Ixtisoslik o’quv fanlarini yangi pedagogik texnologiyalar - Педагогиka - Дипломные работы

Ixtisoslik o’quv fanlarini yangi pedagogik texnologiyalar

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

890.5 KB

“Ixtisoslik o’quv fanlarini yangi pedagogik texnologiyalar asosida o’qitish ” mavzusida yozgan

Mundarija Ko’rish........................................................................................................3-5 Adabiyotlar ta h lili................................................................................... 7 -1 1 Asosiy qism.............................................................................................1 2 -57 1-§ O‘quv jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanishning ilmiy-metodik asoslari...................................................1 2 -17 2-§ O‘quv fani va uni o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlariga muvofiq bo‘lgan pedagogik texnologiyalarni tanlash............................ 1 7 -2 1 3-§ Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari mavzusining zamonaviy o‘qitish usullarini ishlab chiqish............... …. 2 1 -40 4-§ Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari mavzusini modul texnologiyasi asosida o‘qitish.....................................41-52 5-§ Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari darsida zamonaviy pedtexnologiyalardan foydalanish............................52-57 Xulosa ....................................................................................................58-59 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. ........................................................60-61 Rezyume...................................................................................................62 Ilovalar.....................................................................................................63-77 2

K i rish Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiqish hamda amaliyotga joriy etish masalasiga alohida e’tibor berilgan. Albatta, sekin-astalik bilan bo‘lsada, ta’lim jarayoniga qator yangi pedagogik texnologiyalar tatbiq etilmoqda. Biroq, bu borada hali hal etilishi lozim bo‘lgan bir qancha muhim muammolar borki, ular pedagogik olimlarimizning zimmasiga ulkan mas’uliyatlar yuklaydi. Hozirda o‘qituvchilarning yuqori kasbiy tayyorgarlikka, pedagogik mahoratga, yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarga, mafkura borasida chuqur bilimlarga ega bo‘lishi, ta’lim-tarbiya ishlarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar, interfaol usullardan samarali foydalanishi davr talabi hisoblanadi. Yosh avlodning har tomonlama yetuk, bilimli, yuksak ma’naviyatli, barkamol, vatanparvar shaxslar bo‘lib yetishishini ta’minlash yo‘lida amalga osho’rilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlarining eng asosiy bo‘g‘ini sifatida pedagog xodimlarning yuqori ilmiy, metodik bilimlarga hamda amaliy ishlash bo‘yicha yuksak mahoratga ega bo‘lishlarini ta’minlash yuzasidan zarur chora-tadbirlarni amalga osho’rish hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi "Ta’lim to‘g‘risida"gi konun va kadrlar tayyorlash Milliy dasturini bajarish ko‘p boskichli o‘kuv tizimiga o‘tish, malakali bakalavrlar tayyorlash oliy va o‘rta ta’lim tizimida ishlayotgan professor-o‘qituvchilar zimmasiga ulkan ma’suliyatli vazifalarni yuklaydi. (5) Bitiruv malakaviy ishimizning dolzarbligi shundaki, ta’lim sifatini boshqarish orqali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga erishish hamda ixtisoslik fanlarini o‘qitishning maqsad va mazmunini belgilab olishni nazarda tutadi. Bitiruv malakaviy ishi ko’rish, adabiyotlar tahlili, beshta qismdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iboratdir. Bitiruv malakaviy ishining ko’rish qismida mavzuning dolzarbligi, maqsadi, vazifalari, ish obyekti va predmeti, ishning metodlari hamda ishdagi yangiliklar yoritilgan. Mavzuning birinchi bandida o‘quv jarayonida pedagogik texnologiyalardan 3

foydalanishning ilmiy-metodik asoslari yoritilgan, ikkinchi bandida o‘quv fani va uni o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlariga muvofiq bo‘lgan pedagogik texno-logiyalarni tanlash yoritilgan, uchunchi bandida yerga asosiy ishlov berish mashinalari ma’ruza mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli va texnologik haritasi ishlanmasini o‘qitishning faol usullari asosida ishlab chiqilgan, to‘rtinchi bandida yerga asosiy ishlov berish mashinalari mavzusini modul texnologiyasi asosida o‘qitish tahlili berilgan, beshinchi bandida yerga asosiy ishlov berish mashinalari darsida zamonaviy pedtexnologiyalardan foydalanish usullari yoritib berilgan. Yangi texnika va texnologiyalarni o‘zlashto’rish va tadbiq etishga qobilyatli, qabul qilinayotgan qarorlarga ongli munosabatda bo‘ladigan va javobgarlik hissini seza oladigan ijodiy faol, malakali raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashlash muommosining dolzarbligi bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini Ixtisoslik o‘quv fanlarini yangi pedagogik texnologiyalar asosida o‘qitish (“Don ekinlarini o‘rib- yig‘ib olish mashinalari” mavzusini o‘qitish misolida) deb nomlashga asos bo‘ldi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib bitiruv malakaviy ishimizning quyidagi maqsad va vazifalarini belgilab oldik: Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Mehnat ta’limi fanidan o‘quvchilarni qishloq xo‘jaligi mehnatiga samarali tayyorlashga imkon beruvchi o‘qitishning zamonaviy usullaridan foydalanib, ularda boshoqli ekinlarning agrobiologik xususiyatlari, mashina bilan o‘rib olishga yaroqliligi, qo‘yilgan agrotexnik talablar, mashinaning tuzilishi, tasnifi hamda ishlashi haqida boshlang‘ich tushuncha, bilim va ko‘nikmalarni shakllanto’rishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: bitiruv malakaviy ishi mavzusi bo‘yicha ilmiy pedagogik adabiyotlar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalarni ilmiy-amaliy jurnallar materiallarni o‘rganib, tahlil qilish; Mehnat talimi fanidan qishloq xo‘jalik asoslari bo‘limining “Don ekinlarini o‘rib- yig‘ib olish mashinalari” mavzusini samarali tayyorlashga imkon beruvchi o‘qitishning zamonaviy usullarini aniqlash va ta’lim jarayonida qo‘llash; ta’limning zamonaviy o‘qitish shakllarini muqobillashtiruvchi ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganib tahlil qilish. 4

Bitiruv malakaviy ishi obyekti: Mehnat talimi fanidan o‘quvchilarni qishloq xo‘jaligi mehnatiga samarali tayyorlashga imkon beruvchi o‘qitishning zamonaviy yangi pedagogik texnologiyalar asosida tayyorlash jarayoni. Bitiruv malakaviy ishi predmeti: o‘quvchilarga qishloq xo‘jalik asoslari bo‘limini o‘qitishning mazmuni. Bitiruv malakaviy ishi metodlari: o‘qitishning frontal, og‘zaki individual, kuzatishlar va tajribalarni tahlil qilish va boshqarish. Bitiruv malakaviy ishidagi yangilik: ta’lim sifatini boshqarish orqali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga erishish imkonini beradi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy axamiyati: ish natijalaridan mehnat ta’limi o‘qituvchilari, kasb-xunar kollejlari va oliy o‘quv yurtlari o‘qituvchilari va o‘quv-ishlab chiqarish ustalari, 5112100- mehnat ta’limi yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalar hamda shu yo‘nalishda ilmiy tadqiqot olib borayotgan xodimlar amalda foydalanishlari mumkin. Bitiruv malakaviy ishining hajmi: ko’rish, adabiyotlar tahlili, beshta qismdan, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan, ilovalar va 57 sahifadan iborat. 5

Adabiyotlar tahlili Hozirda o‘qituvchilarning yuqori kasbiy tayyorgarlikka, pedagogik mahoratga, yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarga, mafkura borasida chuqur bilimlarga ega bo‘lishi, ta’lim-tarbiya ishlarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar, interfaol usullardan samarali foydalanishi davr talabi hisoblanadi. Yosh avlodning har tomonlama yetuk, bilimli, yuksak ma’naviyatli, barkamol, vatanparvar shaxslar bo‘lib yetishishini ta’minlash yo‘lida amalga osho’rilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlarining eng asosiy bo‘g‘ini sifatida pedagog xodimlarning yuqori ilmiy, metodik bilimlarga hamda amaliy ishlash bo‘yicha yuksak mahoratga ega bo‘lishlarini ta’minlash bitiruv malakaviy ishimizning asosi hisoblanadi va biz quyida tahlil qilgan adabiyotlarda uning mazmunini beramiz: 1.I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. — T.: «Ma’naviyat», 2008. 61-bet. Darslikda I.A.Karimovning quyidagi fikrlari yaqqol ifoda etilgan: «Maktab, ta’lim-tarbiya masalasi davlat va jamiyat nazoratida bo‘lishi Asosiy qonunimizda belgilab qo‘yilgan. Shu bilan birga, bu keng jamoatchilik, butun xalqimizning ishtiroki va qo‘llab-quvvatlashini talab qiladigan umumiy masaladir. Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargoxlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo‘lishi farzand-larimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog‘liq. Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko‘rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan keib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uyg‘un holda olib borishni talab etadi». (1) Ta’lim-tarbiya jarayoni sifati va samaradorligini osho’rish kelgusi taraqqiyotimizning asosi ekanligi ma’lum. Bu haqda Prezidentimizning yuqoridagi so‘zlari ibratlidir. 2. M.Shoumarova, T.Abdillayev - Qishloq xujaligi mashinalari. Toshkent, «ukituvchi», 2002. 3-24 betlar.(28) 6

Darslikda Respublikamiz dehqonchiligining hamma sohalarida qo‘llanilayotigan texnalogiyalarning mexanizatsiyalash uchun ishlatilayotgan zamonaviy qishloq xo‘jalik mashinalarining tuzulishi, texnologik ish jarayoni, ularni mahalliy sharoitga moslab sozlash, ish sifatini nazorat qilish kabi ma’lumotlar hamda ishchi qismlari parametrlariga ishlov beradigan obyekt xususiyatlariga moslab nazariy asoslash negizlari kelto’rilgan. 3. Abduquddusov O. Qishloq xo‘jalik mashinalari fanidan dars ishlanmalari. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1997. 4-34 betlar. (3) «Qishloq xo‘jalik mashinalari fanidan dars ishlanmalari» metodik qo‘llanmasi hunar-texnika bilim yurtlari o‘qituvchilari uchun mo‘djallangan. Unda respublikamiz qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan mashinalar bo‘yicha (kanop va tamaki yetishto’rishda ishlatiladigan mashanalardan tashkari) dars ishlanmalari berilgan. Har bir darsda mashinaga qo‘yiladigan agrotexnika talablari, ularning tuzilishi, ishlashi, ishlatishda sodir bo‘ladigan nuqsonlarni tuzatish, ularning to‘g‘ri ishlatilishini tashkil etish masalalari ko‘rib chiqilgai. Metodik qo‘llaimadan qishloq maktablarining mehnat ta’limi o‘qituvchilari ham foydalanishlari mumkin. 4. Holiqov A. Pedagogik mahorat. Toshkent, “Tafakkur bo‘stoni”, 2011, 48-63 betlar.(26) Ushbu darslikda muallif hozirgi kunda "Pedagogik mahorat" fanida erishilgan eng so‘nggi yutuqlar nuqtai nazaridan yondashgan. O‘qituvchilik kasbi - hamisha navqiron kasb sifatida e’zozlanib kelingan. Shuning uchun ushbu kasbiy faoliyatning ilmiy - nazariy va amaliy - metodik asoslari yildan yilga o‘z xususiyatlarini boyitib bormoqda. Darslikda "Pedagogik mahorat" fanining nazariy va metodologik asoslariga, mazmuni, funksiyasi, tarkibiy qismlariga, ularning vazifalariga jiddiy e’tibor berilgan. Shu bilan birga o‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarishda o‘qituvchilar va tarbiyachilarning o‘z kasbiga milliy - ma’naviy jihatdan munosabati qanday bo‘lishi kerakligi yoritilgan. Darslikda ta’lim muassasalarida pedagogik faoliyat olib borayotgan o‘qituvchilarga, tarbiyachilarga, pedagogik faoliyatga tayyorlanayotgan talabalarga 7

kasbiy pedagogik mahoratni egallash hamda uni uzluksiz takomillashto’rib borish to‘g‘risida har tomonlama mukammal tavsiyalar berilgan. 5. Hasanboyev J. va boshqalar. Pedagogika Toshkent, “Noshir”, 2011, 4-52 betlar.(27) Mazkur darslik pedagogika nazariyasi kursining maqsad va vazifalari, fanning umumiy asoslari, pedagogika fanirting ilmiy-tadqiqot metodlari, tarbiya va ta’limning maqsadi, vazifalari, mazmuni, qonuniyatlari, tamoyillari, turlari, ta’lim- tarbiyajarayonida milliy merosdan foydalanishyo’llari, shakllari va vositalari, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, ta’lim oluvchilar bilimlarini tashkil etish, korreksion pedagogika haqidagi ma’lumotlar o‘rin olgan. Darslik pedagogika oliy o‘quv yurtlarining mutaxassis fakultetlari talabalari, pedagogika kollejlarining o‘quvchilari uchun O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi huzuridagi Oliy va o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha Muvofiqlashtiruvchi Kengashi tomonidan nashrga tavsiya etilgan. Mazkur darslik oliy o‘quv yurtlari talabalari, magistrlar va aspirantlar, shuningdek, pedagog-mutaxassislarga mo‘ljallab tayyorlandi. Ushbu darslik «Oliy ta’lim muassasalarida ijtimoiy faol shaxsni shakllanto’rishning pedagogik texnologiyalari»ni ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish mavzusiga oid fundamental hamda «Oliy ta’lim muassasalari professor- o‘qituvchilarining kasbiy, pedagogik va ma’naviy-ma’rifiy sohalar bo‘yicha bosqichma-bosqich malaka osho’rish texnologiyalarini ishlab chiqish» mavzusidagi amaliy tadqiqot doirasida ishlab chiqildi. 6. Yo‘ldoshev J.G‘. , Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik tex-nologiyalarni amaliyotga joriy qilish. T., «Fan vatexnalogiua», 2008, 132 bet.(10) Ushbu qo‘llanma O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’li- mi vazirligining 2008 yil 24 maydagi 153-sonli «O‘qituv- chilarning ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalari bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarini osho’rish tadbirlari haqida»gi buyrug‘i bilan tasdiqlangan «Umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘qituvchilarining ilg‘or pedagogik texnologiyalar bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarini osho’rish kursi namunaviy 8

o‘quv rejasi» asosida o‘qituvchilarning zamonaviy pedagogik texnologiyalar sohasidagi nazariy va amaliy bilimlarini yanada osho’rish bo‘yicha kaskad usulida bosqichma-bosqich o‘quvlarning 4 ta bosqichlarini o‘tkazuvchi trenerlar uchun tayyorlandi. Shuningdek, qo‘llanma malaka osho’rish institutlarining profyossor- o‘qituvchilari, metodistlar, xalq ta’limi organlari mutaxassislari va umum-ta’lim maktablarining zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilayotgan pedagog xodimlari uchun amalda foydalanishga mo‘ljallangan. 7. Ishmuxamedov R. Abduqodirov A. Pardayev A. Ta’limda innovatsion texnologiyalar (ta’lim muassasalari pedagog-o‘qituvchilari uchun amaliy tavsiyalar).- T.: Iste’dod, 2008.- 180 b.(7) Ushbu qo‘llanma talaba (yoki o‘quvchi)larni o‘qitish jarayonida treninglar, ochiq munozaralar, yakka, juftlikda, kichik guruhlar va jamoada ishlashni tashkil qilishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatayotgan professor- o‘qituvchilarni pedagogik jarayonga tayyorlash masalalariga bag‘ishlangan uslubiy tavsiyalar va maslahatlarni o‘z ichiga olgan. Shu bilan bir qatorda, risolada o‘qituvchilar uchun ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda o‘quv-tarbiyaviy mashg‘ulotlarni o‘tkazish uslubiyati bo‘yicha namunalar, darsga ko’rish va uni tahlil qilish texnikasi hamda ta’lim muassasalarida o‘tkaziladigan turli tarbiyaviy mashg‘ulotlar orqali milliy marosim va tadbirlarni o‘tkazish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar, shunindek, ta’lim muassasalarida o‘tiladigan «Pedagogik texnologiyalar» ko‘rslarida foydalanish imkoniyatini beradigan taqdimot materiallari berilgan. Qo‘llanmada kelto’rilgan pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda o‘tkaziladigan mashg‘ulot jarayoni uslubiyatini har bir professor-o‘qituvchi o‘zi o‘qitayotgan fani va predmetining mazmuni, maqsadi, shuningdek, sharoiti, talaba (yoki o‘quvchi)larning imkoniyati va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda o‘zgarto’rishi yoki o‘qitish jarayonida kelto’rilgan texnologiyalar asosida o‘zining mualliflik texnologiyalarini yaratishi va ulardan foydalanishi mumkin. Ushbu qo‘llanma O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Iste’dod» jamg‘armasi huzuridagi Masofali o‘qitish markazining tinglovchilari, ta’lim 9

muassasalarining rahbarlari, o‘quv-tarbiyaviy ishlari bo‘yicha rahbar muovinlari, mutaxassislik yo‘nalishlari bo‘yicha uslubchilari va professor- o‘qituvchilariga mo‘ljallangan. Bajarilgan bitiruv malakaviy ishimizda 29 ta darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalarni hamda internet saytlari materiallarini to‘plab, ularni o‘rgandik va tahlil qildik. Hozirda har bir ta’lim muasassalarida ta’lim-tarbiya samaradorligini osho’rish jiddiy vazifa bo‘lib turibdi. Buning uchun har bir o‘qituvchi o‘z fanini o‘qitishning eng samarali zamonaviy pedagogik texnologiyalarini nuxta bilishi va bu sohadagi yangiliklarni uzluksiz o‘rgaiib borish orqali o‘z kasbiy mahoratini muntazam osho’rib borishi bitiruv malakaviy ishimizda o‘z aksini topgan. Yuqoridagi adabiyotlar tahlilidan kelib chiqib bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini “Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari” mavzusini yangi pedagogik texnologiyalar asosida o‘qitish” deb nomlanishiga asos bo‘ldi. 10

Asosiy qism 1-§ O‘quv jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanishning ilmiy- metodik asoslari Pedagogik texnologiya tushunchasi va ta’rifi h aqida Pedagogik texnologiya tushunchasi keng ko‘lamli, serqirra tushuncha bo‘lib, u ta’lim-tarbiya amaliyotini rivojlanto’rish ehtiyojlari asosida kelib chiqqan va hozirda pedagogika, psihologiya fanlarida o‘z o‘rniga ega. Ta’lim-tarbiya faoliyatining mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o‘tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari xam takomillashib bormoqda. Hozirda inson faoliyatining asosiy yo‘nalishlari shu faoliyatdan ko‘zda tutilgan maqsadlarni to‘liq amalga osho’rish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, ya’ni texnologiyaga aylanib bormoqda. Shu asosda ta’lim-tarbiya sohasida so‘nggi davrda pedagogik texnologiya amal qila boshladi. Ishlab chiqarishdagi texnologiyada turli materiallarga ishlov berish tegishli kasb ustalari tomonidan amalga osho’riladi. Pedagogik texnologiyada esa ishlov beriladigan material o‘quvchi (ta’lim oluvchi)ning aqliy, ruhiy, axloqiy sifatlari bo‘lib, ularga o‘qituvchi, tarbiyachi tomonidan ma’lum maqsadlarga erishish yo‘lida har turli ta’sirlar o‘tkaziladi. Pedagogik texnologiya tushunchasi XX asrda paydo bo‘lib, quyidagi rivojlanish bosqichlaridan o‘tib kelmoqda. Dastlab bu tushuncha 1940 yillardan 50- yillar o‘rtasigacha «ta’limda texnologiya» deb qo‘llanylib, o‘quv jarayonida audiovizual texnika vositalaridan foydalanishni ifoda qilgan. Pedagogik texnologiya tushunchasi dastlab XX asrning o‘rtalarida AQShda qo‘llana boshlagan. Bunda «pedagogik texnologiya» va «ta’lim texnologiyasi» ifodalari faqat texnika vositalari yordamida o‘qitishga nisbatan qo‘llangan edi. Oradan vaqt o‘tishi davomida shu ifodalarni qo‘llash darajasi kengayib borishi natijasida ularning ma’nolari ham tegishlicha o‘zgarib bordi. Hozirga kelib esa pedagogik texnologiya ifodasining zamonaviy ilmiy asoslangan yagona ta’rifini belgilash maqsadida bir qancha yirik olimlar tomonidan turli fikrlar va xulosalar 11

asoslab berildi. 50-yillar o‘rtasidan 60-yillargacha «ta’lim texnologiyasi» ifodasi qo‘llanilib, bunda programmalashto’rilgan ta’limni nazarda tutilgan.(8) 70-yillarda «pedagogik texnologiya» ifodasi qo‘llanilib, u avvaldan loyixalashto’rilgan va aniq belg‘ilangan maqsadlarga erishishni kafolatlovchi o‘quv jarayonini bildirgan. 1979 yilda AQShning Pedagogik kommunikatsiyalar va texnologiyalar assotsiatsiyasi tomonidan pedagogik texnologiyaga quyidagicha ta’rif berilgan edi: «Pedagogik texnologiya bilimlarni o‘zlashto’rishning hamma jixatlarini qamrab oluvchi muammoni taxlil qilish va rejalashto’rish, ta’minlash, muammoning yechimini baholash va boshqarish uchun odamlar, g‘oyalar, vositalar va faoliyatni tashkil qilish usullarini o‘z tarkibiga oladigan kompleks, integ-rativ jarayondan iborat..».(10) 80-yillarning boshidan pedagogik texnologiya deb ta’limning kompyuterli va axborot texnologiyalarini yaratishga aytilgan. Shu aytilganlar asosida pedagogik texnologiya bir jihatdan o‘quv jarayonida texnika vositalaridan foydalanishning kengayib borishini ifodalab, uni ta’limdagi, o‘qitishdagi texnologiya deb nomlash mumkin bo‘lsa, ikkinchidan, ta’lim texnologiyasi yoki pedagogik texnologiya degan nom o‘quv jarayonining o‘zini qurish texnologiyasini bildiradi deb xulosa chiqarish mumkin. Pedagogik texnologiyaning ta’riflari Pedagogik texnologiyaning har turli ta’riflari mavjud bo‘lib, har bir ta’rif ma’lum nuqtai nazardan yondashishni ifodalaydi. Ayrim asosiy ta’riflar va ularning sharxlarini ko‘rib chiqamiz: Texnologiya (yunoncha techne- san’at, mahorat, malaka, logos- ta’limot)- degan ma’noni bildiradi.(13) Texnologiya-biror ishda, mahoratda, san’atda qo‘llaniladigan usullar, yo‘llar yig‘indisi (Izohli lug‘at). (17) Texnologiya-ishlov berish, axvolni o‘zgarto’rish san’ati, mahorati, qobiliyati, metodlar yig‘indisi (V. M. Shepel) (13) 12

Pedagogik texnologiya-o‘qitishning, ta’limning shakllari, metodlari, usullari, yo‘llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus yig‘indisi va komponovkasi (joylashuvi)ni belgilovchi psyusologik tartiblar (ustanovka)lar majmuasi; u pedagogik jarayonning tashkiliy-uslubiy vositalaridan iborat (B.T. Lixachev).(17) Pedagogik texnologiya-o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o‘quvchi shaxsini shakllanto’rish jarayonining loyixasidir. (V.P. Bespalko).(11) Pedagogik texnologiya-ta’limning rejalashto’riladigan natijalariga erishish jarayoni tafsiloti (I. P. Volkov).(13) Ta’lim texnologiyasi-didaktik tizimning tarkibiy jarayonli qismi (M. Choshanov). Pedagogik texnologiya o‘quv jarayonining o‘quvchilar va o‘qituvchi uchun so‘zsiz qulay sharoitlar ta’minlashni loyihalash, tashkil qilish va o‘tkazish bo‘yicha hamma detallari o‘ylab chiqilgan birgalikdagi pedagogik faoliyat modeli (V. M. Monaxov).(11) Pedagogik texnologiya-texnika resurslari, odamlar va ularning o‘zaro ta’sirini hisobga olgan holda ta’lim shakllarini optimallashto’rish vazifasini qo‘yuvchi o‘qitish va bilimlarni o‘zlashto’rishning hamma jarayonlarini yaratish, qo‘llash va aniqlashning tizimli metodi (YUNESKO). (13) Pedagogik texnologiya-pedagogik maqsadlarga erishish uchun foydalaniladigan barcha shaxsiy, instrumentli va metodologik vositalarning tizimli yig‘indisini va amal qilish tartibini bildiradi (M.V.Klarin). Pedagogik texnologiya bu so‘zsiz rioya qilish eng yuqori natijani kafolatlaydigan ko‘rsatmalar emas, balki qonuniyatlar bo‘lib, ularning amaliy axamiyatidan iborat (V.Y. Pityukov). (11) Pedagogik texnologiya — bu tizimli fikr yuritish usulini pedagogikaga singdo’rish, boshqacha qilib aytganda, pedagogik jarayonni muayyan bir tizimga kelto’rishdir (Sakomoto). (17) Pedagogik texnologiyaning mohiyati didaktik maqsad, talab etilgan o‘zlashto’rish darajasiga erishishdan iborat bo‘lib, uni tatbiq etishni xisobga 13

olgan holda ta’lim jarayonini ilgaridan loyixalashto’rishda namoyon bo‘ladi (U. Nishonaliyev). Pedagogik texnologiya — bu o‘qituvchi (tarbiyachi)ning o‘qitish (tarbiya) vositalari yordamida o‘quvchi (talaba)larga lmuayyan sharoit va ketma-ketlikda ta’sir ko‘rsatish va bu faoliyat maxsuli sifatida ularda oldindan belgilangan ;shaxs sifatlarini shakllanto’rish jarayonidir (N.Saydahmedov). (12) Pedagogik texnologiya — bu jamiyat extiyojidan kelib chiqib, shaxsning oldindan belgilangan ijtimoiy sifatlarini samarali shakllantiruvchi va aniq maqsadga yo‘nal-to’rilgan o‘quv jarayonini tizim sifatida qarab, uni tashkil etuvchilar, ya’ni o‘qituvchi (pedagog)ning o‘qitish vositalari yordamida taxsil oluvchilarga ma’lum bir sharoitda muayyan ketma-ketlikda ko‘rsatgan ta’sirini va ta’lim natijasini nazorat jarayonida baholab beruvchi texnologiyalashgan ta’limiy tadbirdir (B.Ziyomuhamedov). (12) Pedagogik texnologiya bu — obyektiv, moddiy jarayon. Agar biz o‘quv- tarbiya jarayonidan uning obyektiv, moddiy (substansiyalik) jihatini ajrata olsak, shunda biz texnologiyaga, ey!g kamida uning tafsilotiga ega bo‘lamiz (V.K. D’yachenko). (17) Pedagogik texnologiya — bu o‘qitishga o‘ziga xos yangicha (innovatsion) yondashuvdir. U pedagogikadagi ijtimoiy-muhandislik tafakkurining ifodalanishi, texnokratik ilmiy ongning pedagogika sohasiga ko‘cho’rilgan tasviri, ta’lim jarayonining muayyan standartlashuvi hisoblanadi (B.L. Farberman). (7) Pedagogik texnologiya-turli mualliflar (manbalar)ning barcha ta’riflari mazmunini o‘zida mujassam etuvchi umumlashto’rishdan iborat (G.K.Selevko). (9) Yuqorida kelto’rilgan ayrim ta’riflarning o‘zaro har xilligidan ko‘rinadiki, pedagogik texnologiya tushunchasi ko‘p qirrali bo‘lib, unga pedagogik, psihologik, didaktik, tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va boshqa nuqtai nazarlardan yondashish mumkin. Hozirgi ta’lim-tarbiya sohasida keng rivojlanib borayotgan yo‘nalishlardan biri zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llashdan iborat. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayoni katta avlod tomonidan o‘z bilim va tajribalarini o‘sib kelayotgan avlodga 14

o‘rgatishdan iborat bo‘lib, bu jarayonda asosan inson xayoti uchun zarur axborotlarni avlod-dan avlodga uzatish amalga osho’riladi. Insoniyat h ayoti axborotlar bilan chambarchas bog‘liq. Boshqacha aytganda, insonning har bir harakati axborot olish yoki uzatish yoki undan foydalanish yoki uni o‘rganish, o‘zlashto’rish, saqlash va boyitishdan iborat. Shundan hozirgi insoniyat sivilizatsiyasini axborot sivilizatsiyasi deb ataladi. Shu nuqtai nazardan sivilizatsiya tushunchasiga berilgan ta’riflardan biri quyidagicha: «Sivilizatsiya-axborotni to‘plash, taxlil hilish va foydalanish xamda atrof-muxit va o‘zi haqida axborot yaratish uchun eng ko‘p ma’lumot olishga qodir bo‘lgan moddaning yuqori turg‘un holatidir». Bu ta’rifdan axborotni avloddan avlodga uzatishning, ya’ni ta’lim-tarbiya ishining ahamiyati qanchalik yuqori ekanligi ko‘rinib turibdi. YA’ni ta’lim-tarbiya siviliza-siyaning mavjudlik sharti hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan «sivilizatsiyaning bosh belgisi axborotni to‘plash, mavhum (abstrakt) tahlil qilish (jonivorlar bunga qodir emas) va undan o‘z turini, o‘z jamoasini uzoq saqlash uchun foydalanishdan iborat». Bundan axborotni to‘plash, tahlil. qilish va undan foydalanishning shakl, usul va vositalarini takomillashto’rib borish zarurligi va buning zamirida pedagogik texnologiya yotishi tushuniladi. Axborotlarning inson xayotidagi ahamiyatini aniqlashga qiziqish ortishi tabiiy. Bu xaqdagi ta’riflardan biri quyidagicha: «Axborot — bu sezgi a’zolarimizni tashqi olamga moslashto’rishimiz jarayonida biz undan oladigan mazmun belgisi» (N.Viner). Bu ta’rif tirik organizmning tashqi muhitdan axborotni idrok qilishiga doir xususiy holga tegishli. Ushbu aytilganlar asosida pedagogik texnologiyaning eng qisqa va umumlashto’rilgan ta’rifini quyidagicha deb xisoblashimiz mumkin. Pedagogik texnologiya-barkamol insonni shakllanto’rish faoliyati. Shu bilan birga pedagogik texnologiyaning keng ko‘lamli, serqirra tushuncha ekanligini xisobga olgan holda uning quyidagi yana bir nechta ta’riflarini taklif qilishimiz mumkin: Pedagogik texnologiya-axborotlarni o‘zlashto’rish, ulardan amalda 15

foydalanish, ulardagi yangi ma’nomazmunlarni hamda axborotlar orasidagi turli bog‘liqliklarni ochish orqali yangi axborotlar yaratishga o‘rgatish jarayonidan iborat. Pedagogik texnologiya-ta’lim metodlari, usullari, yo‘llari xamda tarbiyaviy vositalar yig‘indisi; u pedagogik jarayonning tashkiliy-usubiy vositalari majmuidir. Pedagogik texnologiya — bu o‘z oldiga ta’lim shakllarini optimallashto’rish vazifasini qo‘yuvchi, butun o‘qitish va bilimlarni o‘zlashto’rish jarayonini texnik resurslar va odamlarning o‘zaro munosabatlarini xisobga olgan holda yaratish, qo‘llash va aniqlashning tizimli metodidir. Pedagogik texnologiya-ma’lumotlarni o‘zlashto’rish uchun qulay shakl va usulda uzatish va o‘zlashto’rish jarayonidan iborat. Demak, pedagogik texnologiya-insonga (ta’lim-tarbiya oluvchiga) oldindan belgilangan maqsad bo‘yicha ta’sir o‘tkazish faoliyatidan iborat. Pedagogik texnologiya o‘quvchini mustaqil o‘qishga, bilim olishga, fikrlashga o‘rgatishni kafolatlaydigan jarayondir. 2-§ O‘quv fani va uni o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlariga muvofiq bo‘lgan pedagogik texnologiyalarni tanlash Pedagogik texnologiyaning asosiy yo‘nalishlari: Pedagogik texnologiyaning yo‘nalishlari ko‘p bo‘lib, ulardan ayrimlari quyidagilar: Hozirgi an’anaviy ta’lim. XVII asrda Y.A.Komenskiyning didaktik tamoyillari asosida shakllanib, hozir-da dunyodagi maktablarda eng ko‘p qo‘llanayotgan sinf- dars tizimidan iborat. Zamonaviy pedagogak texnologiyalar asosan shu tizimni turli yo‘nalishlarda takomillashto’rish maqsadlarida yaratilib, hozirda turli yo‘nalishlarda rivojlanmoqda. Pedagogik jarayonni takomillashto’rish, uni o‘quvchi shaxsiga yo‘nalto’rishga asoslangan pedagogik texnologiyalar: Hamkorlik pedagogikasi, ta’limning insonparvarlikka asoslangan texnologiyasi va boshqalar. O‘quvchi faoliyatini faollashto’rish va jadallashto’rish asosidagi pedagogik texnologiyalar. Muammoli ta’lim, o‘yinlar, tayanch signallar konspektlari texnologiyalari va boshqalar. 16

O‘quv materialini didaktik jixatdan takomillash-to’rish va qayta ishlab chiqishga asoslangan pedagogik texnologiyalar. Bu texnologiyalar o‘rgatilayotgan bilimlarning didaktik tizimi chuqur mazmunga ega bo‘lishi, bilimlarga tizimli nuqtai nazardan yondashish, o‘quvchilarga bilimlarni egallashning eng maqsadga muvofiq yo‘llarini o‘rgatish kabi tamoyillarga asoslanadi. O‘quv jarayonini samarali boshqarish va tashkil qilishga asoslangan pedagogik texnologiyalar. Bu texnologiyalarga tabaqalashto’rilgan, individuallashto’rilgan, das- turlashto’rilgan ta’lim texnologiyalari; ta’limning jamoa usuli, guruxli, kompyuterli ta’lim texnologiyalari kabilar kiradi. Tabiatga muvofiqlashto’rilgan pedagogik texnologiyalar. Bularga o‘quvchining tabiiy imkoniyatlari, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilishning tabiiy imkoniyatlari va boshqa tabiatga muvofiq imkoniyatlardan to‘liq foydalanishni amalga osho’rishga asoslangan pedagogik texnologiyalar kiradi. Rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyalari. Bularga o‘quvchi shaxsining ijobiy sifatlarini, ayrim sohalardagi bilimlarini, ijodiy qobiliyatlarini rivojlanto’rish texnologiyalari kiradi. Bulardan tashqari xususiy (o‘quv fanlari) pedagogik texnologiyalari, alternativ hamda mualliflik pedagogik texnologiyalari yo‘nalishlari xam mavjud. Shuningdek, hozirda pedagogik texnologiyalarning boshqa yo‘nalishlari ham mavjud bo‘lib, ulardan asosiylari empirik, kognitiv, evristik, kreativ, inversion, integrativ, adaptiv, inklyuziv pedagogik texnologiyalardan iborat. Bu yo‘nalishlarning asosiy xususiyatlari quyidagicha: Empirik — (tajriba) sezgi a’zolari orqaly bilim olish. Bu texnologiyada asoyeiy e’tibor sezgi a’zolarining tabiiy rivojlanganlik imkonyatlariga tayangan holda bilim berish va ularni yanada takomillashto’rib borishga qaratiladi.(17) Kognitiv — (bilishga oid) atrofdagi olam to‘g‘risidagi bilimlar doirasini kengayto’rish texnologiyasi. U tabaqalash (tarkibiy qismlarga ajratib o‘rganish) tafakkurini shakllantiradi, bilish extiyojlarini rivojlantiradi. Evristik — (haqiqatni topish) yo‘naltiruvchi savollar berish yo‘li bilan ta’lim berish tizimi. Topqirlik, faollikni rivojlanto’rishga xizmat qiluvchi, o‘quv izlanish 17

ta’lim metodi. Optimallashgan (ko‘p variantlardan eng ma’qulini, mosini, muvofig‘ini tanlash) tafakkurni rivojlantiradi.(13) Kreativ — (ijodiy) tadqiqot harakteriga, xususiyatiga ega bo‘lib, o‘quvchilarda maqsadga yo‘nalto’rilgan ijodiy tafakkurni jadal rivojlantiradi. (13) Inverison — (almashto’rish) axborotlarni turli tomondan o‘rganish, o‘rnini almashto’rish xususiyatiga ega bo‘lib, tafakkur (fikrlash) tizimini shakllantiradi. Integrativ — (yaxlitlash) axborotlarni tashkil qiluvchi cheksiz ko‘p kichik qismlarning o‘zaro ajralmas bog‘liqligi ularning yaxlitligi, bir butunligi asosida yagona to‘g‘ri xulosani aniqlash. Adaptiv — (moslashto’rish) axborotlarni o‘rganish va ulardan foydalanish jarayonini o‘rganish xamda o‘rgatish uchun qulaylashto’rish, moslashto’rish asosida kutilgan natijaga erishish. Inklyuziv — (tenglik) o‘qituvchi bilan o‘quvchining o‘zaro munosabatlarida tenglik asosida ta’lim tarbiya jarayonini tashkil qilish. Shu bilan birga, imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni sog‘lom o‘quvchilar bilan birgalikda o‘qishini tashkil qilish pedagogik texnologiyasi.(13) Pedagogik texnologiyaning asosiy yo‘nalishlari hozirgi an’anaviy ta’limni turli yo‘nalishlarda takomillashto’rish maqsadlarida yaratilib, hozirda rivojlanib bormoqda. Turli fan o‘qituvchilari tomonidan har bir o‘quv fanining asosiy xususiyati, mazmunining tarkibi, amaliy, nazariy qismlarining nisbatiga muvofiq ravishda eng qulay pedagogik texnologiyalarning empirik, kognitiv, evristik, kreativ, inversion, adaptiv, inklyuziv va boshqa yo‘nalishlarini to‘g‘ri tanlash jiddiy axamiyatga ega. Hozirda pedagogik texnologiyaning yuqorida aytilganlardan tashqari tegishli mutaxassislar tomonidan tajriba sinovlar olib borilayotgan boshqa yo‘nalishlari ham mavjud. Pedagogik texnologiya jarayonini o‘rganishning soddalashto’rilgan tartibini quyidagicha tushunish mumkin: —tushunto’rish — axborotning ma’no-mazmunini, undan foydalanish tartibini turli vosita va usullarni qo‘llab, tushuntiruvchining o‘zi tushungan darajada 18

boshqalarga yetka-zish faoliyatidan iborat jarayon; —tushunish — axborotning ma’nomazmunini idrok qilish, undan ko‘rsatilgan tartibda mustaqil foydalana olish; —o‘rgatish — axborotdan foydalanish va turli harakatlarni bajarish ko‘nikmalarini o‘rgatuvchining o‘zi o‘rgangan darajada boshqalarning takrorlay olishini turli vosita va usullarni qo‘llab amalga osho’rish faoliyatidan iborat jarayon; —o‘rganish — axborotdan foydalanish va turli harakatlarni ko‘rsatilgan tartibda mustaqil bajarish ko‘nikmalarini egallash; —o‘zlashto’rish — tushunish, o‘rganish orqali axborotning ma’no-mazmuni, undan foydalanish yoki harakatlarni bajarish tartibi to‘g‘risida bilim va ko‘nikmalar hosil bo‘lishi. O‘zlashto’rish shartli ravishda quyidagi uchta darajaga ajratiladi: 1) o‘rgatilgan bilim, ko‘nikmalarni to‘g‘ri takrorlash. 2) ularni amaliy faoliyatda qo‘llash; ulardan tegishli maqsadlarda foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lish; 3) ularni ijodiy taxlil qilish, qiyoslash, umumlashto’rish, xulosalar chiqarish asosida takomillashto’rish faoliyatini amalga osho’rish imkoniyatiga ega bo‘lish. Shu bilan birga, pedagogik texnologiyalarning hammasida xam birdek qo‘llaniladigan va ta’lim-tarbiya jarayonining tarixiy tarkib topishida va rivojlanib borishida xal qiluvchi axamiyatga ega bo‘lgan asosiy tarkibiy elementlar so‘zlash, ko‘rsatish va mashqlar bajarishdan iborat bo‘lib, ular o‘zaro quyidagicha ketma- ketlikda va bog‘liqlikda amal qiladi. Mashqlar o‘qish, yozish, so‘zlash, fikrlash, xisoblash, turli harakatlar bajarish, qurish-yasash, chizish, bo‘yash, musiqa chalish, qo‘shiq aytish, misol, masala, testlar yechish, kompyuter bilan ishlash, asboblar, stanoklar, boshqa texnika vositalari bilan ishlash, vdateriallarga turli ishlov berish, dalada, fermada, qurilishda ishlash, uy- ro‘zg‘or ishlarini bajarish, jismoniy va sport mashqlari, ishchanlik o‘yinlari, musobaqa, ko‘rik, tanlov va boshqalardan iborat. Mashg‘ulot vaqtining ko‘proq qismi mashqlar bajarishga sarflanishi albatta yaxshi natijalar beradi. 19

O‘qituvchi faoliyatidagi rahbarlik va nazorat alohida masalalar bo‘lib, har bir mashg‘ulotning maqsad va mazmu-niga muvofiq amalga osho’riladi. Nazoratning eng haqiqiy va to‘g‘ri turi o‘z-o‘zini nazorat qilish xisoblanadi. Bu pedagogik texnologiyaning barcha ishtirokchilari, ya’ni o‘qituvchi va o‘quvchilarga tegishli. Lekin ma’lumki, ko‘pincha odamlarda o‘z-o‘zini qat’iy nazo- rat qilish odatga aylanmagan, buning uchun ko‘p hollarda iroda yetishmaydi. Shuning uchun o‘quvchi faoliyatini nazorat qilish o‘qituvchi va ota-onalar tomonidan xamkorlikda olib borilishi maqsadga muvofiq. Bunda nazorat uchun haddan ortiq vaqt sarflamaslikka e’tibor berish, o‘qituvchining asosiy ish vaqti nazorat uchun emas, o‘quvchilarga ko‘proq bilimlar berishga sarflanishiga erishish lozim. Agar o‘quvchilarning o‘qish motivlari, mashg‘ulotlarning boshidan oxirigacha diqqatni jamlashi, eslab qolishi, xotirada saqlashi va o‘rganganlarini amalda mustaqil qo‘llay olishi kabi ko‘rsatikichlari muntazam ravishda masalan, 100 foiz bo‘lganda edi, ana shundagina ularning o‘zlashto’rishlarini nazorat qilishga vaqt sarflamaslik mumkin bo‘lar edi. Lekin amalda bunday emasligi hammaga ma’lum, shu sababdan hozirda nazoratning reyting usulini yanada takomillashtirgan holda amalga joriy qilinmoqda. Mavjud pedagogik texnologiyalar aslida yuqorida aytilgan so‘zlash, ko‘rsatish, mashqdan iborat uchta tarkibiy elementning har turli kombinatsiyalarini tashkil qiladi. Ular bir-biridan ta’lim-tarbiyaning ayrim yo‘nalishiga, mazmuniga va usullariga aloxida e’tibor berilgani xamda unga muvofiq maqsadlarga qaratilgani bilan farqlanadi. 20

3-§ Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari mavzusining zamonaviy o‘qitish usullarini ishlab chiqish Bugungi kunda o‘qitishning faol usullarini qo‘llash pedagogik texno- logiyaning asosini tashkil qiladi. Zero, pedagogik texnologiya — o‘z oldiga ta’lim shakllarini muqobillashto’rish vazifasini qo‘yuvchi, texnik hamda shaxs resurslari va ularning o‘zaro faoliyatini hisobga olib, ta’lim berish va tahsil olish jarayonini yaratish, qo‘llash va belgilashning tizimli metodidir.(3) Fikrlashga majburlash (aqliy hujum), mashg‘ulot mazmunini guruhda tahlil qilish, o‘yin vositasida ta’lim berish, natijalarni tadqiq qilish, kuzatuv, guruxlar (juftlar)da ishlash, bahs, ish qog‘ozlaridan foydalanish ko‘nikmasini shakllanto’rish, darsga mehmon tashrifini ifodalash yoki tashriflar bilan dars o‘tkazish, mutaxassislar bilan suhbat uyushto’rish, anketa so‘rovlari tashkil etish, mavzuga oid holatlar (turli xil vaziyatlar) muhokamasi, sxematik(grafiklar, chizmalar va boshqa) materiallardan foydalanish, og‘zaki va yozma mashqlar bajarish, loyihalash ishlarini olib borish, o‘z- o‘zini attestatsiya qilish, ma’lumotlar manbaidan foydalanish, videofilm namoyishi, kasse-talarni tinglash va ularni aytib berish, kompakt disklar va ko‘rgazmali materiallardan samarali foydalanish, modellashtiruvchi radio dasturlarini qo‘llash, kuzatish va ma’lumot berish, turli xil kompyuter dasturlaridan foydalanib darslarni tashkil etish juda yaxshi samara beradi. Darsni turli xil usullardan foydalanib utish o‘quvchilarda fanga nis batan qiziqish uyg‘otadi va ularning faolligini, oshiradi. Natijada o‘zlashto’rish darajasi ortadi. Buning uchun o‘qituvchi mohir bo‘lishi va mavzu (yoki bob)larga qarab darsni qanday tashkillashto’rishni to‘g‘ri tanlay bilishi va rejalashto’rishi lozim. Masalan, biz tegishli mavzuni o‘rganishda ko‘pincha «Aqliy hujum» usulini qo‘llaymiz. Usulni qo‘llashda biror muammoli vaziyat kelto’rib chiqariladi. Uni yechish bo‘yicha o‘quvchilar o‘z fikr va mulohazalarini bildiradilar. Ular bildirgan har qanday g‘oya va fikrlar hisobga olinadi va doskaga har bir o‘quvchining fikri mazmuni hamda ismi yozib boriladi. G‘oya va fikrlarni bildo’rish uchun aniq vaqt belgilanadi. Shu vaqt ichida deyarli barcha o‘quvchilar o‘z fikrlarini bildo’rishga, 21

muammoni to‘g‘ri yechishga harakat qiladi, bosh qotiradi. Hatto, qiyin o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar ham muammoga, uning yechimiga qiziqadi, u haqida fikr yurita boshlay-di va o‘z g‘oyalarini ilgari suradi. Belgilangan vaqt tugagach, o‘quvchilar tomonidan bildo’rilgan fikr va mulohazalar umumlashto’rilib, ma’lum xulosaga kelinadi. Yechimga kelishda qaysi o‘quvchilarning fikr va g‘oyalaridan foydalanilganligi qayd etiladi va ular og‘zaki rag‘batlanto’riladi. Bu esa o‘quvchini ruhan tetiklashto’rib, uning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi. Bundan tashqari, o‘qituvchi o‘quvchilar diqqatini ko‘proq jalb etish uchun turli xil o‘yinlar o‘tkazishi yoki juftliklar bilan ishlash orqali ham ta’lim berishi mumkin. Masalan, guruhda o‘quvchilar oyoq kiyimi turi, shakli yoki rangiga, soch turmagiga va boshqa shu singari belgilariga qarab guruhlarga ajratiladi. Fikri, dunyoqarashi va qiziqishlari bir-biriga yaqin bo‘lgan o‘quvchilardan iborat bo‘lgan bir nechta guruhchalar tashkil etiladi. Har bir guruhga o‘rganilgan material bo‘yicha jumboqli, qiziqarli savollar tarqatiladi. Guruhlar (juftlar)da sardor va kotib saylab olinadi. Ma’lum vaqt ichida guruh a’zolari savollarga javob beradi. Ularni kotiblar yozib boradi. Vaqt tugagach, guruh sardorlari o‘z guruhining javoblarini o‘qib yoki doskaga yozib izohlab beradilar. Guruhlarning qanday ishlaganiga qarab baholar qo‘yiladi. Eng yuqori ball olgan guruhni "g‘olib guruh" deb e’lon qilinadi. "O‘z-o‘zini attestatsiya qilish" usuli ham o‘quvchilarning puxta bilim egallashiga omil bo‘lib xizmat qiladi. Bunda guruh o‘quvchilari mos ravishda (turli xil usulda, qanday usulda ajratishni o‘qituvchining o‘zi belgilashi mumkin) 2 guruhga ajra-tiladi. 1-guruh 2- guruhni, 2-guruh esa, o‘z navbatida, 1-guruhni mazkur fan bo‘yicha attestatsiyadan o‘tkazadi. Bu quyidagicha amalga osho’riladi. Guruhlarning har biri attestatsiya savollarini o‘zlari tuzib, raqib gu-ruhga beradi va noto‘g‘ri javoblarni to‘g‘rilaydi yoki to‘liqsiz javob-larni to‘ldiradilar. Attestatsiya savollarining sodda yoki murakkab tu-zilganligiga, to‘g‘ri javoblar soni va sifatiga ko‘ra guruhlarning atte-statsiyadan "yaxshi" ("namunali") yoki "qoniqarli" o‘tganligi aniqlanadi. O‘qituvchi attestatsiyadan "yaxshi" o‘tganlarni yuqori ball, 22

"qoniqarli" o‘tgan guruh o‘quvchilarini esa pastroq ballar bilan baholaydi. Shuning uchun har bir guruh ikkinchi guruhga murakkabroq savollar tuzib, berilgan savollarga esa to‘g‘ri javob topishga harakat qilishadi. Bu esa o‘quvchilarni yanada izlanishga, olgan bilimlarini mustahkamlashga olib keladi. Bundan tashqari, ular bir-birini o‘qitadi, bir-biriga o‘rgatadi. Oqibatda, ular fan bo‘yicha bilimlarini oshiradilar va ularni uzoq vaqt yodda saqlab qoladilar. Quyida biz “Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari” mavzusidagi ma’ruza mashg‘uloti ta’lim texnologiyasi modeli va texnologik haritasi ishlanmasini o‘qitishning faol usullari asosida beramiz. 1-mavzu: Fanni o‘qitish texnologiyasi. 1- mashg‘ulot “Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari” O‘quv soati : 2 soat Talabalar soni : O‘quv mashg‘ulotning shakli Axborotli ma’ruza Mashg‘ulot rejasi: 1. Don kombaynlarini ishlatishda uchraydigan buzuqliklar, va ularga qarshi kurash choralari. 2. Yem-xashak tayyorlash texnologiyasi. 3. Aralash silos tayyorlash texnologiyasi. 4. Donni mollarga berishga tayyorlash texnologiyasi. 5. Yem-xashak tayyorlashda ishlatilayotgan mashinalar texnologiyasi. O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘qitishning zamonaviy usullaridan foydalanib talabalarda boshoqli ekinlarning agrobiologik hususiyatlari, mashina bilan o‘rib olishga yaroqliligi, qo‘yilgan agrotexnik talablar, mashinaning tuzilishi, tasnifi hamda ishlashi haqida tushunchalar berish va ular bilan ishlashda kerak bo‘ladigan boshlang‘ich malaka va tajribalarni shakllantirishdan iborat. Asosiy tushuncha va tayanch iboralar: Kombayn, boshoqli ekin, don, agrobiologik, agrotexnik talablar, ekin, dala, agregat, o‘rnatma. Pedagogik vazifalari: - Don kombaynlarini ishlatishda uchraydigan buzuqliklar, va ularga qarshi kurash choralari hakida ma’lumotlarlar beradi. - Yem-xashak tayyorlash texnologiyasi to‘g‘risida ma’lumotlar beradi. - Aralash silos tayyorlash texnologiyasi tug‘risida ma’lumotlar beradi O‘quv faoliyatining natijalari: - Don kombaynlarini ishlatishda uchraydigan buzuqliklar, va ularga qarshi kurash choralari hakida ma’luotga ega buladilar. - Yem-xashak tayyorlash texnologiyasi tugrisida anik tasavvurga ega buladilar. - Aralash silos tayyorlash texnologiyasi tug‘risida ma’lumotlarga ega bo‘ladilar. - Donni mollarga berishga tayyorlash texnologiyasi tug‘risida 23

- Donni mollarga berishga tayyorlash texnologiyasi tug‘risida ma’lumotlar beradi. - Yem-xashak tayyorlashda ishlatilayotgan mashinalar texnologiyasi tug‘risida ma’lumotlar beradi. ma’lumotlarga ega bo‘ladilar. - Yem-xashak tayyorlashda ishlatilayotgan mashinalarining tuzilishi, ishlashi, turlari, asosiy ish organlari, ularni ishga tayyorlash, tuzatish va okilona ishlatish xaqida bilim va boshlangich kasbiy ish xarakat usullari tug‘risida anik tasavvurga ega buladilar Ta’lim usullari Ma’ruza, suhbat, evristik (savol-javobli), bahs-munozara, sho‘ng‘ish darsi, frontal, namoyish etish, videousul. Ta’lim vositalari Darslik, o‘quv qo‘llanmalar, doska, bo‘r, slaydlar, elektron doska. O‘qitish shakllari Zamonaviy, guruhlarda ishlash. O‘qitish shart-sharoiti Texnik vositalardan foydalanish va guruhlarda ishlashga mo‘ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Nazorat savollari “Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari” mavzusidagi ma’ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi t T/r Bosqichlar va bajariladigan ish mazmuni Amalga oshiruvchi shaxs, vaqt 1 Tayyorlov bosqichi: Dars maqsadi: O‘qitishning zamonaviy usullaridan foydalanib talabalarda boshoqli ekinlarning agrobiologik hususiyatlari, mashina bilan o‘rib olishga yaroqliligi, qo‘yilgan agrotexnik talablar, mashinaning tuzilishi, tasnifi hamda ishlashi haqida tushunchalar berish va ular bilan ishlashda kerak bo‘ladigan boshlang‘ich malaka va tajribalarni shakllantirishdan iborat. Indektiv o‘quv maqsadlari. Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalarining tuzilishini va ishlash jarayonini tushuntira oladi. Don ekinlarini yig‘ib olish texnologiyasini tushuntira biladi. Asosiy tushuncha va iboralar: Kombayn, boshoqli ekin, don, agrobiologik, agrotexnik talablar, ekin, dala, agregat, o‘rnatma. Dars shakli: Zamonaviy, guruhlarda ishlash. Foydalaniladigan metod va usullar: Ma’ruza, suhbat, evristik (savol- javobli), bahs-munozara, sho‘ng‘ish darsi, frontal, namoyish etish, videousul. Kerakli jihoz va vositalar: rasmlar, videoprotektor, kompyuter O‘qituvchi 2 O‘quv mashg‘ulotni tashkil qilish bosqichi: O‘qituvchi, 24

2.1. Mavzu e’lon qilinadi. 2.2. Ma’ruza boshlanadi, asosiy qismlari bayon qilinadi. 15 minut 3 Guruhda ishlash bosqichi: 3.1. Talabalarga muammoli savol beradi. 3.2. Talabalar fikri eshitiladi, boshqa talabalar baxsga chaqiriladi. 3.3. Umumiy xulosalar chiqariladi va to‘g‘riligi tekshiriladi. 3.4. Umumiy xulosaga kelinadi. O‘qituvchi- talaba, 40 minut 4 Mustahkamlash va baholash bosqichi: 4.1. Berilgan ma’lumotni talabalar tomonidan o‘zlashtirilganini aniqlash uchun quyidagi savollar beriladi: Don ekinlarini yig‘ib olishning bir fazali va ikki fazali usulini tushuntiring? Yotib qolgan va nam g‘allani o‘rib-yig‘ib olish texnologiyasini tushuntiring? Yig‘ish agregatlarining harakat usullarini aytib bering? Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalarining tuzilishini va ishlash jarayonini tushuntiring? 4.2. Eng faol talabalar (baholash mezoni asosida) baholanadi. O‘qituvchi, 15 minut 5 O‘quv mashg‘ulotini yakunlash bosqichi: 5.1. Talabalar bilimi tahlil qilinadi. 5.2. Mustaqil ish topshiriqlari beriladi. 5.3. O‘qituvchi o‘z faoliyatini tahlil qiladi va tegishli o‘zgartirishlar kiritadi. O‘qituvchi, 10 minut Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari mavzusi bo‘yicha nazariy ma’lumotlar Xalq xijaligining barcha sohalarinyng rivojlanishi kiplab don yetishto’rishga bog’liq. Chunki yetarli darajada don yetishtirmay turib aholining oziq-ovqatga, chorva mollarining yemga va bir qator sanoat ishlab chiqarishining xom ashyoga bo’lgan ehtiyojini qondo’rib bo’lmaydi.(3) Don ekinlari o’ zlarining botanik, biologik x ususiyatlari va hosilining turiga qarab ikkita katta guruhga bilinadi: 1) g’ alla ekinlari, 2) don-dukkakli ekinlar. G‘alla ekinlariga - bug’doy, arpa, javdar, suli, tariq, makkajixori, jixori, sholi 25

va grechixa kabilar kiradi. Don-dukkakli ekinlarga - no’xat, maxalliy no’xat, loviya, yasmiq, soya va boshqa donlar, oziq-ovqat hamda chorva mollari uchun yem biladigan ekinlar kiradi. Don ekinlarining hosili yuqori sifatli bilishi uchun ular iz vaqtida o’rib- yig’ib olinishi kerak. Shuning uchun ham o’rish vositalarini tanlashda o’simliklarning quyidagi fizik-mexanik hamda agrobiologik hususiyatlari: o’simlikning turi, biyi, kichat qalinligi, yerga yotib qolish holi, namligi, poyasining mustaxkamligi, hosildorlik miqdori, donning yetilish fazalari, dalani begona it bosganlik darajasi va boshqalar hisobga olinadi. Past biyli va yotib qolgan o’simliklarni o’rish uchun qirqish balandliklarini pasayto’rish maydon tekis bilmaganligi sababli kip qiyinchiliklarni kelto’rib chiqaradi. O‘simlik poyalari haddan tashqari o’sib ketgan, ya’ni baland bo’lsa, iroq mashinalarining ish organlariga ko’proq yuk tushadi. Bu ikki holda ham hosilning birmuncha qismi nobud biladi. Donli o’simliklar poyalarini 100...110 sm dan balandmas va 50...60 sm dan past bidmagan hollari iroq mashinalari uchun o’rishda qulay hisoblanadi. Don va poyaning namlik darajasi 14...15% b o’ lganda o’ rish k o’ proq samarali hisoblanadi. Ob-havo sharoitini, ekinlar navi va yetilish holatiga qarab donli ekinlari ikki xil usulda o’rib-yig’ib olinadi: 1) pishib yetilgan don kombayni yordamida o’rib, bir y o’ la yanchib olinadi; 2) pishib yetilmagan donli ekin avval o’ rilib dalaga lenta shaklida qator uyumlab ketiladi va 5...8 kun itgandan so‘ng yanchiladi. Poyalarni qirqish balandligi ekinning biyiga qarab 12,..25 sm tanlanadi. Bizning respublikamizda donli ekinlar hali unchalik yog’in-sochin tushmagan paytda yetilganligi sababli faqat birinchi usul bilan, ya’ni bir yila o’rib-yanchib ketish mashinalari (kombayn) ishlatiladi, shu sababli biz quyida kombaynlarning tuzilishi, tasnifi, ishlash prinsipi bilan tanishib chiqamiz. Donli ekinlarni bir yila o’rib-yanchish mashinalari kombaynlariga «Don- 1500», «Kolos», «Niva», SKR-5, «Sibiryak» va Sq-4A kombaynlarini misol keltirish mumkin. Bu kombaynlarning tuzilishi va ishlash prinsipi deyarli bir xil bo’lib, faqat 26

ular itkazuvchanlik qobiliyati, ya’ni yanchuvchi apparatining ish qobiliyati va ba’zi agregatlarning konstruksiyasi bilan farqlanadi. Yanchuvchi apparatning itkazuvchanlik kobiliyati kg/s hisobida ilchanib, kombaynning barcha agrotexnik talabtarga muvofiq bir sekunda qancha massani yancha olishini ko’rsatadi. «Kolos» kombaynning itkazuvchanlik qobiliyati 6... 8 kg/s ga teng, konstruktorlar hozir itkazuvchanlik qobiliyati 10...12 kg/s bo’lgan kombaynlar yaratish ustida ish olib bormoqdalar. G‘allani o’rib-yig’ib olish usuli o’simlikning agrobiologik xossasi, o’rish vaqti, xo’jalikdagi mavjud mashinalar soni, hosilning pishib yetilishi va hokazolarga qarab tanlanadi. O’ rishning eng qulay muddatlari: - bu g’ doy - dumbullik davrining o’ rtasida; - javdar - dumbullik davrining oxirida; - arpa - dumbullik davrida; - suli- bosho g’ ining uchidagi donlar pisha boshlagan paytda; - tariq - boshog’ining irta qismidagi donlar dumbul bila boshlagan paytda; -- qora bug’doy - o’simliklardagi 65% ga yaqyn donlar qoraya boshlaganda; - sholi- asosiy boshoqning irta qismidagi donlar t o’ la pishib yetilganda. 27

Qishloq xijaligida o’zi yurar kombaynlar keng tarqalgan bo’lib, ular ikkita guruxga bo’linadi:p 1)- klassik sxemadagi yanchish apparatli; 2) aksial-rotor tipli yanchish apparatli. 1-guruxdagi kombaynlarga «Don-1200», «Don-1500», «Yenisey-1200», SK- 5A», «Niva» va «SK-6», «Kolos» kiradi. 2-guruxga «SK-10», «Rotor» va tirkama kombaynlar kiradi. «Don-1500» kombaynning texnologik ish jarayoni quyidagicha kechadi; kombayn dala bo’ylab harakatlanganda (1-rasmga qarang) dala bilgich 3 ekinning ayni vaqtda o’riladigan bir qisminy ayiradi. Motovilo 5 ning plankalari ekin poyalarini qamrab olib, uni qirqish apparati 2 ga t o’ g’rilaydi. Bunda poyalar qirqiladi, plankalar qirqilgan poyalarni transportyorga yotqizadi. Shnek 6 poyalarni jatkaning markazi tomon siljitadi. Shnek barabandan chiqadigan barmoqlar poyalarini qabul qilish biteri 7 ga, biter o’ z navbatida markaziy qiya transportyor 8 ga, u esa poyani yanchish apparatiga y o’ naltiradi. Yanchish apparatida baraban 11 ning tishlari poyalarni ilib, baraban tagligi 43 dagi q o’ zg’almas plankalar ustidan sudrab itib, yanchadi. Bu yerda don asosiy qismining 90% gachasi yanchiladi va anchagina mayda-yirik somon-pohollar bilan birga baraban ostidagi shakldor to’rlardan o’tib, pog’onali tebranma taxta 42 ga tushadi. Baraban tagidagi t o’ r teshiklaridan o’ tmay qolgan aralashma (poya, pohol, somon va donlar)ni qaytargich panjaraga tashlaydi. Qaytargich biter 14 esa , aralashmani pohol silkitgich 33 ga y o’ naltiradi. Pohol silkitgichda don va mayda-yirik somonlar yana ajraladi. Pohol klavishlarning ish sirtidan g‘aramlagichga tushadi, ajralgan don va mayda somon esa klavishlarining teshiklaridan o’tib, qiya novlar bo’ylab tebranma taxta 42 ga keladi. 30

Donli aralashma tebranma taxtadan barmoqli panjara 35 ga uzatiladi. Aralashma barmoqli panjara bo’ylab siljiyotganda bir oz titiladi, don va og’ir aralashmalar tozalash panjarasi 31 va 32 ga tushadi, somon va qipiqlarni esa ventilyator 39 dan kelayotgan havo oqimi yordamida olib ketilib to’dalagichga tashlanadi. Don yuqorigi 31 va 32 tozalash panjaralaridan o’tib, araltashmalardan tozalanadi va qiya taxta 34 bo’ylab don elevatorining pastki shnegi 36 ga tushadi. Bu shnek doyani elevator 16 ga uzatadi, elevator iz navbatida don yuqoriga ko’tarib, bunker 17 ga to’kadi. Shneg 15 don bunkerdan avtomashina yoki boshqa transport vositasida kuzovga yuklaydi. Yanchilmagan boshoqlar, ajralmay qolgan don, o’t urug’lari va boshqa og’ir aralashmalar yuqorigi tozalash panjarasi bo’ylab uzaytirgich 29 ga itib, uning tarog’i orqali boshoq shnegi 30 ga tushadi, Bu shnekka pastki g’alvirdan kelayotgan aralashmalar ham tiplanadi va elevator orqali yana yanchish barabaniga tashlanadi. 31

Uzatgich 29 ning tarog’idan o’tmagan aralashma yuqorigi tozalash panjarasidan g’aramlagichga tushadi. Havo oqimi bilan kelgan somon va qipiqlar ham g‘aram-lagichlarga t o’ planadi. Pohol zichlagich 19 ning xaskashi pohol silkitggich 33 ning klavishidan tushayotgan poholni qamrab olib, g’aramlagichga tashlaydi. Pohol zichlagich 19 g’aramlagichning kamerasiga kiritilgan poholni taxminan ikki baravarga yaqin zichlaydi. G‘aramlagich to’lgandan keyin kombaynchi maxsus pedalni bosib, bo’shatish mexanizmini ishga tushirib, g’aramni dalaga to’kadi. Somon g’aramlagichning kamerasida ortikcha zichlashib ketsa, bo’shatgich avtomati ishga tushib g’aramni dalaga o’z-o’zidan avtomatik tashlab ketishga miljallangan. Don kombaynlarini ishlatishda uchraydigan buzuqliklar, ularni bartaraf etish yo’llari va xavfsizlik texnikasi, yong‘inga qarshi kurash choralari O‘rib qatorga uyib tashlab ketadigan jatkalar va kombaynlar meyorida ishlashi uchun ularga, boshqa qishloq xo’jalik mashinalarya singari, rejali oldini olish tizimi biyicha texnik xizmat ko’rsatiladi. O‘rib qatorga uyadigan jatka va kombaynlarga texnik xizmat ko’rsatish tizimining asosiy qismi texnik qarovdan iborat. Texnik qarov kunda va ma’lum muddat ishlagandan keyin vaqt-vaqti bilan o’tkaziladi. Kundalik texnik qarovda, asosan, mashinalar tozalanadi, birkmalar mahkamlanadi, barcha uzel va mexanizmlar moylanadi, Bunday qarov ish boshlashdan oldin, qisman ish kuni o’rtasida va oxirida bajariladi.(3) Kombaynning ish organlari pohol va somondan tozalanadi. qirqish apparati, podborshik, podshipniklar, yulduzchalar, shkivlar, motovilo va uning variatori tekshiriladi, zarur bo’lsa ularning birikmalari mahkamlanadi. Transportyorlarning zanjirlari va ularga plankalarning yaxshi mahkamlanganligi teksh i riladi., Zanjirlar, tasmalar, transportyorlar va prujinalarning tarangligi tekshiriladi, zarur bo’lsa, rostlanadi. Yetakchi g’ildiraklar kiprigining mahkamligi, rul va tormozning ishlashi, boshqariladigan pishanglarning kindalang tortqilari, shinalardagi havo bosimi, ventilyatorlardagi qalpoqchalarning zichligi tekshiriladi. 32

Gidrosistemaning idishdagi moy satxi, moy yillari, silindrlari va boshqa qismlarning puxta zichlanganligi tekshiriladi. Mashina zavod y o’ l-y o’ rig’iga muvofiq moylanadi. Ish paytida moyning harorati va bosimi hamda suvning harorati kuzatib boriladi. Dvigatelning moylash tizimidagi moyning harorati 70...95° ga, bosimi 1,5... 3 kg sm2 ga, suvning harorati esa 80..,95° ga teng bilishi lozim. Ish tugagandan keyin bunkerdagi don, g’aramlagichdagi pohol va somon tikib tashlanadi, kombayn loy-tuproq va o’simlik qoldiqlaridan tozalanadi. Kombayn 300...350 soat ishlaganidan keyin havo tozalagichning turi dizel yonilg’isi yoki kerosin bila n yuviladi. Yonilg‘i nasosi va rostlagichdagi moy almashtiriladi. Yonilg’ini mayin tozalash filtrining korpusidagi quyqa to’kib tashlanadi. Yonilg‘ining dag’al tozalash filtri va sovitish tizimi yuviladi. Mashinalar saqlanadigan joy (saroy va bostirmalar) yong’in xavfi bo’lmaydigan boshqa inshootlardan ma’lum masofada qurilishi, yong’inga qarshi kurash vositalari bilan ta’minlangan bilishi kerak. Tegishli hujjati bo’lmagan va xavfsizlik texnikasi qoidalarini bilmagan kishilar kombaynda ishlashga qo’yilmaydi. Jatka ishlayotganda va agregat yurayotganda uning oldida turmaslik kerak. Mashina ishlayotganda uning uzellarini tuzatish va rostlashga ruxsat etilmayd i . Kombaynda ishlaganda ixcham kiyim kiyib ishlash kerak. Chunki zanjir, tasma ilib ketish hollari bo’lishy mumkin. Yaqin atrofdagi odamlarni xavf-xatardan saqlash maqsadida ish boshlashdan oldin maxsus tovush xabari berish shart. Mashina ishlayotgan vaqtida uning ish organlariga qo’l tekkizish va to’silmagan shkiv, zanjir, tasma va yulduzchalarga yaqinlashish, shkiv va yuluzchalarga tasma va zanjir kiygizish hamda podshipniklarni moylash taqiqlanadi. Uzatmalari qishilgan kombaynlarni shatakka olish man et i ladi. Tormoz va rul boshqarmasining ishonchli ishlashini doim tekshirib turish kerak. Agregatni burishda uning yurish tezligini 2...3 km/soatga kamaytiriladi. qiyalikdan tushayotgan paytda dvigatelni o’chirish yoki muftani qo’shish mumkin emas, shuningdek, - g’ aramlagich ochiq turganda dvigatelni yurgizib yubormaslik; 33

- shatakka olib dvigatelni yurgizish; - kech paytlarda yoritish chiroqlarini yoqmaslik; - kombayn bilan baravar tezlikda yoki undan katta tezlikda yuradigan transport vositalarini quvib o’ tish; - g’ aramlagichda yuk olib ketish; ; - kombayn bilan boshqa ishlarni bajarish ham taqiqlanadi. Kombaynda dorilar qutisi doim bilishi shart. Kombaynlarda yong’inga qarshi maxsus jixozlar bo’lishi kerak. Bulardan: . 1) o’ t ichirgich bunkerga mahkamlangan b o’ lishi kerak, 2) chiqish narvonining orqa tomoniga mahkamlangan 2 ta belkurak, 3) jatkaning yon qismiga mahkamlangan shvabra b o’ lishi kerak. Kombayn yonida va g’allaga yaqin joyda chekmaslik kerak. Dvigatelning gaz chiqarish trubasiga uchqun ichirug’ich irnatilishi lozim. Elektr simlarining bekamu ko’stligi, ya’ni to’liq Kombayn yonilg’i bakini yonilg’i bilan to’ldirishda dizel yonilg’isi va moyni to’kmasdan, sekin quyish kerak. Yonilg’i va moy oqqan joylarni yaxshilab artish lozim. Yonilg’i solish va don tozalash punkitlari, traktor va kombaynlarning to’xtab turish joyi hamda dala shiyponining atrofi haydalgan va yong‘inga qarshi vositalar bilan ta’minlangan bo’lishi lozim. Kombaynlarni kechasi saqlaganda ular oralig’y 20 m dan kam b o’ lmasligi kerak. Val, shkiv va yulduzchalarga o’ ralib qolgan pohollar va changlarni o’ z vaqtida tozalab turish lozim. Moylash tizimidan, gidravlik tizimdan moy tomishining oldini olish va tomgan moylarni yaxshilab artish, podshipnik va boshqa aylanuvchi qismlarni moylab, qizishiga yil qo’ymaslik kerak. Agar kombaynni ta’mirlash lozim bo’lsa, u holda kombaynni g’alla maydonidan 30 m chekkaroqqa chiqarish lozim. Agar benzin yoki dizel moyi yonayotgan bo’lsa, uni qum yoki tuproq sepib icho’rish, shuningdek, nam brezent yopib ham icho’rish mumkin, lekin suv sepib icho’rish man etiladi. g’aramlagichni tikmay qoldo’rish, chelak yoki boshqa bir idish bilan yonilg’i tizimini tilatish 34

mumkin emas. Darsni ushbu usullarda model va texnologik haritasi tuzib, tashkil etish hamda o‘tkazish o‘quvchilarda fanga nisbatan qiziqishni uyg‘otadi va faolligini oshiradi. Natijada o‘zlashto’rish darajasi ortadi. Bu esa o‘quvchini ruxan tetiklashto’rib uning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi. Pedagogik tajribalar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar: —ma’ruza tinglaganlarida o‘z eshitganlarining 5 foizini; —o‘qiganlarining 10 foizini; —video, rasm, ko‘rgazma ko‘rganida bilimlarning 2 foizini; —tajribani namoyish qilishda ko‘rgan va eshitganlarining 30 foizini; —muzokara orqali birga tahlil qilganlarining 40 foizini; —mashq qilganlarida.ya’ni o‘qigan, yozgan, gapirganlarining 50 foizini; —ishbilarmon o‘yinlar, loyiha usuli qo‘llanilganda, mustaqil o‘qiganlarida, tahlil etganlarida, ish himoya qilganlarida bilimlarning 75 foizini; —boshqalarni o‘qitganlarida bilimlarning 90 foizini eslarida saqlab qolar ekan. Demak, o‘qitishning faol usullarini qo‘llab, o‘quvchilarni ko‘proq amaliyotga o‘rgatganimizda ular tegishli fanlar bo‘yicha bilimlarning 90 foizini o‘zlashtiradi. Bir so‘z bilan aytganda, bugungi kunda biz o‘qituvchilardan ijodkorlik talab etiladi. O‘qituvchi o‘z fani bo‘yicha darsining ijodkoriga aylanasagina, ko‘zlagan maqsadiga erisha oladi. 4-§ Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari mavzusini modul texnologiyasi asosida o‘qitish Har bir pedagogik texnologiya o‘ziga xos pedagogik tizimdan iborat bo‘lib, bu tizim modullardan tashkil topadi, Pedagogik texnologiyaning chindan ham mavjud ekanligini xamda ishlatishga tayyorligini uning tarkibidagi modullar qanchalik darajada to‘liq va puxta ekanligi bilan belgilanadi. Modul har qanday texnologiyaning asosiy tushunchasi bo‘lib; pedagogik texnolgiya uchun xam bu tushuncha shunchalik ahamiyatli. Pedagogik 35

texnologiyadagi modul tushunchasi birmuncha o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Modul — pedagogik texnologiyani tashkil qiluvchi tarkibiy bo‘laklarni ifodalovchi tushuncha. Bu tarkibiy bo‘laklar, ya’ni modullar eng kichik bo‘laklardan xamda ularning turli miqdordagi to‘plamlaridan iborat bo‘ladi. Bunda eng kichik tarkibiy bo‘lakni eng kichik modul, boshqalarini esa o‘z ichiga qancha shunday modulni olishiga qarab, tegishlicha darajadagi modullar deyiladi.(4) Pedagogik texnologiyaning eng kichik modullari eng asosiy tushuncha bo‘lib, ular go‘yoki pedagogik texnologiyani xosil qiluvchi «g‘ishtcha»lar vazifasini bajarishi bilan asosiy ahamiyatga ega. Bunda kichik modul, modul to‘plami, birlamchi modul va modul darajasi degan tushunchalardan foydalaniladi. Ular quyidagicha ta’riflanadi: Kichik modul — pedagogik texnologiya tarkibidaga eng kichik birlikni ifodalaydi. Amalda bunday kichik modulni tashkil qiluvchi boshqa kichik modullarga ajratish mumkin emas deb xisoblanadi. Birlamchi modul — pedagogik texnologiyani uning biror darajasidan boshlab tasvirlashda dastlabki modul sifatida tanlangan va o‘z tarkibiga bitta yoki bir nechta kichik modullarni oladigan modul to‘plami. Modul to‘plami — pedagogik texnologiyani uning biror darajasidan boshlab tasvirlash maqsadi asosida bitta modul sifatida xisoblangan bir nechta modullar yig‘indisi. Modul darajasi — pedagogik texnologiyani tasvirlash ko‘lamiga muvofiq ravishda tanlangan birlamchi modullarning o‘z tarkibida aslida qancha modullarga ega ekanligi ko‘rsatkichi. Modul — pedagogik texnologiyani tashkil qiluvchi tarkibiy bo‘laklarni ifodalovchi tushuncha. Bu tarkibiy bo‘laklar, ya’ni modullar eng kichik bo‘laklardan hamda ularning turli miqdordagi to‘plamlaridan iborat bo‘ladi. Bunda eng kichik tarkibiy bo‘lakni eng kichik modul, boshqalarini esa o‘z ichiga qancha shunday modulni olishiga qarab, tegishlicha darajadagi modullar deyiladi.(4) Pedagogik tyoxnologiyaning eng kichik modullari eng asosiy tushuncha bo‘lib, ular go‘yoki pedagogik texnologiyani hosil qiluvchi «g‘ishtcha»lar vazifasini 36

bajarishi bilan asosiy ahamiyatga ega. Bunda kichik modul, modul to‘plami, birlamchi modul va modul darajasi degan tushunchalardan foydalaniladi. Ular quyidagicha ta’riflanadi: Kichik modul — pedagogik texnologiya tarkibidagi eng kichik birlikni ifodalaydi. Amalda bunday kichik modulni tashkil qiluvchi boshqa kichik modullarga ajratish mumkin emas, deb hisoblanadi. Birlamchi modul — pedagogik texnologiyani uning biror darajasidan boshlab tasvirlashda dastlabki modul sifatida tanlangan va o‘z tarkibiga bitta yoki bir nechta kichik modullarni oladigan modul to‘plami. Modul to‘plami — pedagogik texnologiyani uning biror darajasidan boshlab tasvirlash maqsadi asosida bitta modul sifatida hisoblangan bir nechta modullar yig‘indisi. Modul darajasi — pedagogik texnologiyani tasvirlash ko‘lamiga muvofiq ravishda tanlangan birlamchi modullarning o‘z tarkibida aslida qancha modullarga ega ekanligi ko‘rsatkichi.(4) Pedagogik texnologiyaning modullari quyidagicha darajalarga ajratilishi mumkin: 1. Bir mashg‘ulotni o‘tkazish texnologiyasini tashkil qiluvchi modullar. 2. O‘quv fanining bir mavzusini, bir bo‘limini, bir qismini yoki xammasining tarkibiy bo‘laklarini xamda o‘qitish texnologiyasini tashkil qiluvchi modullar. Ularni bloklar deb ham nomlanadi. 3. Bir nechta turdosh o‘quv fanlarining tarkibiy bo‘laklarini xamda ayrim fanlarni o‘qitish texnologiyasini tashkil qiluvchi modullar (bloklar). 4. Davlat ta’lim standartining tarkibiy bo‘laklarini hamda ularning bajarilishini ta’minlash texnologiyalarini tashkil qiluvchi modullar. 5. O‘quv reja va dasturlarning tarkibiy bo‘laklarini hamda ularning bajarilishini ta’minlash texnologiyasini tashkil qiluvchi modullar. 6. Ta’lim vositalarini tashkil qiluvchi modullar. 7. Pedagogik texnologiya jarayonida qo‘llaniladigan usullarni tashkil qiluvchi 37

modullar. Ushbu modullar orasida bir o‘quv mashg‘ulotini o‘tkazish texnologiyasini tashkil qiluvchi modullar pedagogik texnologiya jarayonining eng asosiy bo‘g‘inini tashkil qilishi bilan eng ahamiyatli hisoblanadi. Ular quyidagi turlarga ajratiladi: — mashg‘ulot mazmunini tashkil qiluvchi asosiy tushunchalar; — shu tgushunchalarni o‘quvchilarga tushunto’rish jarayonining tarkibiy qismlari; — shu tarkibiy qismlarning har birida qo‘llaniladigan ta’lim-tarbiya vositalari va usullari; —o‘qituvchining mashg‘ulot davomida bajaradigan faoliyatini tashkil qiluvchi modullar; —o‘quvchilarning mashg‘ulot boshidan oxirigacha bo‘lgan vaqt davomida bajaradigan faoliyatlarini tashkil qiluvchi modullar; —o‘quvchilarning o‘zlashto’rishini nazorat qilish ish-larini tashkil qiluvchi modullar. Yuqorida aytilganlardan ko‘rinib turibdiki, pedagogik texnologiya jarayonidagi modullar ta’lim mazmuni, vositalari va usullarining har biriga tegishli tarkibiy elementlarni tashkil qiladi. Bunda ta’lim mazmuni modullari — o‘rgatilayotgan axborotning tarkibini tashkil qiluvchi birliklarni; ta’lim vositalari modullari — shu vositalarning birliklarini; ta’lim usullari modullari shu usullarni amalga osho’rish faoliyati davomida bajariladigan harakatlarni tashkil qiluvchi birliklarni ifodalaydi. Bajarilgan bitiruv malakaviy ishimizda modulli dastur asosida “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” fanidan “Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari” mavzusi misolida ta’lim mazmunini tanlash va uni o‘rganish tartibini ishlab chiqdik. 1. Bayon etilgan materiallarni o‘zlashto’rish natijasida ta’lim oluvchi quyidagi o‘quv va malakaga ega bo‘ladi: - modul birlikni asosiy tarkibiy qismlarini ayta olish; - uning parametrlar mazmunini so‘zlab berish; - “modul birlikning tarkibiy qismlari (maqsad va natija) orasida qanday aloqadorlik bor?” degan savolga javob berish; 38

-yangi jihozdan foydalanish va unga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha o‘qitish mazmunini tanlash va tartibga solish. Modul- ma’lum fan doirasida mantiqiy va aniq chegaralangan ta’lim qismi. Modul mazmuni kasbiy vazifa bilan bog‘langan. Modul birlik- ta’limning eng kichik qismini tashkil etadi. Har bir modul (modul birlik) ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar uchun modul qo‘llanma bo‘lishi shart. Modul qo‘llanmaning maqsadi-ta’lim beruvchilarga yuqori sifatli xizmat ko‘rsatishni ilmiy o‘rganish va tashkil etish ta’lim beruvchilar uchun tayyorlangan modul qo‘llanma quyidagilarni o‘z ichiga oladi. – ta’limning metodik ko‘rsatmasi: - vositalar tartibi, yani ta’lim berish (o‘quv materiallar bilan) ta’minoti. Bizningcha, bularning barchasini darsning texnologik haritasi ko‘rinishida takdim etish maqsadga muvofiq. 2. Ta’lim oluvchi uchun ishlab chiqarilgan modul qo‘llanma. Modul ishlab chiqaruvchining o‘zi qo‘llanmani tayyorlashi va o‘z hoxishiga ko‘ra ishlab chiqishi kerak. “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” fani bir qancha modullardan iborat. Masalan: “Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari”ning o‘zi bitta modulni tashkil etadi. Biz “Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari” moduli tarkibiga kiruvchi «Don-1500» kombaynidan foydalanish va unga xizmat ko‘rsatish” modul birligini ko‘rib chiqamiz. «Don-1500» kombaynidan foydalanish va unga xizmat ko‘rsatish” modul birligi parametrlari mazmuni, ya’ni modul birlikning tarkibiy qismi fuyidagilardan iborat. 1. O‘zlashto’rish maqsadi. 2. Natija 3.Mazmun 4. Tayanch bilimlar tartibi, 5. O‘quv axboroti 6. O‘vuv adabiyotlari 39

7. O‘quv jixozlari 8.Talabalarning natijaviy ko‘rsatkichlarini baholash tadbirlari. Ta’lim maqsadi. Maqsad aniqlangan va shakllanto’rilgan bo‘lishi kerak. Aniq shakllangan maqsad tufayli ta’lim oluvchi (modul birlikni o‘zlashto’rilgandan so‘ng) kutayotgan natija yaqqol bilishi mumkin. «Don-1500» kombaynidan foydalanish va unga xizmat ko‘rsatish” Natija. Mavzu o‘rganilagandan keyin ta’lim oluvchi “«Don-1500» kombaynidan foydalanish va unga xizmat ko‘rsatish” haqida to‘la ma’lumotga ega bo‘ladi, yani maqsad amalga oshadi. Shu bois maqsad va natija bir xil ma’noga ega. Bilim (modulini o‘zlashto’rilgandan so‘ng ta’lim oluvchi nimani bilishi kerak?) kombaynning vazifasini; kombaynning ishchi va yordamchi qismlarni tuzilishini. Bajarish (ta’lim oluvchi nimani bajara olishi mumkin?) – plugni qismlarga ajratish va yig‘ilishni; kombaynni ishga tayyorlashni; - kombaynda uchraydigan buzuqliklar, ularni bartaraf etish yo‘llarini; kombaynni boshqarishni; kombaynga texnik xizmat ko‘rsatishni biladi. Ta’lim oluvchi faoliyati (ta’lim oluvchi qanday faoliyat ko‘rsatishi lozim?) Ta’lim oluvchi kombayndan foydalanish va unga texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha o‘quv auditoriyasida, o‘quv amaliyot ustaxoasida ustaxonalarida mustaqil faoliyat yuritadi. Bunda ular: - kombaynni vazifasini biladi: - kombaynning ishchi va yordamchi qismlarini ko‘rsatadi: - kombaynni ishga tayyorlaydi: - kombaynni rostlaydi; - kombaynni boshqarishni o‘rganadi; -kombaynga texnik xizmat ko‘rsatiladi. Standartlar (ta’lim oluvchi qanday aniqlikda ish qilishi kerak?): kombaynning qamrov kengligi 6; 7; 8; 6 m bo‘lishi kerak; 40

kombaynning qirqish balandligi 50... 185 mm bo‘lishi kerak; kombaynning yanchuvchi baraban kengligi 1500 mm bo‘lishi kerak; kombaynning yanchuvchi baraban diametri 800 mm dan ortiq bo‘lmasligi kerak; kombaynning o‘tkazuvchanlik qobiliyati 7.....8 kg/s bo‘lishi kerak; kombaynning tezligi 0,81.....24 km/soat bo‘lishi kerak; kombayn bunkerining hajmi 6,0 m3 bo‘ladi; kombayn poya to‘dalagichining sig‘imi 14 m3 bo‘ladi; kombayn dvigatelining quvvati 173 kVt bo‘ladi; kombaynlarning to‘la yig‘ilgan holatidagi massasi 12800 kg bo‘lishi kerak. Mazmun. Bu ta’lim oluvchi quyilgan maqsadga erishishi uchun egallashi lozim bo‘lgan o‘quv axborotini tashkil etuvchi o‘quv birliklaridan iborat komponentdir. O‘quv maqsadlari ketma-ketligi: - kombaynning vazifasi: - kombaynning umumiy tuzilishi, ishchi va yordamchi qismlari; - kombaynni ishga tayyorlash; - kombaynni rostlash; - kombaynga texnik xizmat ko‘rsatish: - kombaynni saqlash: - mehnat va texnika xavsizligi qoidalariga rioya qilish. Tayanch bilimlar tartibi. Maqsad hamda o‘quv axborotining modul birligini tanlash va tuzish boshlang‘ich vaziyat bilan bog‘liq. Ta’lim oluvchining odin olgan bilimlari (tayanch bilimlari) tartibi: kombaynni modul birligi asosida o‘rganish uchun talabalar quyidagilarni bilishi va bajara olishlari lozim: o‘quv xona va amaliyot utaxonalarida mehnat va texnika xavsizligi talabalariga rioya qilish (“mexnat qonuni asoslari va texnika xavsizligi”) Texnik chizmalarni o‘qish (“Chizmachilik”); don turlarini ajratish (“O‘simlikshunoslik”) 41

kombaynni boshqarish (“Qishloq xo‘jaligi mashinalari”) O‘quv axboroti. Ta’lim oluvchilar aynan modul birligiga muvofiq egallashi lozim bo‘lgan ilmiy bilimlar, amaliy o‘quv mashqlar, faoliyat yuritish va fikrlash usullari tizimini tashkil etadi. Kitob o‘quv qo‘llanma lug‘at, so‘rovnomalar va boshqalar axborot manbalaridir. O‘quv axborot manbasini tanlash quyidagi omillar bilan ifodalanadi: qo‘yilgan maqsadalar bilan (qanday maqsadga o‘rganiladi): boshlang‘ich vaziyatdagi holat bilan (ayni modul birligi mazmunini egallashlari uchun ta’lim oluvchilarda tayanch bilimlar yetarlimi?); davlat ta’lim standartlari bilan (nimani va qay darajada o‘rganish?); axborotni bayon etish ketma-kehtligi bilan (qanday ketma-ketlikda o‘rganiladi?) Misol tariqasida modul birligidagi bayon etilgan “Don-1500” kombaynida tez- tez uchraydigan buzuqliklar va ularni bartaraf etish usullaridan parcha taqdim etamiz. Buzuqlar nomi Sababi Bartaraf etish usullari Poyalarni tekis qirqmaydi. Dalada qirqilmagan poyalar qoladi. 1. Qirqish pichog‘i bilan teskari qirqish plastinkasi orasidagi tirqish kattalashgan 2. Pichoq yoki teskari qirqish plastinkasi ishdan chiqqan 1.Qirqish apparatidagi tirqishni yo‘qotish kerak. 2. Pichoqni yoki teskari qirqish plastinkani almashto’rish kerak. Qirqish apparatida taqillash bor Shnek bolti bo‘shashgan Shnek bolti tortiladi Qiya kamerali transportyor zanjirida taqillash bor Qiya kamerali transportyor zanjiri bo‘shashgan Qiya kamerali transportyor zanjiri tortiladi (ikkala tomoni ham) Poyalar shnekka o‘ralib 1. Shnek bilan soyabon orasida 42

qoladi ko‘proq masofa bor yoki shnek barmoqlari egilgan 1. Shnek bilan soyabon orasidagi masofani rostlash kerak. 2. Barmoqlar egilgan bo‘lsa, ularni to‘g‘rilash kerak yoki o‘rniga yangisini qo‘yish kerak. Motoviloni saqlash muftasi aylanib ketadi Friksion diskka moy tomgan Friksion diskdagi moy benzin bilan artiladi Yanchish apparati Yanchish apparati yanchmaydi yoki chala yanchadi Baraban osti panjarasi belgilangan oraliqda emas Baraban osti panjarasi belgilangan oraliqda o‘rnatiladi Yanchish barabaniga harakat uzatuvchi tasma qizib ketadi 2. Kombaynning tezligi oshgan 3. Yanchish barabaniga pohol tiqilgan, barabanning aylanishiga yo‘l qo‘ymaydi 1.Kombaynning tezligi kamayt i riladi. 2. Yanchish barabani poholdan tozalanadi Tozalash panjarasida va pohol silkitgichda tiqilish paydo bo‘lgan 1. Tozalash ventiyatori yaxshi ishlamaydi. 2. Tebranish vali ishdan chiqqan yoki yaxshi ishlamaydi 1.Ventilyator rostlanadi. 2. Tebranish vali almashto’riladi yoki rostlanadi Yuklash shnegining mutasi ishlamaydi 1. Mufta diskka moy to‘kilgan 2. Muftaning tortqilari rostlanmagan 1. Mufta diski benzin bilan tozalanadi. 2. Muftaning tortqilari rostlanadi G‘aramlagich G‘aramlagich to‘lganda ham bo‘shatish pedali bosilganda g‘aramlagich to‘kmaydi Tortqilar bo‘shab ketgan, ishdan chiqqan yoki biror joyga tiqilib qolgan Tortqilarni taranglash kerak. Ishdan chiqqan bo‘lsa almashto’rish yoki tiqilgan joyini bo‘shatish kerak Ish jarayonida g‘aramlagich yopilmay qoladi. Kombayn gidrotizmning bosimi oshgan Bosimni pasayt i rish kerak 43

G‘aramlagich to‘la to‘kmaydi Taglik prujinasi bo‘shagan G‘aramlagich tezligining prujinasini tortish kerak Harakat uzatish mexanizmlari Variator kombaynning tezligini o‘zgartirmaydi Gidravlik tizim bakida moy kamaygan Gidrobakka moy quyish kerak (ruxsat etilgan sath va xajmda) Shtutser drenajidan moy tomadi Shtejer manjetasi ishdan chiqqan Shtetser manjetasini yangisiga almasht i rib qo‘yish kerak Chihol osti gidrotsilindridan moy tomadi Mufta tortqilari bo‘shashgan Gidrotsilindrning halqasini almashto’rish kerak Tezliklar almasht i rilganda shovqin chiqadi Mufta tortqilarini rostlash kerak Elektr jixozlari Elektr lampochkalarining ba’zi birlari yonmaydi Lampochka va patronlar kontakti bir-biriga tegmaydi, kir bosib qolgan yoki umuman yo‘q. Uzgich- taqsimlagich ishlamaydi. Rostlagichning ish faoliyati buzilgan Lampa almashto’riladi. Kontaktlar tozalanadi. Uzgich taqsimlagich almashto’riladi. Rostlagich tozalanadi. Starter o‘chmaydi Qisqa tutashuv bo‘lgan Starter relesini yoki qo‘shib-ajratkichni almashto’rish kerak. Ovoz chiqarish qurilmasi ishlamaydi. Ovoz relesi ishdan chiqqan yoki tok yetib bormaydi. Rele boshqarmasi qo‘yiladi yoki qisqa tutashuv qilib tekshirilib ko‘riladi O‘quv adabiyotlari . Berilganlar ta’lim oluvchilarning axborot olishlari uchun manba tartibini ta’minlaydi. Tegishli modul birlik doirasida o‘qitishda kamdan-kam hoda boshidan to oxirigacha faqat bitta kitobdan foydalaniladi. Qisman shu modulga tegishli bo‘lgan bo‘lim va mavzulardan, o‘quv materiali sifatidan esa jurnallar meyoriy so‘rovnoma, chizmalar, o‘quv qo‘llanma va boshqalardan ham 44

foydalaniladi. Masalan: 1. A. Xojaboyev, M. Ishonqulov. Qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash amaliyoti. T; Mehnat. 1990 2. O.Abduqudusov. Qishloq xo‘jalik fanining dars ishlanmalari. T; O‘qituvchi, 1997. 3. L.A. Gurvich, V.A. Lixanov, N.P. Sichugov. Traktor va qishloq xo‘jalik mashinalari. T:O‘qituvchi, 1989. 4. A.N. Ustinov. Sel’skoxozyaystvenniye mashini. M: Akademiya, 2000 O‘quv jihozi va materiallari. Quyida kelto’rilgan o‘quv jixozi va materiallaridan foydalanib, ta’lim oluvchi amaliy topshiriqni bajarishi mumkin: «Don-1500» kombayni; T- 150 T-150K traktorlari; 1,2,3-plakatlar: “«Don-1500» kombaynining texnologik sxemasi”, “Don-1500” kombaynida uchraydigpn buzuqliklar, ularni bartaraf etish yo‘llari va xavfsizlik texnikasi plakatlari”, “«Don-1500» kombaynining ishchi va yordamchi qismlari”; asboblar jamlanmasi, shpagat, domkrat, metr, taglik; yo‘riqnomali texnologik harita. Erishilgan natijalar ko‘rsatkichlarini baholash tadbiralari. 8.1. I-darajali savollar: 1. Don ekinlarini yig‘ib olish nechchi fazali bo‘lishi mumkin. A) 4 fazali V) bir fazali S) ko‘p fazali D) bir va ikki fazali 2. To‘ppa-to‘g‘ri kombayn bilan o‘rib-yig‘ishda qirqish balandligi bug‘doyzorning qalinligi va bo‘yiga qarab necha sm qilib o‘rnatiladi A) 30—45 sm V) 10—25 sm S) 55—60 sm 45

D) 5—10 sm 3. Yanchish uchun uyumlar don yetilib pishgandan va bargpoya massasi qurigandan keyin yig‘ib olinadi bu davrda don namligi ko‘pi bilan necha % bo‘lishi kerak. A) 16% V) 14 % S) 10 % D) 5 8.2. II- darajali savollar: 1. Yanchish apparati barabanining aylanish chastotasi bevosita kombaynchining ish o‘rnidan faqat molotilka ishlab turganda necha min atrofida rostlanadi A) 743—1365 min V) 500 – 600 min S) 200- 300 min D) 1000- 1500 min 2. Past bo‘yli g‘allani o‘rib-yig‘ib olishda motovilo diametri necha mm bo‘lishi zarur A) 800-850 mm V) 500-600 mm S) 200-400 mm D) 900—1000 mm 8.3. Amaliy topshiriq: 1. Kombaynning qamrov kengligini rostlab bering. 2. Qirqish apparatidagi tirqishni yo‘qotish choralarini aytib bering. Baholash mezonlari tadbirlari quyidagicha amalga osho’riladi. 46

Baholash mezonlari: 8.1. darajali savollarga berilgan javoblar uchun qo‘yiladigan baholar: 4(yaxshi) baho- to‘g‘ri javob 3(o‘rta) baho- qisman to‘g‘ri javob 2(qoniqarsiz) baho- to‘g‘ri javob yo‘q. 8.2. II. darajali savollarga berilgan javoblar uchun qo‘yiladigan javoblar: 5(a’lo) baho- to‘liq to‘g‘ri javob 3(o‘rta) baho- qisman to‘g‘ri javob 2(qoniqarsiz) baho- to‘g‘ri javob yo‘q. 8.3. Amaliy topshiriq. Berilgan topshiriqni: bajardi; bajarmadi. Biz modul birlikning komplektlari to‘g‘risida ma’lumot berib o‘tdik. Biz keltirgan ma’lumotlar namuna bo‘lib xizmat qiladi, degan umiddamiz. Ammo siz unga ijodiy yondashib, tegishli o‘zgarto’rishlar kiritishingiz maqsadga muvofiq. Xulosa qilib aytganda, o‘quv jarayoniga yangi pedagogik texnalogiyalarni qo‘llash ta’lim samaradorligi va malakali kadrlar tayyorlash sifatini osho’rish xizmat qiladi. 5-§. Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari darsida zamonaviy pedtexnologiyalardan foydalanish Ma’lumki, qishloq xo‘jaligi mashinalari fani ta’lim oluvchilarning bilim doirasi va dunyoqarashini kengayto’rishda alohida o‘rin tutadi. Chunki qishloq xo‘jaligi mashinalari texnik yo‘nalishdagi maxsus fanlarni o‘rganishda, bo‘lajak mutaxassislarning amaliy faoliyatida, xususan, yangi texnika va texnologiyalarni, axborot vositalarini o‘zlashto’rishda, maxsus fanlarni o‘qishda keng qo‘llaniladi. Har bir o‘qituvchining asosiy vazifasi ta’lim oluvchilarga nafaqat muayyan bilimlar berish, balki ularda fanga qiziqish o‘yg‘otish, ularni mustaqil bilim olishga o‘rgatishdan iborat. 47

Don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari darsi — o‘quv-tarbiya ishlarini tashkil etishning asosiy shakllaridan biri. O‘qitish sifati esa, eng avvalo, bu — dars sifati demakdir. Hozirgi vaqtda darslarda ko‘rgazmali vositalar va axborot texnologiyalari keng qo‘planilmoqda. Chunki ularsiz o‘tkazilgan darslarni zamonaviy deb bo‘lmaydi. Ular orqali darslar mazmunan boyitiladi, ta’lim oluvchilarga hissiy ta’sir ko‘rsatiladi. Ko‘rgazmali vositalar va axborot texnologiyalari o‘quv materiallarini yaxshi o‘zlashto’rish va egallashga, bilimlarni uzoq vaqt esda saqlashga va mustahkamlashga imkon beradi, ta’lim oluvchilarning predmetga bo‘lgan qiziqishini yanada orttiradi.(4) Ammo o‘qitishning samarali metodlarisiz dasturda ko‘rsatilgan o‘quv materiallarini mukammal o‘zlashto’rish amri mahol. Shuning uchun bugungi kunda ta’lim oluvchilarning bilish faolligini oshiradigan o‘qitish metodlari va vositalarini izlab topish hamda ularni takomillashto’rish pedagogikamizdagi dolzarb masalalardan biridir. Bizning nazarimizda, ta’lim oluvchilarning fanga, xususan, qishloq xo‘jaligi mashinalariga bo‘lgan qiziqishini ortto’rish va ta’lim samaradorligini osho’rish maqsadida darslarda o‘qitishning zamonaviy (faol) usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Ravshanki, don ekinlarini o‘rib-yig‘ib olish mashinalari darsida chizma va formulalardan ko‘p foydalanishga to‘g‘ri keladi. Ularning amaliyotda ko‘p uchraydiganlarini ta’lim oluvchilar yoddan bilishlari lozim. Ta’lim oluvchilar formulalarni yaxshi eslab qolishi, shuningdek, ularning o‘quv materiallarini qanday o‘zlashtirayotganini muntazam nazorat qilib borish va olingan bilimlarni umumlashto’rish maqsadida dars jarayonida didaktik o‘yinlardan keng foydalanish mumkin. Domino o‘yini darsi. U 15-30 ta kartochkadan iborat bo‘lib, ularning har biri ikki qismga ajratiladi. Bir qismida topshiriq, ikkinchi qismida esa boshqa topshiriqning javobi yoziladi. Kitob tarzida o‘zaro birikto’rilgan besh-olti shaffof plyonkadan qilingan planeshtga savollarning javoblari yozilgan kartochkalar qo‘yiladi. Bunday kartochkalar har bir ta’lim oluvchiga tarqatiladi. Savollar og‘zaki beriladi, ta’lim 48

oluvchilar esa to‘g‘ri javobni topib, kartochkani ko‘rsatadi. Ta’lim oluvchilarning bergan javobiga qarab, ta’lim beruvchi ularning bilimi va o‘quv materiallarini qanchalik o‘zlashtirganini osongina bilib oladi. Keyin o‘quvchilarning o‘quv materiallarini o‘zlashto’rish natijasiga qarab dars tashkil etiladi. Dars jarayonida o‘qitishning noan’anaviy shakllari, masalan, «G‘oyalar auksioni», binar darslar, sho‘ng‘ish darslar, musobaqa darslari, ish o‘yinlari, «Aqliy hujum», quvnoq topag‘onlar klubi (QTK) va boshqalar qo‘llaniladi. O‘qitishning noan’anaviy shakllari va metodlarining barchasi haqida to‘xtalib o‘tishning imkoni yo‘q. Shu sababli quyida ularning ayrimlarini qarab o‘tamiz. Bit-dars. Ushbu dars shakli o‘z tarkibiga suhbat, o‘yin, ijodni qamrab oladi. Bit darsning afzalligi uning qiziqarliligidadir. Ta’lim oluvchilar darsdan sira toliqmaydilar, ularning diqqat e’tibori hamisha yangilikka jalb etiladi va rivojlanto’riladi. Ushbu dars o‘quvchilarga hissiy ta’sir ko‘rsatadi. U musobaqa harakteriga ega bo‘lib, chuqur tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatadi. Ta’lim oluvchilar amalda ijodiy jamoa ishini yaqqol tassavvur etadi. Dars-auksion. «Auksion» boshlanishiga qadar ekspertlar tomonidan g‘oyalarni «sotish qiymati» aniqlanadi. Keyin g‘oyalar sotiladi. G‘oyasi uchun yuqori baho olgan muallif (o‘quvchi) g‘olib sanaladi. G‘oyalar qayta ishlovchilarga beriladi. Ular g‘oyalarni qayta ishlab, o‘z variantlarini asoslab beradilar. Auksion ikki turda o‘tkaziladi. Ikkinchi turdan o‘tgan g‘oyalar amaliy masalalarda sinab ko‘rish uchun tavsiya etladi. Aqliy hujum. Ushbu dars «Auksion» darsiga o‘xshab ketadi. Guruhdagi ta’lim oluvchilar «masalani hal etuvchilar» va «ekspertlarga» ajratiladi. Masalani hal etuvchilarga masalalar (ijodiy harakterdagi) taqdim etiladi. Ma’lum vaqt davomida ta’lim oluvchilar o‘rtaga qo‘yilgan masalani hal etishning turli usullarini taklif etishlari lozim. Belgilangan muddat tugaganidan keyin «ekspertlar» «janga» kiradilar. Munozara jarayonida eng yaxshi takliflar qabul qilinadi va komandalar o‘rin almashadilar. Dars davomida ta’lim oluvchilar munozara qilish, g‘oyalarni ilgari surish, fikr almashish, taklif va tavsiyalar berish imkoni-ga ega bo‘lishadi. Bu hol ularning nafaqat ijodiy tafakkurini ri-vojlantiradi va o‘qituvchiga bo‘lgan 49

ishonchini oshiradi, balki ta’limni samarali tashkil etishga imkon beradi. «Nima?, Qayerda?, Qachon? mavzuidagi dars. Guruxdagi ta’lim oluvchilar oldindan uchta kichik guruhga bo‘linadi, uyga topshiriqlar beriladi, guruh sardorlari uchun komanda raqami, o‘yin ishtirokchilarining ismi sharifi yozilgan varaqlar tayyorlanadi. O‘yin olti bosqichda o‘tkaziladi. 1. O‘qituvchining ko’rish so‘zi. 2. Mashq-mavzuiningasosiy masalalarini takrorlash. 3. Topshiriqlarni qo‘yish (o‘ylash) uchun muddatni va beriladigan javoblar uchun ballar sonini belgilash. 4. «Nima?, Qayerda?, Qachon?» o‘yini. 5. O‘yinni yakunlash. 6. O‘qituvchining yakuniy so‘zi. «Ish o‘yinlari» darsi. Bunday darslarni mavzularni takrorlash va mustahkamlashda o‘tkazish qulay. Auditoriyadagi ta’lim oluvchilar ikki-uch guruhga bo‘linadi. Har bir guruhga topshiriq beriladi, keyin ularni bajarish (yechish) haqida ma’lumot beriladi va ular topshiriqlarni baja-radilar. Keyin esa ta’lim oluvchilar o‘zlariga berilgan topshiriqlarni boshqalarga beripgan topshiriqlar bilan almashadi va ularni mustaqil bajarishadi. «Ekskursiya» darsi. Yoki sirtqi sayohat (sayohat amaliy bo‘lishi ham mumkin). Darsni o‘tkazish rejasi. 1. Mavzular haqida ma’lumot berish. 2. O‘yinni olib boruvchining ko’rish so‘zi. 3. Sirtqi eksursiya yordamida yangi o‘quv materialini tushunto’rish. 4. Ekskursiya jarayonida yuzaga kelgan savollarga javob berish. 5. Esdalik uchun sovg‘a va suvenirlar berish. «Dumaloq stol atrofida» darsi. Mavzu bo‘yicha yetakchilar va 5-6 nafar sharhlovchi tanlanadi. O‘qituvchi 50

ko’rish so‘zi bilan chiqadi. Mavzuning asosiy yo‘nalishlari tanlanadi va o‘qituvchi ta’lim oluvchilarga savol-topshiriqlar taqdim etadi. Ularning yechimi butun muammoni hal etishga yordam beradi. Yetakchi darsni davom ettiradi. U sharxlovchilarga so‘z beradi, topshiriq-mavzu muhokamasiga guruhdagi barcha ta’lim oluvchilar jalb etiladi. Topshiriqlarni jamoa bo‘lib muhokama etish ta’lim oluvchilarni mustaqillikka, faolikka, voqealarda erkin ishtirok etishga o‘rgatadi.(16) Ta’lim oluvchilarni nazorat ishiga jalb etish. Bu metodning samaradorligi pedagoglar tomonidan allaqachon tan olingan. Bilimlarni yaxshi o‘zlashtirgan ta’lim oluvchilar tanlanadi. Bunda ularning o‘zlariga erkinlik beriladi yoki ta’lim oluvchilarning o‘zlari xohishiga ko‘ra guruh tarkibiga kiritiladi. Ular uy vazifasining bajarilishini tekshiradi, yerga asosiy ishlov berish mashinalari mavzusi bo‘yicha yozilgan hisobotni, mustaqil ish natijalarini baholaydi, xastalanib mashg‘ulotlarga o‘z vaqtida qatnasha olmagan yoki o‘quv materiallarini yaxshi o‘zlashtira olmagan ta’lim oluvchilarga yordam beradi. Nazorat qiluvchilar-ni ikki-uch guruhga bo‘lib, musobaqa tashkil etish ham mumkin. Bu ta’lim oluvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishi va bilish faolligini yanada oshiradi. "O‘z-o‘zini attestatsiya qilish" usuli ham o‘quvchilarning puxta bilim egallashiga omil bo‘lib xizmat qiladi. Bunda guruh o‘quvchilari mos ravishda (turli xil usulda, qanday usulda ajratishni o‘qituvchining o‘zi belgilashi mumkin) 2 guruhga ajra-tiladi. 1-guruh 2- guruhni, 2-guruh esa, o‘z navbatida, 1-guruhni mazkur fan bo‘yicha attestatsiyadan o‘tkazadi. Bu quyidagicha amalga osho’riladi. Guruhlarning har biri attestatsiya savollarini o‘zlari tuzib, raqib gu-ruhga beradi va noto‘g‘ri javoblarni to‘g‘rilaydi yoki to‘liqsiz javob-larni to‘ldiradilar. Attestatsiya savollarining sodda yoki murakkab tu-zilganligiga, to‘g‘ri javoblar soni va sifatiga ko‘ra guruhlarning attestatsiyadan "yaxshi" ("namunali") yoki "qoniqarli" o‘tganligi aniqlanadi. O‘qituvchi attestatsiyadan "yaxshi" o‘tganlarni yuqori ball, "qoniqarli" o‘tgan guruh o‘quvchilarini esa pastroq ballar bilan baholaydi. Shuning uchun har bir guruh ikkinchi guruhga murakkabroq savollar tuzib, berilgan savollarga esa to‘g‘ri javob topishga harakat qilishadi. Bu esa o‘quvchilarni yanada izlanishga, 51

olgan bilimlarini mustahkamlash-ga olib keladi. Bundan tashqari, ular bir-birini o‘qitadi, bir-biriga o‘rgatadi. Oqibatda, ular fan bo‘yicha bilimlarini oshiradilar va ularni uzoq vaqt yodda saqlab qoladilar. Bundan tashqari, ta’lim oluvchilarning qishloq xo‘jaligi mashinalariga bo‘lgan qizishini ortto’rish va yerga asosiy ishlov berish(haydash) mashinalari darsini tashkil etish maqsadida , «sinov-dars», «ma’ruza-dars», «tajriba -dars», «quvnoq topag‘onlar bahsi », «yosh texniklar klubi» kabi o‘qitishning zamonaviy usullaridan foydalanish ta’limda yaxshi samaralar beradi. Lekin shuni alohida ta’kidab o‘tish joizki, o‘qitishning faol usullaridan foydalanib qishloq xo‘jaligi mashinalaridan tashkil etiladigan har qanday (har bir) dars mazmunida, imkoni boricha, amaliy, hayotiy, kasbiy masalala XULOSA Texnika va texnologiya taraqqiyoti o‘rta umumta’lim maktablari va kasb-hunar kollejlari oldiga ham yangi talablar qo‘ymoqda. Har bir pedagog xodim o‘z kasbiy pedagogik mahoratini osho’rib borish, buning uchun zamonaviy 52

pedagogik texnologiyalarning pedagogik, psihologik va boshqa jihatlarini puxta o‘rganishga harakat qilish, o‘zi ishlab turgan maktab muxiti va istiqbollariga eng muvofiq bo‘lgan pedagogik texnologiyalarni to‘g‘ri tanlay olish zarur. Eng asosiysi esa barcha o‘rganganlarini o‘quvchilar bilan darslarda hamda boshqa ta’lim-tarbiyaviy jarayonlarda yuksak mahorat bilan qo‘llay olish zarurligi hozirgi kun talabidir. Bugungi kunda o‘qitishning faol usullarini qo‘llash pedagogik texnologiyaning asosini tashkil qiladi. Zero, pedagogik texnologiya o‘z oldiga ta’lim shakllarini muqobillashto’rish va vazifani qo‘yuvchi, texnik hamda shaxs resurslari va ularning o‘zaro faoliyatini hisobga olib ta’lim berish va tahsil olish jarayonini yaratish, qo‘llash va belgilashning tuzimli metodidir. Biz yuqorida dars o‘tishning yangicha usullari haqida fikr yuritdik. Bajarilgan bitiruv malakaviy ishimizda bunday yangicha usullarni dars jarayonida qo‘llash quyidagi natijalarni beradi: mehnat va kasb ta’limi o‘qituvchilari va muhandis-pedagoglar ta’lim texnologiyasi haqida tushunchaga ega bo‘ladi: mehnat va kasb ta’limi o‘qituvchilari va ishlab chiqarish ustalari an’anaviy va noan’anaviy ta’lim modellarini bir-biridan farqlay oladilar: mehnat va kasb ta’limi o‘qituvchilari va ishlab chiqarish ustalari an’anaviy va noan’anaviy ta’lim modelining metodlari haqida tushunchaga ega bo‘ladi; mehnat va kasb ta’limi o‘qituvchilari va ishlab chiqarish ustalari zamonaviy o‘qitish usullarini dars jarayoniga tadbiq eta oladilar; mehnat va kasb ta’limi o‘qituvchilari va ishlab chiqarish ustalari kichik guruhlarni shakllanto’rish yo‘llarini dars jarayonida qo‘llay oladilar. - mehnat va kasb ta’limi o‘qituvchilari va ishlab chiqarish ustalari ta’lim vositalari haqida tushunchalarga ega bo‘ladilar. Bir so‘z bilan aytganda, bugungi kun o‘qituvchilaridan ijodkorlik talab etiladi. O‘qituchi o‘z fani bo‘yicha darsining ijodkoriga aylansagina, ko‘zlangan maqsadiga erisha oladi. Bajarilgan bitiruv malakaviy ishimizning bosh maqsadi ham ana shunga qaratilgandir. 53

Xulosa qilib aytganimizda, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amalda qo‘llash orqali o‘qituvchining haqiqiy o‘qituvchilik faoliyatiga o‘tishi, ya’ni u bolani o‘qitishi emas, o‘quvchilarning bilimlarni o‘rganish, o‘zlashtirish bo‘yicha qiyin mehnatiga rahbarlik qilish, ularga qulay, oson, maqsadga tez yetkazadigan va samarali yo‘l-yo‘riqlar, usullarni to‘g‘ri tanlab ko‘rsatish va amalda samarali qo‘llash orqali o‘z pedagogik mahoratini hamda o‘quvchilarning bilimlari sifati va tarbiyalanganlik darajasini muntazam oshirib borishga erishishdan iborat. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T.: «Ma’naviyat», 2008. 2.Karimov I.A. Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqkiyotining poydevori. T.: «Sharq», 1997. 54

3. Abduquddusov O. Qishloq xo‘jalik mashinalari fanidan dars ishlanmalari. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1997. 4-34 betlar. 4. Azizxujayeva N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent. 2003. 5. Axlidinov R. Maktabni boshqarish san’ati. T. «Fan», 2006. 6.Zamonaviy dars. Ilmiy-metodik to‘plam. A.Avloniy nomidagi XTXQTMOMI. T.: 2007. 7. Ishmuxamedov R. Abduqodirov A. Pardayev A. Ta’limda innovatsion texnologiyalar (ta’lim muassasalari pedagog-o‘qituvchilari uchun amaliy tavsiyalar).- T.: Iste’dod, 2008.- 180 b. 8. Ishmatov Q. Pedagogik texnologiyalar. Namangan, 2004. 9. Yo‘ldoshev J.G‘., Usmonov S.A. Pedagogik texnologiya asoslari. Qo‘llanma. — T.: «O‘qituvchi», 2004. 10. Yo‘ldoshev J.G‘, Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish. T., «Fan vatexnalogiua», 2008, 132 bet. 11. Mirsaidov K. «Maxsus fanlarni ukitish va ishlab chikarish ta’limi». T.: «O‘qituvchi», 1996. 12. Mirsaidov K., Xidirov I., Choriyev R. «Ishlab chikarish ta’limi». T.:, «Ukituvchi», 2002. 13. Munavvarov A.. “Pedagogika”. Toshkent: “Ukituvchi” 1997 y. 14. Oliy ta’lim. Meyoriy xujjatlar tuplami: Gulomov S.S. taxriri ostida; Tuzuvchilar: Raximov B.X, Jonboyev Sh.D. va boshq. T: «Shark», 2001.672-b. 15. Oliy ta’lim. Meyoriy xujjatlar tuplami: Gulomov S.S. taxriri ostida; Tuzuvchilar: Ayupov Sh.A, Raximov B.X. va boshq.T: «Sharq», 2003.-752b. 16. Olimov Q.T., Uzokova L.P., Shalimov E.Z., Rustamov R.M., Ashurova S.Y. Maxsus fanlarni ukitish metodikasi. T.: «Fan», 2004, 120-b. 17. Sayidaxmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar. T.: «Moliya», 2003. - 172b. 18. «Ta’lim samaradorligini osho’rish yo‘llari» mavzusidagi seminar-trening materiallari. T.: 2002 y. 55

19. Ta’limda yangi pedagogik texnologiyalar: muammolar, yechimlar. Ilmiy- amaliy konferensiya materiallari. T.: O‘z PFITI, 1999. 20. Tolipov O‘.Q., Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari (o‘quv qo‘llanma). T.: «Fan» nashriyoti, 2006. 21. Tolipova J.O. Pedagogik texnologiyalar — do‘stona muxit yaratish omili. T.: YUNISEF, 2005. 22. Ta’lim jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalari (Metodologik aspekt: yangi pedagogik texnologiyalar, muammolar, yechimlar va baholash metodlari). T.: TDTU, 2001, 147-b. 23. Farberman B.L. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar.T.: «Fan», 2000. 24. Farberman B.L. Musina R.G. Jumaboyeva F.A. Oliy o‘quv yurtlarida o‘qitishning zamonaviy usullari. –T.: 2002, -192b. 25. Xamidov A. - Qishloq xujaligi mashinalarini loyixalash. Toshkent, «Ukituvchi», 1991y. 26. Holiqov A. Pedagogik mahorat. Toshkent, “Tafakkur bo‘stoni”, 2011, 48- 63 betlar. 27. Hasanboyev J. va boshqalar. Pedagogika Toshkent, “Noshir”, 2011, 4-52 betlar. 28. Shoumarova M, Abdillayev T. Qishloq xujaligi mashinalari. Toshkent, «O‘qituvchi», 2002. 3-24 betlar. 29. Qurbonov Sh., Seythalilov E. Ta’lim sifatini boshqarish.T.: «Turon-Iqbol», 2006. Internet materiallari: www. Google. uz.: www. Ilm. uz.: www. ZiyoNET REZYUME Bajarilgan bitiruv malakaviy ishida mehnat ta’limi fanidan o‘quvchilarni qishloq xo‘jaligi mehnatiga samarali tayyorlashga imkon beruvchi o‘qitishning zamonaviy usullaridan foydalanib, ularda boshoqli ekinlarning agrobiologik 56

xususiyatlari, mashina bilan o‘rib olishga yaroqliligi, qo‘yilgan agrotexnik talablar, mashinaning tuzilishi, tasnifi hamda ishlashi haqida boshlang‘ich tushuncha, bilim va ko‘nikmalarni shakllanto’rish masalalari yechimi ishlab chiqilgan. 57

Похожие

Yangi pedagogik texnologiyalari asosida og’zaki nutqni o’stirish usullari

Mehnat ta’limi darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida amaliy mashg’ulotlar samaradorligini oshirish

Modul tiziminig ta'lim jarayonida qo`llashni o'rganish

Bo’lajak murabbiylarni pedagogik texnologiyani qo’llashga tayyorlash

ingliz tili grammatik mavzularini leksika va fonetika bilan bog’lagan holda, interfaol va an’anaviy metodlar