralashtiriladi. Shundan so'ng ingichka naycha usulida qolgan sut quyilib aralashtiriladi va qaynatiladi. Kakaoni stakan yoki kofe idishida tarqatiladi. Какао ko'pirtirilgan qaymoq bilan ham tarqatish mumkin. Shokolad. Shokolad kakaoga o'xshash tayyorlanadi va tarqatiladi. Agar shokolad plitka ko'rinishida keltirilsa, awal maydalab olinadi. 28

1. 3 .Shirin taomiar sifatiga qo'yiladigan talablar va ularni saqlash muddatlari Shirin taomlarning sifati ularning tashqi ko'rinishi, mazasi, hidi va quyuq- suyukligi bilan aniqlanadi. Ular tashqi hid, mazadan xoli, yetarli miqdorda shakar solingan bo'lishi, quyuq-suyuqligi me'yorida lozim. Rezavor-mevalarni sof holda tarqatish zarur bo'lsa, ulardan tupida yetilib pishgani, sifatlisi, yaxshi yuvilganlari ishlatiladi. Xamirda qovurilgan olma usti bir xil yupqalikda qovurilgan qobiq bilan qoplangan bo'ladi. Kuygan joylar i bo'lmasligi, kesilganda xamiri g'ovak ko'rinishda, olmasi yumshoq, oq rangda mazasi shirin bo'lishi kerak. Tarqatishda qog'oz sochiq yoyilgan taqsimchaga tayyorlangan olma terilib, ustidan qand uni sepib beriladi. Yangi rezavor mevalar yuvib, quritib artilgan holda idishlarga terib, sovitkichda 0 dan 6°C gacha bo'lgan sharoitda saqlanadi. Sovuq shirin taomlar (kompot, jele va boshqalar) sovuqxonalarda yoki sovitkichlarda 0 dan 14°C gacha haroratda bir sutka davomida saqlanadi. Ular sirlangan idishlarda saqlanishi lozim. Issiq shirin taomlar (puding, zapekankalar) harorati 55—60°C li qovurish shkafi yoki suv-bug' marmitlarida saqlanadi. Kompotlar tiniq, mevalarga xos rangda, mevalari ezilmagan yumshoq pishgan bo'lishi kerak. Stakanlarga solib tarqatilganligi stakantiing 1/4 qismi meva, qolgan qismini suyuqlik tashkil etishi lozim. Kisellar t i n i q , bir xil suyuqlikda, kraxmali yaxshi eri bo'lishi kerak. Kisellar mazasi shirin, yoqimli, rezavor m xos hid va mazaga ega bo'lishi kerak. Jelelar dirildoq ko'rinishda, t i n i q , ta'mi shirin, o'ziga xa rangda, shakli qolipiga xos bo'lishi kerak. 29

Muss mayda g'ovakli, nozik qotgan ko'pik holida, мм | och sariq yoki och pushti bo'lib, shakli qotirilgan qolipga xoft chetlari arra ko'rinishida bo'ladi. Duxovkada yopib pishirilgan mevalar yumshoq pish o'ziga xos xushbo'y hidli, usti kuymagan bo'lishi kerak. Tolqonning noni va shakari bir xil maydalikda, bir xl| aralashgan bo'lishi kerak. Tolqon shirini, nonning mazas zilib turishi kerak. Holvaytar qizg'ish rangda, yumshoq, shirasi me'y bo'lishi, t a x i r l i k , xomlik, kuygan mazasi bo'lmasligi kerak. Nisholda bir tekis nozik, oppoq, maxsus yog'och kurnl cha botirilganda cho'zilib chiqadigan, t a t i b ko'rilganda krl tallashgan shakarning qumoq-qumoq bo'lganligi sezilib turishi kerak. Nisholda qiyomi idish tagida ajralib qolmagan bo'lishi kerak. Murabbolar har bir turi o'ziga xos rangda, mevani ta'miga xos b o ' l i s h i , qiyomi tiniq, yaltiroq bo'lishi kerak. Mevalari ezilib ketmagan, quyuq-suyuqligi me'yorida, qiyomida mevalar bir tekis tarqalgan bo'lishi, shakarlanib qolmagai bo'lishi kerak. S o v u q shirin taomiar zanglamaydigan idishga solinib, IIC darajali sovitgichlarda saqlanadi. Ularni qopqog'ini yopiq holda 24 soat saqlash mumkin. Issiq s h i r i n taomiar dasturxonga tortilguncha 55—60° C li duxovka ichida yoki suvli marmitda saqlanadi. Holvaytar, nisholda sovitgichda idishning qopqog'i yopiq, tashqi hidlardan alohida joyda 1 sutka saqlanadi. Murabbolar pishgandan so'ng sterilizatsiyalangan shisha ilarga solinib, qopqog'i germetik yopilgan holda 1 yilgacha, qopqog'i germetik birkitilmagan holda bankalarda yoki qopqoqli idishda salqin joylarda 3 oygacha saqlanadi. 30

II.bob. « Shirin taomlar tayyorlash » mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish 2.1 . Ta’limning yangi pedagogik texnologiyalari Ta’limning yangi pedagogik texnologiyalari tizimli texnologik yondashuvlar asosida ta’lim shakllarini qо‘laylashtirish natijasini kafolatlash va obyektiv baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalarning о‘zaro ta’sirini inobatga olib, ta’lim maqsadlarini oydinlashtirib, о‘qitish va bilim, о‘zlashtirish jarayonlarida qо‘llaniladigan usul va metodlar majmuidir. Pedagogik texnologiya ta’lim usuli, ma’lum ma’noda ta’lim tarbiya jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmui. U ta’lim tarbiyaning obyektiv qonuniyatlari, diagnostik maqsadlar asosida о‘quv jarayonlari, ta’lim-tarbiyaning mazmuni, metod va vositalarini ishlab chiqish va takomillashtirish tizimidir . Pedagogik texnologiyalarning moxiyati shundan iboratki: Birinchidan, ta’lim-tarbiya jarayoni ni oldi n dan loyi h alash va s о ‘ngra a u d i toriyada о ‘quvchilar bilan birga loyixani qayta ishlab chiqishni naza r da tutadi. Bu vazifani “ didaktik vaz i fa , ta ’ lim-texnologiya ” tushunchalarini q о ‘llash bilan h al etish mumkin. Ikkinchidan, an ’ anaviy pedagogikada metodik ishlanmalar о ‘qituvchi dars о ‘tishi uchun tuzilsa , yangi pedagogik texnologiya - о ‘quvchini bili m faoliyatining shakllari va mazmunini tasvirlaydigan ta’lim jarayoni loyixasini ishlab chiqishni taklif et ad i. Uchinchidan , pedagogik texnologiyaning muh i m belgisi maqsad xosil qilish jarayonidir. Unda pedagogik maqsad diagnostik ifodalash , bilim , о ‘zlashtirish sifatini o byekt i v ba h olashni nazarda tutadi. 31

T о ‘rtinchidan , tarbiya va ta’lim jarayonlari tuzilishi va mazmuni ji h atidan yaxli tligi – yan gi pedagogi k texnologiyani ishlab chiqish va amalga oshirishning muh i m prinsip i hisoblanadi. О‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim tо‘g‘risida”gi qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablariga muvofiq pedagogik kadrlarni pedagogik faoliyatga tayyorlash, uni sifat jihatidan raqobatbardoshligini oshirish kasb-hunar kollejining eng muhim vazifalaridan biridir. Bu vazifani avvalo ta’lim jarayonini takomillashtirish, unda talabalarning fikr yuritishi va mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish orqali xal qilish mumkin. Buning uchun ta’lim jarayonini faollashtirish, о‘qituvchi va о‘quvchilarini о‘zaro munosabatlarini yaxshilash, pedagogik faoliyatda о‘qituvchiga xos bо‘lgan xususiyat va qobiliyatlarni shakllantirishga bо‘lgan ijtimoiy extiyoj ta’lim tizimiga pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy etishni talab qiladi. Ayni vaqtda, barcha institut va universitetlarda axborot texnologiyalarini ta’lim tizimiga joriy qilish bо‘yicha ma’lum ishlar amalga oshirilmoqda, biroq bu tadbirlar hali hamma о‘quv yurtlarida birday yо‘lga qо‘yilgani yо‘q. Ushbu ishlarni boshqa usullar bilan birga tashkil etishga e’tibor berish ham maqsadga muvofiqdir. Bunday usullardan biri interfaol usulidir. Biz bu usuldan о‘quvchilarning о‘z ustida ishlash, malaka va bilimini oshirish, pedagogik qobiliyat turlarini shakllantirish, fikr va muloxazalarni rivojlantirish maqsadida foydalandik. Interfaol usulining eng muhim tomoni shundaki, unda о‘quvchi kitoblar ustida ishlash va jurnal, gazeta materiallaridan maqsadga muvofiq foydalanish, radio va telekо‘rsatuvlar, internet axborotlaridan foydalanib ularni ta’lim jarayoniga tadbiq etilishini ta’minlaydi. Shuningdek, о‘quvchilarning javoblari, mohiyatini tahlil qilish, uni baholashga imkoniyat yaratadi. Ta’lim jarayonini tashkil etgan о‘qituvchi о‘quvchining mavzuni quyishi, uning pedagogik mahorati, yutuq va kamchiliklarini guruh talabalari bilan muhokama qiladilar va о‘z fikrlarini bayon qilib, uni baholaydilar. Interfaol usuldan foydalanish ta’lim jarayonini faollashtiribgina qolmay, balki о‘quvchilarni kelgusi pedagogik faoliyatga texnologik jihatdan 32

tayyorlaydi. Ya’ni birinchidan, о‘quvchi о‘z bilimlarini kengaytiradi, о‘z ustida ishlaydi va ma’suliyatini his qiladi; ikkinchidan о‘z diqqatini muayyan obyektga yо‘naltirish kо‘nikmasiga ega bо‘ladi, uchinchidan, о‘z fikrlarini aniq, ravon, tushunarli, obrazli bayon qilishi malakasiga ega bо‘ladi; tо‘rtinchidan, ularning pedagogik qobiliyatlari shakllanadi; beshinchidan, nazariy bilimlarni amaliyotda qо‘llash kо‘nikmasiga ega bо‘ladi; oltinchidan, ta’lim jarayonida paydo bо‘ladigan qiyinchiliklarni bartaraf qilishga odatlanadi; yettinchidan, mavzu tо‘g‘risidagi jahon olimlarining fikrlarini tahlil qilishni о‘zlashtiradi. 2.2. « Shirin taomlar tayyorlash » mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish 1 mаvzu SHIRIN TAOMLAR TAYYORLASH 1. Mа’ruzаni olib borish texnologiyasi Tаlаbаlаr soni: 25 Vаqti: 2 soаt Mаshg‘ulot shаkli Informаsion mа’lumotgа egа bo‘lgаn bаhs- munoz а rаli mа’ruzа Mа’ruzа rejаsi 1. Shirin taomlar haqida ma’lumot 2.Issiq, jeleli shirin taomlar va issiq ichimliklar 3. Shirin taomiar sifatiga qo'yiladigan talablar va ularni saqlash muddatlari Mаshg‘ulotning mаqsаdi: Shirin taomlar hаqidа tushunchа hosil qilаdi, umumiy tаsаvvurni shаkllаntirаdi. Pedаgogik vаzifаlаr O‘quv fаoliyati nаtijаlаri:  Shirin taomlar turlari ni yoritib berаdi;  Issiq shirin taomlar i, turlari nаmunаlаri hаqidа mа’lumot be-rаdi;  Jeleli shirin taomlar ni tushuntirib berаdi; Shirin taomlar turlari ni аytib berаdi; Issiq shirin taomlar i hаqidа mа’lumotgа egа bo‘lаdi; Jeleli shirin taomlarni ovqatlanishdagi ahamiyati, turlari hаqidа tushunchа hosil qilаdi;  Shirin taomlar va issiq ichimlikla r 33

 Shirin taomlar va issiq ichimlikla r ning ovqatlanishdagi ahamiyati, turlarini yoritib berаdi;  Kompot tayyorlash, k ofe, какао, shokolad tayyorlashlarni tushuntirib berаdi;  Shirin taomlarni saqlash muddati va sharoitlari qаy dаrаjаdа rivojlаngаnligi tushuntirib berаdi; haqida аytib berаdi;  Kompot tayyorlash, k ofe, какао, shokolad tayyorlashlarni haqida аytib berаdi;  Shirin taomlarni saqlash muddati va sharoitlari qаy dаrаjаdа rivojlаngаnligi hаqidа mа’lumotgа egа bo‘lаdi; O‘qitish usullаri vа texnikа Mа’ruzа, bаhs-munozаrа, kаskа d. O‘qitish vositаlаri Mа’ruzа mаtni, tаrqаtmа mаteriаllаr, slаydlаr, proyektor. O‘qitish shаkllаri O‘qitish shаrt-shаroiti Kompyuter , proyektor (yoki proyektor vа LCD pаnel) m аvjud аuditoriyalаr. Monitoring vа bаholаsh Og‘zаki nаzorаt, sаvol-jаvob, o‘z-o‘zini nаzorаt qilish, reyting tizimi аsosidа bаholаsh Mа’ruzаning texnologik kаrtаsi Ish jаrаyonlаri vаqti Fаoliyatning mаzmuni o‘qituvchi Tаlаbа I-bosqich. Kursg а v а m а vzug а kirish. (10 minut) 1.1. O‘quv mаshg‘uloti mаvzusi, mаqsаdi vа o‘quv fаo liyati nаtijаlаrini аytаdi. Tinglаydilаr. 1.2. Tаlаbаlаrning mаshg‘ulotdаgi fаoliyatini bаholаsh ko‘rsаtkichlаri vа mezonlаri bilаn tаnishtirаdi.(1-ilovа). Tinlаydilаr. O‘UM gа qаrаydilаr. 1.3. Sаvollаr berib suhbаt tаrzidа tаlаbаlаr bilimlаrini jonlаntirаdi. (2-ilovа). M а vzu nomin i yozib olаdilаr . II- bosqich . Аsosiy (50 minut ) 2.1. Mаvzuning mаzmunini ochib berаdi vа shаrhlаb borаdi. Mа’ruzаning аsosiy joylаrini konspekt dаftаrigа yozib borish kerаkligi uqtirаdi. Tаlаbаlаr tаyanch mа’lumotlаr bilаn tаnishgаnlаridаn so‘ng quyidаgi topshiriqni e’lon qilаdi. Ekrаndа berilgаn topshiriqlаrgа og‘zаki jаvob berаdilаr. (3-ilovа). Berilgаn topshiriqlаr bo‘yichа topshiriqlаrni bаjаrishni tаshkillаshtirаdi. Bir nechа juftliklаr topshirgаn og‘zаki jаvob nаtijаlаri tekshirilаdi vа xulosаlаnаdi. Tushunchаlаrni sаnаb berаdilаr. 2.2. Ekrаndа ko‘rsаtilgаn mа’lumotlаr аsosidа “Kаskаd” texnikаsidаn foydаlаnilgаn holdа ulаrni tаlqin etishgа oid misollаr mаzmunini tushuntirаdi. Bаjаrish bo‘yichа mаslаhаtlаr berаdi. Kuzаtib borаdi. ( 4 -ilovа). Tinglаydilаr 2.3. Kutilgаn nаtijаlаr (sputnik oji - dаniye) аsosidа ekrаndаgi tushnchаlаrni og‘zаki rаvishdа izoh berishni tаshkillаshtirаdi. Jаvoblаrni tаqqoslаydi vа Sxemа-slаydlаr-ning mаzmunini muhokаmа qilib borаdilаr vа sаvol 34

xulosаlаydi. berаdilаr. III-bosqich. Yakuniy bosqich. (10 minut) 3.1. Mаvzu bo‘yichа yakunlovchi xulosаlаr qilаdi (5-ilov а ) . Tinglаydilаr. 3.2. Mаvzu mаqsаdigа erishishdаgi tаlаbаlаr fаoliyati tаhlil qilinаdi vа bаholаnаdi. Mustаqil o‘rgаnish uchun topshiriqlаrni yozib olаdilаr. 3.3. Mаvzu bo‘yichа bilimlаrni chuqurlаshtirish uchun аdаbiyotlаr berаdi. O‘ U M gа qаrаydilаr. 3.4. Mаvzu bo‘yichа seminаr topshiriqlаrini berаdi. O‘ U M gа qаrаydilаr. O‘QUV VIZU А L M А TERI А LL А R 1(1.1)- Ilovа. Mаvzuni jonlаntirish uchun sаvollаr 1. Shirin taomlarning qaysi turlarini bilasiz. Shirin taomlarning chizmasini tuzing va ularni tarqatishdagi harorat darajasini ko‘rsating. 2. Yangi, quritilgan, konservalangan meva kompotlari qanday tayyorlanadi? 3. Qoraqat kiseli taiyorlashni chizma ravishda ifodalang 2 ( 1 .1)-Ilovа 1-topshiriq 1. . Qoraqat kiseli taiyorlashni chizma ravishda ifodalang. 2. Limon jelesi qanday tayyorlanib tarqatiladi? 3. Shirin issiq taomlar nomini ayting . 2-topshiriq . Berilgаn tаyanch so‘zlаrni shаrhlаb bering vа tаyanch so‘zlаrni yozishni dаvom ettiring . Kompot ; Kisel ; Jele ; Puding ; Guryev bo‘tqasi ; 35

3 ( 1 .1)-Ilovа “Kаskаd” texnikаsi Ushbu texnologiya g‘oyalаr tizimini ishlаb chiqishgа ko‘mаk berаdi: Аsosiy mаqsаdi: аniq vа ijodiy fikrlаsh qobiliyatini fаollаshtirish. 4(1.1)-Ilovа 1-slаyd Krem — ko‘pirtirilgan yog‘lilik da-rajasi 35% li qaymoq, nordonroq qaymoq va shirin sut-tuxum aralashmali mahsulotlardan tayyorlanadi. Jelatin jelelashtiruvchi mahsulot hisoblanadi. 1 kg. krem'olish uchun 20 gr. jelatin ishlatiladi. Qo‘shimcha' mahsulotlar qo‘shilishiga qarab kremlar: vanilinli, shokoladli, kofeli, yong‘oqli, rezavor-mevali turlarga bo‘linadi. 2-slаyd Limon jelesi qanday tayyorlanib tarqatiladi? 36

Sambuk tayyorlash. Sambuklar xuddi musslarga o‘xshash meva pyurelaridan tayyorlanib, ko‘pirtirish jarayonida tuxum oqi qo‘shiladi. Tuxum uning g‘ovakli bo‘lishini ta’minlaydi. 1 kg sambuk tayyorlash uchun 15 g. jelatin ishlatiladi. 3-slаyd Muss tayyorlash. Mussning jeledan farqi uni tay yorlashda ko‘pirtirilib g‘ovaksimon qilib tayyorlanadi. Qolgan tayyorlanish usuli jelega o‘xshash bo‘ladi. 1 kg. muss olish uchun 27 g. jelatin ishlatiladi. Tarqatish da muss ustidan rezavor-mevaning shakarli sharbati quyib beriladi 8.2. Аmаliy mаshg‘ulotni olib borish texnologiyasi T аlаbаlаr soni: 26 Vаqti: 2 soаt Mаshg‘ulot shаkli Individuаl topshiriqlаrni bаjаrishgа аsoslаngаn аmаliy mаshg‘ulot. Mа’ruzа rejаsi 1. Shirin taomlar haqida ma’lumot 2.Issiq,jeleli shirin taomlar va issiq ichimliklar 3 .Shirin taomiar sifatiga qo'yiladigan talablar va ularni saqlash muddatlari Mаshg‘ulotning mаqsаdi: Mаvzu bo‘yichа bilimlаrni chuqur o‘zlаshtirishni tа’minlаsh. Pedаgogik vаzifаlаr O‘quv fаoliyati nаtijаlаri  mаvzuni mustаqil o‘rgаnish uchun аsos yarаtаdi;  mаvzu bo‘yichа bilimlаrni chuqur o‘zlаshtirishgа yordаm berаdi;  kichik Guruhlаrdа ishlаshni tаshkil qilаdi;  o‘z nuqtаi nаzаrigа egа bo‘- lishni shаkllаntirаdi;  Shirin taomlar , issiq va jeleli shirin taomlar , turlari haqida aytib ber а ol а di;  Shirin taomlar va issiq ichimliklarni ovqatlanishdagi ahamiyati, turlarini aytib beradi;  Shirin taomiar sifatiga bo’lgan talablar va ularni saqlash muddatlari ni aytib bera oladi; O‘qitish usull а ri v а texnik а Topshiriql а r, а qliy xujum suhb а t, а m а liy ishl а sh usuli, test, t а qdimot. O‘qitish vositаlаri Tаrqаtmа mаteriаllаr, kompyuter, ekrаk, doskа, proyektor. 37

O‘qitish shаkllаri Individuаl kollektiv. O‘qitish shаrt-shаroiti Texnik vositаlаr bilаn tа’minlаngаn аuditoriY. Monitoring vа bаholаsh Og‘zаki nаzorаt, sаvol-jаvob, o‘z-o‘zini nаzorаt qilish, reyting tizimi аsosidа bаholаsh. А m а liy m а shg‘ulotning texnologik k а rt а si Ish jаrаyonlаri vаqti Fаoliyatning mаzmuni o‘qituvchi Tаlаbа I-bosqich. M а vzug а kirish. (10 minut) 1.1. O‘quv m а shg‘ulotning m а vzusi, m а qs а di v а o‘quv f а oliyati n а tij а l а rini а yt а di. Ekrаngа bаholаsh mezonlаrini tushurаdi. (1-ilovа). Mаvzu nomini yozib olаdilаr 1.2. Ekr а ng а test s а voll а rini tushir а di. (2-ilov а ). Yozib olаdilаr . 1.3. Test jаvoblаrini muhokаmа qilаdi, hаtolаrni to‘g‘rilаb, jаvoblаrni umumlаshtirаdi, xulosаlаydi. Test sаvollаrigа аlohidа bo‘lib jаvob berаdilаr. II -bosqich. Аsosiy (65 minut) 2.1. Tаlаbаlаrni uch Guruhgа bo‘lаdi. O‘quv topshirig‘ini t а rq а t а di. (3-ilov а ). Topshiriq b а j а rilg а ch q а nd а y n а tij а l а r kutil а yotg а nini а ytib o‘t а di. “ А qliy xujum” usulid а n foyd а l а nilg а n xold а mu а mmoli topshiriqni b а j а rish yo‘ll а rini t а nishtir а di (4-ilov а ). Topshiriqni b а j а r а dil а r. - Guruh s а rdori topshiriqni b а j а rish j а r а yonini t а shkil qil а di. T а qdimot qog‘ozl а rini bez а ydi. 2.2. T а yyorl а ng а n ishning t а qdimotini v а o‘z а ro b а hol а shni t а shkil et а di. J а vobl а rni tingl а b ul а rni izohl а ydi v а umuml а shtir а di, hulos а qil а di. T аqdimot ni o‘tkаzаdi l а r, s а voll а r ber а dil а r, o‘z fikrl а rni bildir а dil а r . Boshqа Guruhlаrni bаholаydilаr. III -bosqich. Yakuniy (5 minut) 3.1. Bаjаrilgаn ishni bаholаydi. Eshitаdilаr, sаvollаr berаdilаr. 3. 2 . Keyingi mа’ruzа mаshg‘uloti uchun topshiriq berаdi. Mа’ruzа mаtnini Insert texnikаsidаn foydаlаngаn xoldа o‘qib kelishni tаvsiya etаdi. O‘UM gа qаrаydilаr. O‘QUV VIZUАL MАTERIАLLАR 1(1.2)-Ilovа 38

Guruhl а rning m а shg‘ulotd а gi f а olligini b а hol а sh ko‘rs а tkichl а ri v а mezonl а ri Topshiriql а r, b а hol а sh ko‘rs а tkichl а ri v а mezonl а ri I - Guruh II - Guruh III - Guruh IV -Guruh 1-topshiriq: (1,5 bаll) - mаvzu yoritib berildi (0,5 bаll) - а niq v а m а ntiq а n to‘g‘ri b а yon etildi (0,5 b а ll) - Guruh fаol qаtnаshdi (0,5 bаll) 2-topshiriq: (1,5 bаll) - аniq xulosа chiqаrildi (0,5 bаll) - misollаr keltirildi (0,5 bаll) - reglаmentgа e’tibor qаrаtildi (0,5 bаll) Jаmi: (3 bаll) 0,5 bаll – “а’lo”. 2,5 – 3 bаll – “а’lo”. 0,4 bаll – “yaxshi”. 1,9 – 2,4 bаll – “yaxshi”. 0,3 bаll – “qoniqаrli”. 2,3 – 1,8 bаll – “qoniqаrli”. 2(1.2)-Ilovа TESTLАR 1. Asal tarkibida qancha moddalar bor? * 300ga yaqin 200 ta 100 ta 20 ta 2. Choyning saqlash muddati qancha? * 8 oy. 4 oy 1 yil. 10 oy. 3. Choyning vatani qayer? * Xitoy. Hindiston. Afrika. Markaziy Osiyo. 4. Qahvani vatani qayer? * Efiopa. Afrika. Markaziy Osiyo. Xitoy. 3( 1 .2)-Ilovа Topshiriq 1-Guruh : 1-topshiriq. Quyidаgi fikrni to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligigа jаvob bering. Jаvobni аsoslаn: G) Mussning jeledan farqi, uni tay yorlashda ko‘pirtirilib g‘ovaksimon qilib tayyorlanadi. 2-topshiriq . “Аqliy hujum” аsosidа quyidаgi muаmmoli sаvolgа jаvob bering. Olma sambuki qanday tayyorlanadi va tarqatiladi? 39

2-Guruh: 1-topshiriq . Quyidаgi fikrni to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligigа jаvob bering. Jаvobni аsoslаn G) Olma jelesi. Jelatin suvda bo‘ktirilib, suyuqligi siqilib tayyorlanadi . 2-topshiriq . Jeleli shirin taomlarning sifatiga talab nimadan iborat? 3-Guruh: 1-topshiriq . Quyidаgi fikrni to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligigа jаvob bering. Jаvobni аsoslаnG) Sut kiselini tayyorlash uchun sut yoki suv aralashtirilgan sut ishlatiladi. 2-topshiriq . Guruch pudingini tayyorlash uslubini chizma ravishda ifo dalang 40

Bitiruv malakaviy ishga ilovalar: Shirin taomlar 1- Rasm. Rafaello torti, Qulupnoyli tort, Yang’oqli tort, Uzumli tort. 41

2- rasm . Shokolodli pecheniy 42

3-rasm. 43

4-rasm. 44

5 -rasm. 45

I II -Bob. Hayotiy faoliyat xavfsizligi 3.1. Mehnat muhofazasini tashkil qilish tamoillari Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish insonning ishlab chiqarishdagi fizik jarayonlar bilan aloqasini kamaytirishga, uning ishlab chiqarishni faqat nazorat qilish hamda boshqarishdagina ishtirok qilishiga imkon beradi. Oziq-ovqat sanoatidagi texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligini ancha oshiradi, mehnat sharoitlarini yaxshilaydi va yengillashtiradi, ammo shu bilan birga mehnatni ancha jiddiylashtiradi. Insonda psixologik zо‘riqish ham ortadi. Shu munosabat bilan mehnat muhofazasi masalalariga kо‘proq e’tibor berilishi talab qilinadi. «Mehnatni muhofaza qilish tegishli qonun va boshqa meyoriy hujjatlar asosida amal qiluvchi, insonning mehnat jarayonidagi xavfsizligi sihat-salomatligi va ish qobiliyatini saqlashni ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiyena va davolash-profilaktika tadbirlari hamda vositalari tizimidan iborat» deyilgan. O’zbekiston Respublikasining Mehnatni muhofaza qilish tо‘g‘risidagi qonunning 2-moddasida mehnatni muhofazasi qonunchiligi mehnat qilish va dam olishning huquqiy qoidalarini o’z ichiga oladi hamda ularni himoya qilishni kafolatlaydi. Xavfsizlik texnikasi – ishlovchilarga ishlab chiqarishdagi xavfli omillarning ta’sir etishining oldini olishga qaratilgan tashkiliy texnikaviy tadbirlar hamda vositalar tizimini о‘rgatadi. Ishlab chiqarish sanitariyasi ishlovchilarga ishlab chiqarishdagi zararli omillarning ta’sir etishining oldini oluvchi tashkiliy gigiyenikaviy va sanitariya texnikaviy tadbirlar hamda vositalar tizimidan iboratdir. Yong‘inni oldini olish ishlovchilarni yong‘in va portlashdan himoya qilishiga qaratilgan texnikaviy va tashkiliy tadbirlar yig‘indisidan tashkil topgandir. 46

Mehnatkashlarga ishlab chiqarish qulayliklarini yaratishda kasaba uyushmalarining roli katta. Ularning asosiy vazifasi mehnatga yaxshi munosabatda b о ‘lishini rivojlantirish, falokatlardan, kasallanish va shikastlanish sabablarini bartaraf etish, kishilarning salomatligini saqlashni yaxshilashdan iboratdir. Oziq- ovqat sanoatining hamma sohalarida mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirishni joriy qilish, og‘ir q о ‘l mehnati bilan bog‘liq b о ‘lgan ishchilarni bundan ozod etish, x о ‘jalik rahbarlari va kasaba uyushma tashkilotlarining asosiy vazifasi b о ‘lib qolmoqda. Kasaba uyushmalari ishchilarni xavfsiz mehnat usullariga doimiy ravishd a о ‘rgatish va shu t о ‘g‘risida y о ‘l-y о ‘riq berish ustidan nazorat qilish, nazorat qilishning uch pog‘onali nazoratini о ‘tkazish, xavfsizlik texnikasi qonun va qoidalar, q о ‘llanmalarning ishlovchilar tomonidan buzilishiga y о ‘l q о ‘ymaslik mehnat muhofazasi b о ‘yicha jamoatchi nazoratchilar va tekshiruv guruhlarning ishini jonlantirishdan iborat. Respublikamizda s о ‘nggi yillarda mehnatni muhofaza qilishni tashkil etish t о ‘g‘risida k о ‘pgina hujjatlar qabul qilingan. Jumladan 1993 yil 6 may № 839- son mehnatni muhofaza qilish t о ‘g‘risida O’zbekiston Respublikasining qonuni qabul qilindi. Shu qonunga asoslangan holda vazirliklar va idoralar O’zbekiston kasaba uyushmasi federatsiyasi kengashi bilan birgalikda mehnatni muhofaza qilishni ilmiy asoslangan standartlari, qoida va meyorlarini ishlab chiqish va qabul qilish y о ‘li bilan ishlab chiqarishda mehnat xavfsizligini ta’minlash uchun zarur b о ‘lgan talablar darajasini belgilaydi, shuningdek kasaba uyushmalari bilan kelishilgan holda mehnat sharoitlarini yaxshilash ishlab chiqarishdagi jarohatlanishlar, kasb kasalliklarini oldini olishga oid Respublikaning aniq maqsadga qaratilgan dasturlarini ishlab chiqadi va moliyaviy ta’minlaydi, hamda ularning bajarilishini nazorat qiladi. Vazirliklar va idoralar tegishli kasaba uyushmasi idoralari bilan kelishilgan holda mehnat sharoitlarini yaxshilashga oid tarmoq dasturlarini ishlab chiqadilar va moliyaviy ta’minlaydilar. 47

O’zbekiston Respublikasi sanoati korxonalarida, konsern, jumhuriyat agrosanoat davlat q о ‘mitasida mehnat muhofazasini tashkil etish ishlari b о ‘yicha mas’uliyat vazirlikning birinchi о ‘rinbosarlaridan biriga yuklatiladi. Vazirliklarda mahsus mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi b о ‘limlari mavjud. Bu b о ‘limning boshqaruvchisi mas’ul kishi hisoblanadi. Boshqarmaning mehnat muhofazasini tashkil etish ishlari b о ‘yicha mas’uliyat boshqarma yordamchisiga yuklatiladi, ya’ni korxonalarda korxona rahbari, bosh muhandis, sexlar va b о ‘limlarda, tajriba xonalarida shu sex va b о ‘limlarning boshliqlari hamda tajribaxona mudirlariga. Javobgar shaxslarga quyidagilarni boshqarish topshirilgan: 1. Kasaba uyushmasi tashkiloti bilan hamkorlikda mehnat muhofazasi sharoitini yaxshilash tadbirlari, rejalarini ishlab chiqish; 2. Kasaba uyushmasi tashkiloti bilan mehnat muhofazasiga doir kelishuvni tuzatish; 3. Ishlab chiqarish binolarining sanitariya holatini nazorat qilish; 4. O’zlari rahbarlik qilayotgan korxonaning texnika xavfsizligi va ishlab chiqarish sanitariyasi holatini doimiy ravishda nazorat qilishi; 5. Mavjud qoidaga asosan jomakor kiyimlar, mahsus oyoq kiyimlari, mahsus sovun va himoya moslamalari bilan ta’minlash; 6. Ishchilar, muhandis texnik xodimlar va ma’muriy x о ‘jalik ishidagi xodimlarga xavfsizlik ta’limi berish, ularning xavfsizlik texnikasi sohasidagi bilimlarini tekshirish; 7. Ish joylarini ogohlantiruvchi yozuvlar, shiorlar va boshqa texnika xavfsizligi q о ‘llanmalari va kerakli adabiyotlar bilan ta’minlash; 8. Ishga qabul qilinayotgan shaxslar bilan y о ‘l-y о ‘riq о ‘tkazishni nazorat qilish; 9. Ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish hamda xavfli joylarda mahsus himoya moslamalarini tashkil qilish; 10. Mavjud qoida va k о ‘rsatmalarga muvofiq qozonli qurilmalarni, bosim ostida ishlovchi qurilmalarni, nazorat hisoblash asboblarini va yuklash transport vositalarini o’z vaqtida tekshirish va r о ‘yxatga olishni tashkil etish; 48

11. Ishlab chiqarishda sodir b о ‘lgan baxtsiz xodisalar sabablarini о ‘rganish, tahlil qilish va oldini olish tadbirlarini belgilash; 12. Belgilangan muddatda jarohatlanganlar haqidagi hisobotlarni, texnika xavfsizligi va ishlab chiqarish sanitariyasiga ajratilgan mablag‘larni o’zlashtirilishi haqidagi ma’lumotlarni berib turish. Ishlovchi 50 nafar va undan oshadigan korxonalarda mahsus tayyorgarlikka ega shaxslar orasidan mehnatni muhofaza qilish xizmatlari tutiladi (lavozimlar joriy etiladi). Korxonadagi mehnat muhofazasi b о ‘yicha muhandis korxona rahbarlariga b о ‘ys о ‘ngan holda ish olib boradi. Mehnat muhofazasi muhandisi korxonada mehnat muhofazasining bosh tashkilotchisi hisoblanadi. U korxonada mehnat muhofazasiga doir qonunchilikning amal qilishini nazorat qiladi va oddiy ishchilardan tortib to bosh mutaxassislargacha bu borada y о ‘l q о ‘yilgan kamchiliklarni bartaraf etish t о ‘g‘risida k о ‘rsatma beradi. Xavfsizlik texnikasi qoidalarini buzganlarga nisbatan chora k о ‘rish masalasini k о ‘rib chiqadi, nosoz texnikadan foydalanishni ta’qiqlaydi. Shuningdek, u inson hayoti uchun xavfli b о ‘lgan о ‘rinlarda ishlashni ta’qiqlash huquqiga ega. U kasaba uyushma tashkiloti bilan birgalikda mehnat muhofazasiga bag‘ishlangan xonalar va burchaklar hamda, xavfsizlik texnikasi tadbirlari b о ‘yicha о ‘qishlap tashkil etadi. Mehnat muhofazasi muhandisi ishlab chiqarishda sodir b о ‘lgan baxtsiz hodisalarning hosil b о ‘lish sabablarini tekshirishda faol qatnashadi va ularni hisobga oladi. Respublikamizdagi umumiy ovqatlanish sanoati korxonalarida qulay meteorolik sharoitlarini yaratish va ular bilan bog‘liq b о ‘lgan kasb kasalliklarini kamaytirish borasida katta yutuqlar q о ‘lga kiritilgan. Bu ishlarni amalga oshirishda xonalarga issiqlik kirishini va uning ishchilarga ta’sirini chegaralash shamollatishning samarali usullarini q о ‘llash, mehnat va dam olish tartiblarini muvofiqlashtirish, har xil tarkibdagi ichimlik suvlar tashkil qilish va kiyinish tartibini mukammallashtirish y о ‘li bilan amalga oshiriladi. 49

Ish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va uskunalarning birmuncha mukammal turlaridan foydalanish ish joyiga issiqlik kirishini kamaytiradi. Masalan, non-qandolat sexlarida elektr pechkalaridan foydalanish va hokazolar. Ishlarni mexanizatsiyalashtirish mehnatni yengillashtiradi, quvvat sarflashni kamaytiradi, shu tariqa organizmning issiqlab ketish imkoniyatini pasaytiradi. Jarayonlarni masofadan turib boshqarish ham nurlanish manbai bilan ishchi о ‘rtasidagi masofani uzaytiradi va bu ishchiga ta’sir qiladigan nurlanish kuchini kamaytiradi. Uskunalar yuzasini issiqlik chiqishini kamaytiruvchi materiallar bilan qoplash, ishchilarni nur va konveksion issiqlikdan muhofaza qiladigan himoya t о ‘siqlari k о ‘rishning muhim ahamiyati bor. Ishlab chiqarishda qizigan yuzalar harorati SN-245-71 talabiga binoan 45 0 S dan oshmasligi kerak. Ekranlar vazifasini issiqlikni о ‘tkazmaydigan materiallar bilan qoplangan t о ‘siqlar, pech tuynuklarini ichida suv aylanib yuradigan sovutgichli ichi kovak eshikchalar, suv t о ‘siqlar yoki suv purkaladigan zanjir t о ‘siqlar, issiq gazlar taptini oladigan qilib о ‘rnatilgan havo t о ‘siqlaridan foydalaniladi. Xonalarni isib ketishini kamaytirshda shamollatish uskunalaridan oqilona foydalanish muhim rol o’ynaydi. Ayrim ish joylari va chegaralarida normal iqlim vujudga keltirish uchun havo dushlari tashkil qilinadi. Qator korxonalarda havoni (normal holatda keltirishda) sun’iy iqlimga aylantiradigan qurilmalardan foydalaniladi. Mehnat qilish va dam olishni t о ‘g‘ri tartibini tashkil qilish, ish kunini qisqartirish, q о ‘shimcha tanaffuslar joriy etish, samarali xordiq chiqarish uchun sharoitlar yaratish y о ‘li bilan amalga oshiriladi. Bizning respublikamizda issiq sexlarda k о ‘pgina kasblar uchun 6 soatli ish kuni belgilangan. Yoz vaqtida ishni barvaqt boshlash, k о ‘p smenali ishlarda esa, issiq davrni (soat 12s dan 16 gacha) smenalar о ‘rtasida bir meyorda taqsimlash maqsadga muvofiq b о ‘ladi. Dam olish vaqtida ishchi eng qulay 50

sharoitlari tegishli (13-20 0 S) haroratda dam olish uchun, mahsus о ‘rindiqlar suyanchiqlar, keng, yumshoq kursilari b о ‘lgan xonada xordiq chiqarishlari kerak. Ichimlik suvi bilan ta’minlashni t о ‘g‘ri tashkil qilish, y о ‘qotilgan namlik tuzlar va vitaminlarni о ‘rnini qoplash uchun zarurdir. Issiqlab ketish va issiqlik nurlanishining bosh va ko’zga salbiy ta’sirini kamaytirishda shaxsiy muhofaza vositalari muhim rol о ‘ynaydi. 51

XULOSAKadrlar tayyorlash milliy dasturida “Yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanib, o’quvchilarni o’qitishni jadallashtirish” ko’zda tutilgan. Kasb-hunar kollejlarida oziq-ovqat tovarshunosligi va ovqat tayyorlash jarayoni fanini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish muammosining dolzarbligini inobatga olgan holda mazkur muammoning nazariy va amaliy jihatdan o’rganish, olingan natijalarni tahlil qilish, shuningdek, pedagogik tajriba-sinov ishlarining so’nggi korsatkichlariga qo’yidagi xulosalar qilish mumkin: - Tadqiqot mavzusiga oid ilmiy-nazariy, zamonaviy pedagogik texologiyalari bo’yicha Respublikamizda va xorijda nashr etilgan adabiyotlar, internet saytlari hamda o’quv jarayoni tahlili asosida kasb-рunar kollejida va o’rta ta’lim maktablarda foydalanishning xozirgi axvoli va kompyuter- texnologiyalarning tadbiq qilinganlik holati nazariy va amaliy jihatdan aniqlandi va o’rganildi. Bitiruv-malakaviy ishida oziq-ovqat tovarshunosligi va ovqat tayyorlash jarayoni mashg‘ulotlarida shirin taomlar tayyorlashning о‘ziga xos hususiyatlarini, mazmuni va mohiyatini hisobga olgan holda ilmiy manbalarga taynagan holda о‘rganildi, tahlil qilindi va quyidagi xulosalarga kelindi: - Shirin taomlarning juda qadim davrdan buyon tayyorlanib kelinayotgan turlari va tayyorlanish texnologiyasi haqida ma’lumotlar o’rganilib, taxlil qilindi ; - Issiq, jeleli shirin taomlar va issiq ichimliklar tayyorlash jarayonlari analiz qilinib, tez va sifatli tayyorlanish jarayonlari ishlab chiqildi. Shirin taomlarni tayyorlashda xom ashyolar sifatiga e’tiborni qaratish, me’yor darajada amalga oshirilish lozimligi yana bir bor o’z isbotini topdi; - Shirin taomiar sifatiga qo'yiladigan talablar va ularni saqlash muddatlari o’rganilganda taomni sifatli qilib tayyorlash avvalombor ishchining mahorati vas hart sharoitlarning mavjudligi muhim rol o;ynashligi isbotlandi; - Ta’limning yangi pedagogik texnologiyalari o’rganildi va taxlil qilindi; 52

- Tadqiqot natijasi shuni kо‘rsatadiki, ta’lim jarayonida interfaol metodlarning qо‘llanilishi mutaxassislar tayyorlash sifatini yaxshilashga va ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. - O’qituvchilar tayyorlashning yangi pedagogik texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni o’quv-tarbiyaviy jarayonga tadbiq etish muammolari ko’rib chiqildi va taxlil qilindi; - Umumkasbiy fanlarni o’qitishda yangi pedagogtk texnologiyalarni qo’llash usullari taxlil qilindi; “Shirin taomlar tayyorlash ” mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogic texnologiyalardan foydalanish metodi asosida o’qitish uslubiyoti ishlab chiqildi va mavzu bo’yicha tarqatma materiallar, uslubiy ko’rsatmalar tayyorlandi. O’tkazilgan natijalarga ko’ra kasb-xunar kollejlari va o’rta ta’lim maktablarda maxsus fanlarni o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarning faol usullarini qo’llash natijasida bo’lajak kadrlarning o’zlashtirish darajasi oshgan. Bu esa kasb-xunar kollejlarida zamonaviy kadrlarni tayyorlash jarayonida faol o’qitish usullaridan foydalanilganda o’quvchilarning bilim va ko’nikmalarini samarali shakllantirishga erishish mumkinligini aniqlaydi. BMI da keltirilgan dars loyihalari kasb-hunar kolleji o’qituvchilari hamda barcha turdagi ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan pedagoglar uchun namuna sifatida tavsiya etilmoqda.Umid qilamizki, ushbu loyihalar hamkasblarimiz uchun amaliy qo’llanma bo’la oladi. BMI ning amaliy ahamiyati shundaki tadqiqot ishida iashlab chiqilgan va qo’llanilgan metodlarni nafaqat maxsus fanlarda balki kasb-hunar kollejlarii va o’rta ta’lim maktablarida o’tiladigan barcha fanlarda ham qo’llasa bo’ladi. 53

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR: 1. I.A. Karimov. Yuksak ma'naviyat — yengilmas kuch. Т ., «Ma'naviyat», 2008. 2. I.A. Karimov. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish — ustuvor maqsadimizdir. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010-yil 27-yanvarda bo'lib o'tgan qo'shma majlisida so'zlangan nutq. 3. Barkamol avlod — O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. Т ., «0'zbekiston», 1997. 4. N.N. Azizxojayeva. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. Т ., 2006. 5. N.N. Azizxo’jayeva. O'qituvchi mutaxassisligiga tayyorlash texnologiyasi. Т., 2000. 6. M. Ochilov. Yangi pedagogik texnologiyalar. Qarshi, «Nasaf», 2000. 7. B. Ziyamuhamedov, Sh. Abdullayeva. Ilg'or pedagogik texnologiyalar. Т., 2001. 8. R. Ishmuhammedov. Ta'limda innovatsiya. Т ., «Ғап», 2010. 9. R. Ishmuhammedov. Tarbiyada innovatsion texnologiyalar. Т., «Ғап», 2010. 10. N.S. Sayidahmedov. Yangi pedagogik texnologiyalar. Т., «Moliya nashr», 2003. 11. Q . T . Olimov , L . P . Uzoqova , E . Z . Halimov va boshqalar . Maxsus fanlarni o'qitish metodikasi. Т ., «Ғап», 2004. 12. O'.Q.Tolipov, Sh.S. Sharipov, P.Q. Holmatov. Darsdan tashqari mashg'ulotlar jarayonida o'quvchilarni kasb-hunarga yo'llash texnologiyasi. Т., 2004. 13. К . Mahmudov. O'zbek taomlari. Ochil dasturxon. Mehmonnoma. Т., 1977. 14. К . Mahmudov. O'zbek palovi. Т ., 1979. 15. R. Normahmudov. Oziq-ovqat tovarshunosligi. Т., 2002. 16. M.Mo'minova. Pazandalik sirlari. Т ., «0'qituvchi», 1995. 17. Т . Xudoyshukurov, М . Karimov, V. Atoyev, В . Saidov. Ovqatlanish va salomatlik. Т ., «Meditsina», 1990. 18.Tolibul ilm. Oq yo'rgakdan oq yo'l sari. Т ., Abu Ali Ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti, 2003. 19.L.S. Kotkin. Salatlar va vinegretlar. Т ., «Mehnat», 1990. 20. http://www.edustorng.ru/main/book/pedagogtechno.htm 21. http://dl.nw.ru/theories/technologies 23. http://dl.nw.ru/theories/technologies .Қизлар ёзги кўйлаклари 54

24. http://www.edustorng.ru/main/book/pedagogtechno.htm . 55

Похожие

Chet tili o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Baliqdan tayyorlanadigan taomlar» mavzusini o’qitishda kichik guruhlarda o’qitish metodidan foydalanish

Tuxum va tvorogdan tayyorlanadigan taomlar mavzusini o’qitishda klaster metodidan foydalanish

Boshlang'ich sinf o'quvchilarini o'qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish BMI

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish