Mehnat ta’limi darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida amaliy mashg’ulotlar samaradorligini oshirish - Педагогиka - Дипломные работы

Mehnat ta’limi darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida amaliy mashg’ulotlar samaradorligini oshirish

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1431.5 KB

Mehnat ta’limi darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida amaliy mashg’ulotlar samaradorligini oshirish

Mundarija . Kirish ......................................................................................................... ...............4 I - BOB. Mehnat ta’limidan davlat ta’lim standarti va o’quv rejasining mazmuni va mohiyati. 1.1. Mehnat ta’lim darslarida amaliy mashg’ulotlarning o’rni va ahamiyati 1.1.1.Yog’ochga va metalga ishlov berish texnologiyasi…………………………….6 1.1.2. Gazlamalarga ishlov berish texnologiyasi va pazandachilik asoslari………………………………………………………………………………7 1.1.3. X alq hunarmandchiligi ………………………………………………………8 1.2. Mehnat ta’limini asosini tashkil etuvchi umumdidaktik tamoyillar ………………………………………………………………………...12 1.2. 1. Texnik-texnologik mehnat(texnologiya): ……………………………….14 1.2.2. Xizmat ko’rsatish mehnati (servis) : 1.2.3. Q ishloq xo’jalik asoslari …………………………………………………15 1.2.4. Xalq hunarmandchiligi asoslari………………………………………….17 1.3. Mehnat ta’limi darslarining amaliy mashg’ulotlarida xalq hunarmandchiligi turlaridan foydalanish va ularning o’ziga xos xususiyatlari……………………………………………………………………21 1.3.1. Kashtachilik san’ati tarixi va uning rivojlanishi………………………22 1.3.2. Zardo’zlik san’ati tarixi va uning rivojlanishi………………………..23 1.3.3. Zardo’zlikda ishlatiladigan materiallar, asbob-uskunalar……………24 1.3.4. Do’ppilar turlari va ularning o’ziga xosligi……………………………25 II-bob. Mehnat ta’limi darslarida yangi pedagogic texnologiyalarni roli va ahamiyati. 2. 1 . Mehnat ta`limi darslarida zamonaviy texnologiyalarni qo’llanishi………………………………………………………………………28 2.2. Mehnat ta’limidan amaliy mashg’ulotlarda qo’llaniladigan z amonaviy tikuv mashinalari va ulardan foydalanish……………………………………32 2.3. Yangi pedagogic texnologiyalar asosida amaliy mashg’ulot darslarini tashkil etish texnologiyasi ………………………………………………………41 Х ul о s а …………………………………………………………………………..54 F о yd а l а nilg а n а d а biyo tlar ………………………………………………….55 2

К irish Yosh avlodni ijodiy mehnatga tayyorlash, tafakkurini har tomonlama kengaytirish va chuqurlashtirish barkamol avlodni tarbiyalash borasidagi ta’lim islohotlarining muhim vazifasi hisoblanadi. Bu vazifa «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da o’zining aniq; ifodasini topgan. Jumladan ushbu xujjatda «Inson, uning har tomonlama uyg’un kamol topishi va farovonligi shaxs manfaatlarini ruyobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq atvorning andozalarini o’zgartirish respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir», - deb ta’kidlangan Hukumatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga qaratilgan starategik yo’nallishlga oshirish uchun juda katta ma’suliyatni nazarda tutib, korxona va birlashmalarga chinakam bilmidon, tashabbuskor, odamlar bilan ishlashni biladigan va xujalik yuritishning yangi sharoitlaridan fan va texnika taraqqiyotinina oldingi marralariga chiqishini, tayyorlanadigan mahsulot sifatini tubdan yaxshilashni, ishlab chiq arishning yuqori samaradorligini ta’minlay oladigan kadrlar tayyorlash va tarbiyalash zarurligiga alohida e’tibor berdi. Yosh avlodni tarbiyalash va xalq xujaligining barcha tarmoqlaridagi ijodiy mehnatga tayyorlash borasidagi mana shu katta ishlar maktabda boshlanib, urta maxsus va oliy maktablarda rivojlanitirilshi kerak. Jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan fan va texnika taraqqiyoti va aqliy mehnat bilan jismoniy mehnatni bir - biriga yaqinlashtirishni, yaxshi ular o’rtasidagi farqni bartaraf qilishni taqoza qiladi. Texnik tafakkurni va mehnatga ijodiy munosabatni rivojlantishi yangi kishini tarbiyalashning eng muhim vazifalaridan biridir. Shu maqsadda ushbu uslubiy qullanma bo’lajak mehnat ta’limi o’qituvchisi, texnik ijodkorlik bugungi talablarda mehnat ta’limida, xususan konstruktorlik bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish yo’llari haqidagi va konstruksiyalash jarayoniga kompyuterni qo’llash haqidagi ilmiy izlanishlarimiz natijasida yuzaga keladi. Bundan shunday xulosa chiqadiki, yuqoridagi ko’rsatib o’tilgan o’quv metodik adabiyotlarni o’rganishimiz asosida mavzumiz dolzarbligini aniqlashga 3

harakat qildik. Mehnat ta’limi darslarida zamonaviy pedagogic texnologiyalar asosida amaliy mashg’ulotlar samaradorligini oshirishdan iboratdir. Bitiruv-malakaviy ishining m a q s a d i: mehnat ta’limi darslarida zamonaviy pedagogic texnologiyalar asosida amaliy mashg’ulotlar o’tkazish yo’li bilan o’quvchilarni kasb – hunarga yo’llash, dars samaradorligini oshirish, o’quvchilarning ijodkorligini o’stirish. Bitiruv-malakaviy ishining v a z i f al a r i: Bu maqsaddan kelib chiqqan holda bitiruv-malakaviy ishimizning vazifalari sifatida quyidagilar belgilandi: - dars samaradorligini oshirishni; - o’quvchilarni ilmiy dunyoqarashining shakllantirishni; - ijodkorlik ishlariga jalb qilishni; - milliy qadriyatlar asosida xalq hunarmandchiligi asoslarini o’rganish; - ongli kasb tanlashga yo’llashni; Bitiruv-malakaviy ishning ob’ekti : umumta’lim maktab mehnat ta’limi o’qub jarayoni. Bitiruv-malakaviy ishining p r e d m e t i : mamlakatimiz prizedenti tomonidan ta’lim tarbiya sohasida, umuman xalq xujaligi, fan, madaniyat bo’yicha chiqarilayotgan qonunlar, farmonlari mehnat ta’limiga oid bo’lgan o’quv adabiyotlarni, jurnallarni o’rganish. Bitiruv malakaviy ishning gipotezasi quyidagi farazlarga asoslanadi: - Mehnat ta’limi darslarining amaliy mashg’ulotlarida xalq xunarmandchiligini o’rgatish bilan kasb – hunarga yo’llash uzviy ravishda olib borilsa; - mehnat ta’limi darslarini amaliy mashg’ulotlarni xalq xunarmandchiligiga bog’lab olib borilsa; Bitiruv-malakaviy ishning yangiligi umumiy ta’lim maktablarida mehnat ta’limini o’qitish jarayonida amaliy mashg’ulotlarda turli xil o’qitish metodlaridan foydalanib xalq hunarmandchiligini o’rgangan holda dars samaradorligining oshirish bo’lsa shu bilan bir qatorda yangi pedagogik 4

texnologiyalarni o’quv jarayoniga qo’llash bilan dars samaradorligini oshirish hamda ongli kasb tanlashga yo’llagan bo’lamiz. Bitiruv-malakaviy ishning amaliy ahamiyati: Ta`lim jarayonida o`quvchilarga yangi texnika va ilg`or texnologiya yutug`larini amalda qo`llanilishi bo’yicha ishlab chiqilgan tavsiyalar; Maktablarda mehnat ta`limidan amaliy mashg`ulotlarda yangi texnika va ilg`or texnologiya yutug`lariga oid ma`lumotlar asosida ma`lumotlarni yuqori saviyada o`zlashtirib olishlariga va ta`lim sifatini oshirishga yordam berishini aniqlash. I - BOB. M ehnat ta’limi dan davlat ta’lim standarti va o’quv rejasining mazmuni va mohiyati 1.1. M ehnat ta’lim darslarida amaliy mashg’ulotlarning o’rni va ahamiyati Mehnat ta’limi va kasbga yo’naltirish ta’limi mazmuni quyidagi beshta yo’nalishlarga bo’linadi:Yog’ochga ishlov berish texnologiyasi. Metallga ishlov berish texnologiyasi. Gazlamaga ishlov berish texnologiyasi. Pazandachilik asoslari. Qishloq xo’jalik asoslari. Ushbu har bir mehnat yo’nalishlari xalq hunarmandchiligi, ishlab chiqarish asoslari va kasb tanlashga yo’naltirish bilan yakunlanadi. 1.1.1. Yog’ochga va metalga ishlov berish texnologiyasi O’q uvchilar e gallashi shart b o’ lgan bilimlar: T exnika va texnologiyaning xal q x o’ jaligidagi a h a m i y a t i , i s h l a b c h i q a r i s h d a b a j a r a d i g a n vazifalariga k o’ ra mashinalarning tasnifi, konstruksion material (metallar, yo g’ och, plastmas salar) t o’g’ risida boshlan g’ ich bilimlarga e ga b o’ lishlari; — bu materiallarni qayta ishlash texnologiya sini, sanoat ishlab chiqarishida tubdan o’zgartirish kiritgan yangi texnologiyalar to’g’risida; — yangi mahsulotni konstruksion va texnik badiiy loyihalanishning umumiy prinsiplarini hamda dizayn talablari asosida qayta loyiha lanishni; 5

— sonli dasturli boshqariluvchi stanoklar va robotlar tuzilishi va ishlash prinsipi to’g’risida umumiy tushunchalar; — m eh na t q on un ch i l i g i v a xa vf si zl i g i , sanitariya-gigiyena qoidalari. — O’ quvchilarda shakllantiriladigan k o’ nikma va malakalar : — yo g’ och va metalga chizma, e skiz va texnologik xaritalar yordamida mexanik ishlov berish, ish uchun zarur b o’ lgan moslama va asboblarni tanlash; — yog’ochga ishlov berish, chilangarlik stanogida shakldor yuzalarga ishlov berishni, chilangarlik v i n t q i r q i s h s t a n o g i d a s i l i n d r v a k o n u s shaklidagi detallarga ishlov berishni, frezalash stanogida satxlar va o’yiqlar frezalash. 1.1.2. Gazlamalarga ishlov berish texnologiyasi va pazandachilik asoslari O’quvchilar egallashlari lozim bo’lgan bilimlar: — maktabda (ro’zg’or) remont, uy-ro’zg’or ishla rini bajarish; — e lektr yuritmali tikuv mashinalari tuzilishi, ishlash prin s i p lari; — yilkali buyumlar chizmasini chizish va andozasini tayyorlash izchilligi, texnologiyasi, uning sifatiga qo’yiladigan talablar; — makaron mahsulotlari, sut va sut mahsulotlariga boshlang’ich va issikdayin ishlov berish usullari, ularning ovqatlanishdagi ahamiyati; — xamirdan tayyorlanadigan mahsulotlar, rezavor va mevalarning ovqatlanishdagi ahamiyati. O’ quvchilar e gallashlari lozim b o’ lgan k o’ nikma va malakalar : — makaron, krupa g sut mahsulotlari va xamirdan taom tayyorlash, meva va rezavorlardan murabbo tayyorlash: — uy-r o’ zg’or ishlarini bajarish, dasturxon bezash, mehmonlarni kutib olish va madaniyatli xizmat k o’ rsatish; — elektr yuritmali tikuv mashinasida ishlash, yopishtirma bostirma choklarni bajarish; — tikuv mashinasini tozalash va moylash, nosozliklarini aniqlash va bartaraf etish; 6

— kiyimning quyi qismi va cho’ntak astarini tuzatish; — to’ sht, bal iqdan suyuq va quyuq t aomlar tayyorlash; — meva va sabzavotlarni konservalash; — e lektr uy-r o’ zg’or asboblarini ishlata bilish; — oila byudjetini ishlata olish. 1.1.3. X alq hunarmandchiligi O’q uvchilar e gallashlari lozim b o’ lgan bilimlar: — X alq hunarmandchiligi va ularning turlari t o’ g’risida ma’lumotlar; — yog’ och o’ ym akorl igi va ular ni ng t url ari to’g’risidagi ma’lumotlar, yog’och o’ymakorligining o’ziga xos xususiyatlari, badiiy manzarali talablar; — iste’mol buyumlari (tovoq, lagan, qoshiq), qurilish buyumlari (ustun, yopiq rom), mehnat buyum (beshik sandik, shkaf)lari yasash texnologiyasi, ketma-ketligi. — amaliy hunarmandchilik tarmoqlari (bo’yrachiliq savat to’qish, zargarlik temirchilik kulolchilik pichoqchilik va boshqa), ularning ish uslublari, o’ziga xos xususiyatlari. O’quvchilarda shakllanishi lozim bo’lgan ko’nikma va malakalar: — o’quvchilarning o’zi qiziqqan xalq hunarmandchiligi turi bo’yicha biror buyum eskizini chizishi, loyihalashi va shu eskiz asosida buyumning o’zini yasashi, Dizayn talablari asosida buyumga badiiy ishlov berishi; — o’ quvchi bir vaqtda bir necha materiallarga badiiy ishlov berishi; — xalq hunarmandchiligining bir necha turi bo’yicha buyumlarni loyihalash, yasashni o’zlash tirish mumkin. Bu uning mahorati darajasi yuqori e kanligini ko’rsatadi. 5—7-sinflarda ushbu yo’nalishlardan ayrim lari tanlanadi va 8—9-sinflarda shu tanlangan yo’nalishlarga muvofiq holda ishlab chiqarish asoslari va kasbga yo’naltirish kursi o’qi tiladi. Ushbu yo’nalishlarning har biri yuzasidan quyidagi bo’limlar bo’yicha o’zaro uygunlash tirilgan nazariy balimlar beriladi va amaliy ish ko’nikmalari shakllantiriladi: 1. Materialshunoslik asoslari. 2. A s b o b - u s k u n a l a r h a q i d a m a ’ l u m o t v a ishlatish usullari. 7

3. Mashina, mexanizm, stanoklar va moslama larning umumiy tuzilishi va ishlatish asoslari. 4. Mahsulotlar ishlab chiqarish texnologiyasi. 5. Xalq hunarmandchiligi kasblari bo’yicha umumiy ma’lumotlar berish va o’zaro turdosh uchta kasb yo’nalishi bo’yicha kasbgacha tayyorgarlikni amalga oshirish. Bundan tashqari har bir asosiy yo’nalish bo’yicha uy-ruzg’or madaniyati va unga tegishli ta’mirlash ishlarini bajarish ko’nikmalari shakllantirilib boriladi. Har bir yo’nalish bo’yicha ishlatiladigan e lektrotexnika vositalari, ulardan tutri foyda lanish hamda ta’mirlash asoslari o’rgatiladi. Har bir asosiy yo’nalish bo’yicha kompyuter texnikasidan foydalanish masalalari yuzasidan dastlabki ma’lumotlarni berish ko`zda tutiladi. Har bir dar s m azm uni ga bog’ l i q hol da iqtisodiy, huquqiy va ekologik bilimlar hamda xavfsizlik texnikasi qoidalari o’zaro uyg’un- lashtirilgan holda o’rgatib boriladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida mehnat ta’limining maqsad va vazifalarini belgilab olishni nazarda tutiladi: Maktabgacha ta’lim-tarbiya bosqichida bolalarning yosh, ruhiy va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda mehnat dunyosi, jarayoni, kishilari, buyumlari to’g’risidagi dastlabki tushuncha va tasavvurlar uyg’otish, maqsadli ish- harakat usullari ko’proq o’yinlar tarzida o’rganib boriladi. Boshlang’ich maktabda (I-IV - sinflar) o’quvchilarni mehnat va hunarmandchilik dunyosi, o’simliklarni parvarish qilish, turli materiallar bilan tanishtirish, oddiy ishlov berish, oddiy mehnat va hunarmandchilik asboblari va mehnat, ish-harakat usullari to’g’risida sodda tasavvurlar hosil qilishni ko’zda tutadi. Bu davrda o’quvchilar mehnat ta’limidan o’zlashtirgan bilimlar ko’lamini o’zlarining hayotiy tajribalarida va oiladagi mehnat jarayonida mustahkamlaydilar va kengaytirib boradilar. Tayanch maktablarda (V-IX – sinflar) da o’quvchilar umummehnat ko’nikma va malakalarini shaklantiriladi, qiziqish va moyilliklariga ko’ra, o’z-o’zini kasbiy jihatdan aniqlashlari, kasb-hunar turlarini tanlashlarini ta’minlanadi, qiziqish va moyilliklari rivojlantiriladi, umummehnat madaniyati shakllantiriladi va 8

rivojlantiriladi, xalq xo’jaligi va hunarmandchilikning sohalari, ularda ishlatiladigan asbob-uskunalar, texnika va texnologiya bilan tanishtiriladi, mehnat faoliyatining turli qirralarida ishtirok etishlari ta’minlanadi. Yuqori sinflarda mehnat ta’limi va kasblarga yo’naltirish kursi-ishchi va mutaxassislarning amaliyotida qo’llanadigan turli xil qo’l asbob-uskunalar, jihozlar, moslamalarini o’rgatishni, mexanizasiyalashtirilgan va elektrlashtirilgan vositalar bilan ishlashni, mehnat qonunchiligi xavfsizligi , sanitariya-gigiyena qoidalari va yo’l-yo’riqlari asoslarini o’rgatishni ta’minlaydi. Shuningdek, bu davrda o’quvchilarda xalq xo’jaligining va hunarmandchilikning asosiy sohalari bo’yicha maxsus kurslarni o’qitishni tashkil etib, turli xil kasbiy bilimlar berish, amaliy ko’nikma va malakalarni hosil qilishni maqsad qilib qo’yadi. Ushbu kurslarda o’quvchilar kasbiy mahoratlarini takomillashtira borib, tanlagan kasblari bo’yicha tegishli hujjatlarni olib, bevosita unumli mehnat jarayonida qatnashish imkoniyatiga va huquqiga ega bo’ladilar. Mehnat ta’limining yuqorida ko’rsatilgan maqsadiga erishishi uchun quyidagi vazifalarni hal etishni taqozo etadi: -turli sohalardagi ishlab chiqarish mazmuniga ega vazifalarni yechish, tajribalar o’tkazish, o’lchov-tekshiruv asboblaridan, ma’lumotlardan foydalana olish, mehnat operasiyalarini bajarish, olingan natijalarni talab etilgani bilan taqqoslash yo’li bilan xulosa chiqarishga o’rgatish; -o’quvchilarda bilim va mehnatga muhabbat, mehnat ahillariga hurmat hissini singdirish, ularni jamoatchilik, vatanga sadoqat, do’stlik, o’zaro hurmat ruhida tarbiyalash; -o’quvchilarni bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari talablari asosida sifatli, xaridorgir iste’mol mollari, mehnat mahsulotlari yetishtirishga odatlantirish, o’zlari yetishtirgan mahsulotlarni o’zlari iste’molchiga yetkazishlariga o’rgatish, ish boshqaruvchilik (menedjerlik), homiylik, ishbilarmonlik sifatlarini singdirib borish va rivojlantirish. Mehnat ta’limini o’rganish jarayonida o’quvchilar, xalqimiz ruhiyatini yashash tarzini, an’analarini tiklash va rivojlantirish maqsadida xalq hunarmandchiligining kiritilishi milliy qadriyatlar, tarixiy yodgorliklar, xalq 9

ustalarining ko’p qirralari boy merosini o’rganish, o’zlashtirish va amaliy faoliyatlariga qo’llash vazifasini hal etadilar. Mehnat ta’limining amaliy va ishlab chiqarish mazmunidagi an’anaviy sinf- dars mashg’ulotlariga nisbatan shogird-ustoz tizimi tarbiyaviy mahsuldorligi, samaraliligi, bo’lg’usi hunarmandning shaxsiy xislatlarini shakllanishida, ularning oilalarini moddiy ta’minlanishida hamda tarixiy qadriyatlarning yanada boyishida ijobiy ta’sir ko’rsatadi. “Ustoz-shogird” tizimi mashg’ulotlarini tashkil etishni oliy o’quv yurtlaridagi musiqa ta’limida talabalar bilan o’qituvchilarning yakka tartibdagi mashg’ulotlar o’tkazishi bilan taqqoslash mumkin. Mehnat ta’limida elektron hisoblash texnikasi, mexanizasiyalashtirilgan va elektrlashtirilgan qurilmalar va avtomatikaning qo’llanilishini o’rganish, o’quvchilarning hozirgi zamon ishlab chiqarishidagi avtomatik va dasturli boshqarish tizimlari, robot texnika va ishlab chiqarish texnikasini, texnologiyasini ta’limning davr talablari darajasi va jahon andozasiga mos holda o’rganilishini ta’minlaydi. Keyingi vaqtlarda kam e’tibor berilayotgan, hatto yo’qolib borayotgan turli xildagi ta’lim-tarbiyaviy tadbirlar: o’quvchilar ishlab chiqarish jamoalari, maktablararo o’quv ishlab chiqarish markazlari, o’quvchilar mehnat jamoalari, mavsumiy ishlarida va otaliq korxonalarining ishlab chiqarish faoliyatida qatnashishlari va boshqalar mazmunan va shaklan qayta ko’rib chiqilib, qayta ishlab, zamon ruhiga moslashtirilishi va ta’lim tizimi amaliyotiga qo’llanilishi, mehnat ta’limining maqsad, vazifalarini amalga oshirishda asosiy shart- sharoitlardan hisoblanadi. Mehnat ta’limini amalga oshirishda maktablar, maktabdan tashqari tarbiyaviy muassasalar, oila, jamoatchilik, ishlab chiqarish korxonalari, xalq hunarmandlarining tajribalari hamda o’zaro hamkorlikdagi munosabatlari tiklanib, o’quv jarayonida foydali mahsulot–tovar moddiy ne’matlar yetishtirilib, ta’lim muassasalarining bozor iqtisodiyotini amalga oshirishda qatnashishida erishish ham dolzarb muammolardan hisoblanadi. 10

1.2. Mehnat ta’limini asosini tashkil etuvchi umumdidaktik tamoyillar Mehnat ta’limini amalga oshirishda ta’limning qo’yidagi tamoyillariga rioya etish talab etiladi: I.Ta’limning asosini tashkil etuvchi tamoyillar: -nazariy ta’limni unumli mehnat bilan qo’shib olib borilishi; -ta’limning politexnizm asosida qurilishi; -ta’limning kasbiy yo’naltirilganligi; -ijodiy rivojlantirishga yo’naltirilganligi. II.Umumdidaktik tamoyillar: - amaliyligi; ilmiyligi; tarbiyaviyligi; - ijodiyligi; -ko’rgazmaliligi; - m oddiy-texnika jihozlari - bilan ta’minlanganligi; - i zchilligi; - u zviyligi va boshqalar. Mehnat ta’limi mashg’ulotlari o’zining qator xususiyatlari bilan boshqa fanlardan ajralib turadi. 1.Mehnat ta’limidan o’rganiladigan bilimlar mazmuni bir qancha umumta’lim fanlari (tib bi yot, iqtisodiyot, atrofimizdagi olam, fizika, matematika, geometriya, jug’rofiya (geografiya), chizmachilik, kimyo, zoologiya, biologiya, anatomiya, botanika, tarix(hunarmandchilik tarixi), rasm (tasviriy san’at) va boshqalar) mazmunida yoritilgan bilimlar, g’oyalar, nazariyalar va tamoyillarga tayanadi. Shu sababli mehnat ta’limi mushg’ulotlari mavzulari ketma-ketligi yuqoridagi fanlarni o’rganish ketma-ketligiga mos holda uyg’unlashtirilmog’i lozim. 2.Mehnat ta’limi mashg’ulotlari umumta’lim fanlaridan o’zlashtirilgan bilimlarni va o’quvchilarning hayotiy kuzatishlarini amaliyotda, mehnat jarayonida sinab ko’rish uchun o’ziga xos amaliy laboratoriya vazifasini o’tash uchun xizmat qiladi. Bu sohadagi mukammallikni ta’minlash uchun ham mashg’ulotlar ketma- ketligini tanlashda yuqoridagi fanlarning ma’lum bosqichlarini o’rganilgandan 11

keyingina mehnat ta’limi mashg’ulotlarini tanlash imkoniyati hisobga oilnmog’i lozim. 3.Mehnat ta’limi bir qancha umumta’lim fanlariga amaliy laboratoriya, sinov maydonchasi sifatida xizmat qilishdan tashqari uning o’zi ham mujassamlashgan fan hisoblanadi hamda qator mustaqil fanlarni qamrab oladi. Mehnat ta’limi bevosita qamrab oladigan, tayanadigan, ba’zi qismlarni umumta’lim maktablarida o’rganiladigan fanlar jumlasiga qo’yidagilarni keltirish mumkin: materialshunoslik, uyshunoslik, agronomiya asoslari, tuproqshunoslik, mashinashunoslik, texnika va texnologiya asoslari, xalq hunarmandchiligi (naqqoshlik, ganchkorlik, o’ymakorlik, zargarlik va boshqalar), chorvachilik, mexanizasiya, ishlab chiqarish asoslari, qishloq xujaligi, kasb tanlash va boshqalar 4.Mehnat ta’limining amaliyligi va mujassamlashag a n o’quv fani ekanligidan uning alohida moddiy, xom ashyo, jihozlar ta’minotiga muhtojligi, o’ziga xosligi kelib chiqadi. Ushbu ta’limning to’laqonli yo’lga qo’yilishi uchun turli asbob uskunalar, jihozlar, qurilma va moslamalar, shiyponlar, maxsus binolar avtomobil va traktorlar (agregatlar), trenajyorlar, yer maydonlari, tajriba sinov va o’quv mashg’ulot maydonlari, materiallar (metallar, metallmaslar, gazlamalar, plastmassalar va hakozo) zarurdir. 5.Ushbu ta’lim sohasi alohida o’quv, didaktik, metodik ta’minotiga egadir: Plakatlar, chizmalar, chizish, o’lchash, rejalash va moslama asboblari, operasion, yo’l-yo’riqli, xavfsizlik, yo’riqnomalar, xaritalar, pasportlar va qurilmalarning guvohnomalari, tarqatmali va ko’rsatmali didaktik vositalar, shablonlar, diafilmlar, o’quv filmlari va boshqalar. 6.Mehnat ta’limining ko’p tarmoqlilik va keng ko’lamdaliligi tufayli turli sohalar bo’yicha kasbiy pedagogik tayyorlangan mutaxassislarga muhtojligi 7.Mehnat ta’limi mashg’ulotlari qo’yidagi tiplarga bo’linadi: a).Nazariy bilimlarni o’zlashtirish; b).Amaliy ko’nikmalarni shakllantirish va rivojlantirish; v).Ishlab chiqarish mashg’ulotlari. 12

Ushbu ta’limda keyingi ikki tip mashg’ulotlarining tashkil etilishi, yo’lga qo’yilishi, ta’minlanishi, butun ta’lim mazmunining o’zlashtirilish sifatini belgilaydi. Qator yillardan buyon olib borgan kuzatishlar natijasida yuqorida ko’rsatib o’tilgan mehnat ta’limining asosiy xususiyatlariga qo’shimcha ravishda aytish mumkinki, ushbu sohaning har bir bosqichini, mashg’ulotini, mavzusini, mavzu qismlarini o’tishda ham o’ziga xoslik sezilib turishini ta’kidlash o’rinlidir. Mehnat ta’limining o’ziga xos xususiyatlari, ahamiyati uning ta’lim mazmunini tanlashda, har bir bosqich uchun belgilab olishda namoyon bo’ladi. 1) I-IV – sinflarda – keng ko’lamda ishlatiladigan turli xil materiallar (qog’oz, karton qirqimlari, plastilin, loy va boshqalar) bilan tanishtirish, ulardan an’anaviy va milliy o’yinchoqlar yasash, didaktik materillar tayyorlash, o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish faoliyatiga o’quvchilarni odatlantirish, turmush, sanoat va hunarmandchilik buyumlarining kichraytirilgan nusxalarini tayyorlashni o’rgatish, turli xildagi shakllar, naqshlar yasashni o’rganishlaridan qishloq xo’jaligi, uy ekinlari va chorva mollari to’g’risidagi tasavvurga ega bo’lish va boshqalardan iborat. Bu davrda mehnat ta’limi darslariga ajratilgan o’quv soatlarini yana bir soatga oshirish maqsadga muvofiqdir, chunki bir soat davomida o’quvchilarga bajaradigan yumushlari to’g’risida umumiy nazariy tushunchalar berilsa, keyingi soatda esa aytilgan ish harakat usullari amalda bajariladi, amaliy hujjat jarayonida ishtirok etiladi, buyumlarni yasash yo’llari, uslublari o’rganiladi. 2) V-IX – sinflar – mehnat ta’limida amaliy o’quv mashg’ulotlari orqali xalq xo’jaligi sohalarini qisman yo’naltirilgan holda o’rgatiladi. 1.2. 1. Texnik-texnologik mehnat(texnologiya): a) keng ko’lamda ishlatiladigan materiallar (yog’och va metallar) qog’oz, karton, shisha, plastmassa va boshqalarga ishlov berish; b) elektrotexnika ishlari; v) uy-ro’zg’or buyumlarini o’rganish va tuzatish; g) tuzuvchilik, qurish-loyihalash asoslari bilan tanishish. Ushbu kursni o’rganishda o’quvchilar turli materiallar (yog’och, metall), qog’oz, shisha, plastmassa va boshqalarning 13

xususiyatlari, xossalari to’g’risida boshlang’ich bilimlarga ega bo’ladilar, ularni rejalash, arralash, teshish, yo’nish, pardozlash ishlari va ularda ishlatiladigan asboblarni tuzilishi, ishlashi, qo’l, elektr va mexanizasiyalashtirilgan jihozlar, yangi texnika va ilg’or texnologik xaritalari, ularni tuzish, ular bilan ishlash, mehnat qonunchiligi va xavfsizligi, sanitariya qoidalari to’g’risida va shu kabi nazariy bilimlarga ega bo’ladilar. Texnik -texnologik mehnatni o’rganish jarayonida o’quvchilar turli xil qo’l asboblarini (rejalash, teshish, yo’nish, arralash, sovuqlayin va qizdirib ishlash va boshqalar) amaliy malakalarini, texnologik xaritalar bilan ishlash, mo’ljallash, texnikaviy andozalash (shablonlar), hujjatlar bilan ishlash hamda boshqa turdagi kasbiy malaka va ko’nikmalarni egallaydilar. 1.2.2. Xizmat ko’rsatish mehnati (servis) : a) gazlamalarga ishlov berish, tikuvchilik asoslari; b) oziq-ovqat mahsulotlariga ishlov berish-oshpazlik va qandolatchilik asboblari; v) uy-ro’zg’or yuritish asoslari, uy - ro’zg’or jihozlari kabi qismlardan iborat bo’lib, qo’yidagi nazariy bilimlarni o’rgatishni nazarda tutadi: oziq-ovqat mahsulotlarining inson hayotidagi roli, xususiyatlari, to’yimliligi, turlari, ovqatlanish me’yori va tartibi; taomlar, turlari, milliy taomlar, oshxonalarning jihozlanishi, oziq-ovqat sanoati, sanitariya-gigiyena hamda mehnat xavfsizligi qoidalari; kiyimlar turlari, ahamiyati, gazlamalarni ishlab chiqarish fabrikalari, tikuv mashinalari, yigiruv, tikuv mashinalarning turlari, umumiy tuzilishi va ishlashi, oziq-ovqat va yengil sanoat sohalarida keng tarqalgan kasblar, ularning tavsifnomalari, yashash tarzi va shart-sharoitlari, oila jamg’armasi va uni sarflash, qizlar va o’g’il bolalar gigiyenalari va boshqalar. Bu kursda o’quvchilar qo’yidagi ko’nikma va malakalarini egallaydilar: oziq- ovqat mahsulotlarini yig’ish, tashish, saqlash, ularga dastlabki va asosiy ishlov berish; turli xil uy-ro’zg’or asboblarini ishlatish; turli taomlar tayyorlash; 14

elektrlashtirilgan uy - ro’zg’or vositalarini ishlatish, boshqarish; kiyimlarni bichish, tikish, tuzatish va shu kabilar. 1.2.3. Q ishloq xo’jalik asoslari : o’quvchilarni moddiy ne’matlar ishlab chiqarishning asosiy tarmoqlari bo’lgan dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari yetishtirish bilan tanishtiradi. Bu kursni o’rganish jarayonida o’quvchilarda qo’yidagilar haqida tushuncha va boshlang’ich kasbiy ish harakat usullarini tarkib topishi ko’zda tutiladi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning ahamiyati, o’ziga xos xususiyati va sohalari. Dehqonchilik va chorvachilikni bir-biriga uyg’un holda rivojlantirish istiqboli hamda zaruriyati. Bir, ikki va ko’p yillik ekinlarni yetishtirish – agronomiya asoslari; qishloq xo’jalik mexanizasiyalash, kimyolashtirish, elektrlashtirish, meliorasiyalash va avtomatlashtirish asoslari; mehnatni ilmiy tashkil etish, tashkil etish, bajarilgan ishlar yoki yetishtirilgan maxsulot sifatini tekshirish, ilg’or texnologiya va iqtisodiy masalalar, madaniy ekinlarning kelib chiqishi, tarqalishi, ekinlarni o’sishi va rivojlanishi uchun zarur bo’lgan shart- sharoitlar. Yerning tuzilishi, holati va unumdorligi: Yerga ishlov berish va alamashlab ekishning ahamiyati hamda unda qo’llanadigan qurollar, moslama va mashinalarning umumiy tuzilishi, ishlash tartibi va ularga qo’yilgan agrotexnik talablar: yer unumdorligi va ekin hosildorligini oshirishda o’g’itlarning roli. O’g’it turlari, o’g’itlash muddati, me’yori va unda ishlatiladigan mashinalar. Hosildorlikka urug’lik materialining ta’siri. Urug’ va ko’chat ekish muddati, me’yori va usullari. Urug’ va ko’chat ekish mashinalariga ko’yilgan agrotexnik talablar, ularning umumiy tuzilishi, ishlash tartibi va ish rejimiga rostlash ishlari. Urug’larni tekis undirib olish chora-tadbirlari. Ekinlarni qator oralig’iga ishlov berish, sug’orish va himoya qilish ishlarining ahamiyati hamda bu ishlarda ko’llaniladigan qurollar, moslamalar va mashinalarning tuzilish, ishlashi va ularga qo’yilgan agrotexnik talablar. G’alla, don , dukkakli, tuganakli va ildizmeva, sabzavot, poliz, meva, moyli va tolali ziravor ekinlar yetishtirishning ahamiyati va unda ishlatiladigan qurollar va mashinalar majmuasi. 15

Yopiq joylarda (issiqxonalarda) va teplisalarda hosil yetishtirishning ahamiyati, istiqboli, o’ziga xos xususiyatlari va ularda ishlatiladigan kichik o’lchamli mashinalar. Yetishtirilgan hosilni yig’ib terib olish birlamchi ishlov berish va saqlash qoida hamda chora-tadbirlari. Chorva mollarining kelib chiqishi, xonakilashtirishi va tarqalishi, chorvachilik biologiyasi va tarmoqlari (qoramolchilik, quychilik, echkichilik, yilqichilik, tuyachilik, asalarichilik, quyonchilik, chuchqachilik, muynachilik va hokazo); chorvachilikda naslchilik va seleksiya asoslari. Chorvachilikni mexanizasiyalash, avtomatlashtirish va maxsuldorligini oshirish usul va vositalari. Chorva mollarini boqish, oziq birligi, ozuqabop ekinlar. Chorvachilikda sanitariya-gigiyena, zootexnika, zooveter i nariya asoslari. Inkubator - parrandachilik majmualari. Qishloq xo’jalik korxonalarini xususiylashtirish, kichik korxonalar barpo etish, ilg’or texnologiyani joriy etish istiqbollari va ularni iqtisodiy masalalari. Mehnatni ilmiy tashkil qiluvchi ommaviy kasb-hunar sohiblari, ularning o’rni, vazifalari, ishlash shart-sharoitlari va sulola la ri. Mehnat ta’limining yuqorida ko’rib o’tilgan an’anaviy ko’rinishi ancha ulkan va keng ko’lamda bo’lganligi bilan birgalikda, xalqning milliy, maxalliy, etnik, tarixiy xususiyatlarini, yoshlarni kasb-hunarlarga yo’naltirishning mintaqaviy xususiyatlarini, ijodkorlik san’atini to’lik ifodalamaydi. Bundan tashqari, boshqa fanlardan farqli o’ laroq, mehnat ta’limida o’quvchilarning jinsiy xususiyatlari, ya’ni, o’g’il va qiz bolalar mehnati mazmunan ham, shaklan ham bir-biridan tubdan farq qiladi. Mehnat ta’limining an’anaviy ko’rinishidagi "texnik mehnat", "maishiy xizmat ko’rsatish mehnati" deb nomlangan, ilmiy asoslanmagan, qolaversa, mutlaqo mavxum, tushunarsiz a t ama lar, galiz jumlalar bu ta’limning yanada aniq maqsadsiz tashkil etilishiga olib keladi. Me hnat ta’limining maqsad va vazifalaridan kelib chiqib, xalqning mehnat faoliyatining milliy, ma’naviy, madaniy, tarixiy, etnik xususiyatlarini ifodalaydigan xalk hunarmandchiligini o’rganish va o’rgatishni ham mustaqil yo’nalish sifatida kiritishni lozim deb top il di. 16

1.2.4. Xalq hunarmandchiligi asoslari : Ushbu o’quv mehnat ta’limining etnik, milliy, tarixiy, ma’naviy, mahalliy, jug’rofiy asoslarini ifodalaydi va 150 xildan ziyod turga ega: ganch uymakorligi, naqqoshlik; yog’och, tosh va suyak uymakorligi, kandakorlik, temirchilik, misgarlik, kulolchilik, sandiqsozlik, beshiksozlik, miynogarlik, pichoqchilik, zargarlik, xalchilik, gilamchilik, chopon tikish, muxrkandlik, kigiz bosish, do’ppichilik, m o’ jaz rang tasvir, sharq miniatyurasi, rextagarlik, zard o’ zlik, patd o’ zlik, kashtachilik; milliy musiqa asboblarini tayyorlash va ta’mirlash, me’morchilik, savat to’qish, b o’ yrachilik, novvoychilik, o’ tov lar tayyorlash, oshpazlik, milliy o’inchoqlar tayyorlash, egarchilik, ot-ulov anjomlari tayyorlash (anjomasozlik), kosibchilik, imoratsozlik (binokorlik) va boshqa asosiy yo’nalishlarga ega. Xalq hunarmandchiligining tu r li sohalarini o’rganishda o’quvchilar qo’yidagi bilimlarga ega bo’ladilar: ma’lum kasb-hunar soh a larining tarixi, kelib chiq i shi, etnik ildizlari, xalq ustalari va ularning ijodiy faoliyatlari; hunarmandchilikning shakl va jahon madaniyatida tutgan o’rni, sohalarining tarqalishi, jug’rofiyasi, turlari, ularning yo’nalishlari; Toshkent, Samarqand, Xiva, Buxoro, Termez, Nukus, Andijon, Fargona, Namangan, Rishton, Urgut h u narmandchilik maktablari ustalari va ularning o’ z iga xos yo’llari; tarixiy me’morchilik obidalari, ularning qurilishi, saqlash va ta’mirlash; mahalliy mehnat va xom ashyolarining, zah i ralarining manbalari, turlari, tarqalishi , ularning hunarmandchilik markazlarining shakllanishiga va rivojlanishiga ta’siri, hunarmandlar sulolalari, risolalari, xalq amaliy va tasviriy san’ati hamda hunarmandchilikning o’zaro bog’liqligi va aloqasi va boshqalar. Xalq hunarmandchiligi asoslarini egallashda o’quvchilar qo’yidagi amaliy ko’nikma va malakalarga ega bo’ladilar: turli xildagi materiallarni tanlash va ularga ishlov berish; hunarmandchilik asboblari, moslamalari bilan ishlash; ma’lum sohalarda foydalaniladigan elektr va mexanizasiyalashtirilgan qurilmalar, moslamalar va uskunalar bilan ishlash; buyumlarni-hunarmandchilik asarlarini asrash, ta’mirlash va umrini uzaytirish; yul-yo’riqli, operasiyali, texnologik va ishlab chiqarish me’yoriy xujjatlar bilan ishlash; jarayonlarni amalga oshirish, 17

bozor iqtisodiyoti sharoitida tayyorlangan buyumlarni va asarlarni iste’molga chiqarish va boshqalar. Umumta’lim maktablarida mehnat ta’limining yuqorida ko’rsatib o’tilgan yo’nalish lar i, o’quv kurslari joylarning sharoitlari, ixtiyoji va istiqbolini hamda o’quvchilarning qiziqishlari, jinsiy xususiyatlarini va boshqa omillarni hisobga olgan holda, har bir kursni alohida yoki bir sinfda har bir kursni o’quv yiliga taqsimlab tashkil etish mumkin. Bunday hollardagi o’g’il bolalar va qiz bolalar mehnatining o’ziga xos juz’iy xususiyatlarini e’tiborga olish lozim. o’g’il bolalar va qiz bolalar mehnatini tashkil etishda maktablarning o’quv-moddiy bazasi va o’quvchilar, mutaxassis kadrlar bilan ta’minlanishi ham muhim ah a miyatga ega. Xalq hunarmandchiligining umumta’lim maktablari mehnat ta’limiga kiritilishi o’g’il va qiz bolalar mehnatini tashkil etishning ko’lamini yanada kengaytirishga, shahar va qishlok maktablarida mehnat ta’limi mashg’ulotlarini tashkil etishni yanada yaxshilashga olib keladi. chunki, ushbu ta’limning an’anaviy k o’ rinishda shahar va qishlok maktablarida mashg’ulotlarni tashkil etishda xalq hunarmandchiligi sohalari taraqqiyoti, ta’lim muassasani o’ rab t ur gan ishlab chiqarish sohalarini hisobga olib, ularga bog’lanish zaru r . X alq hunarmandchiligi ning esa bevosita xalq xo’jaligi (mahalliy) tarmoqlarga bog’lik bo’lmagan holda o’quvchilarga turli umummehnat, maxsus ko’nikmalarni o’rgatishda didaktik imkoniyatlari behisobdir. Mehnat ta’limining yana bir xususiyati asosiy mehnat operasiyalarining qo’lda bajarilishini o’rgatishga imkoniyatlari beqiyosligidir. Mehnat ta’limi o’quv- dars tizimiga kiritilayotgan davrda ham (bundan 130 yil cha ilgari) asosiy maqsad, bolalarning turli mehnat operasiyalarini qo’lda bajarilishini takomillashtirishni nazarda tutilgan edi. Ammo, fan texnikaning taraqqiyotiga k o’ r-k o’ rona ergashish va ta’limni majburan moslashtirishga urinishlar mehnat ta’limining bevosita kul mehnati mazmunidan chetlashib borishga sabab bo’la bordi. Ishlab chiqarishda elektrlashtirilgan, mexanizasiyalashtirilgan, yarim avtomatlashtirilgan mehnat ta’limi yumushlarining paydo bo’lishi va ularni maktab mehnat ta’limida 18

o’rgatishga urinishlar ushbu sohaning maxalliy sharoitlarda deyarli amalga oshirilmaydigan, mavhum sohaga aylanishiga olib keldi. Ko’pgina qishlok maktablari, tuman markazlaridagi, kurg’onlardagi maktablarda ham (bunday maktablar respublikamizda qariyb 50 -60 foizni tashkil etadi) mehnat ta’limining elektrlashtirilgan va mexanizasiyalashtirilgan yumushlarini bajarishga har qanday sharoitda ham, jumladan, hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida, juda qimmat turadigan uskunalar, stanoklar, qurilmalar, trenajyorlar, minitraktorlar va avtomobillar bilan yalpi ta’minlanish imkoniyatiga ega emaslar. Demak, o’z- o’zidan ma’lumki, "stanoklashtirilgan" ta’minot yetarli bo’lmagach, bunday ta’lim mashg’ulotlari qu ru q gapdan, og’zaki tushuntirishdan iborat bo’lib qolaveradi, shuning uchun, bizning fikrimizcha "stanoklashtirilgan" mehnat ta’limi mazmunini barcha maktablarga o’rgatishni yalpi ravishda tavsiya etilmasligi lozim. Qolaversa, bunday mehnat ta’limini "majburan" o’ rgangan yoshlar o’zlarining kelgusi hayotlarida elektrlashtirilgan, "stanoklashtirilgan" ish o’rinlariga yalpi ravishda ega bo’lishlari ham mavxumdir. Bizning fikrimizcha, maktab mehnat ta’limi mazmuni asosan, qo’l mehnati yumushlarini bajarishga yo’naltirilsa-yu, ba’zi imkoniyati yetarli bo’lgan ta’lim muassasalarigina, ya’ni zavod va fabrikalar xududida joylashgan maktablargina ana shunday "stanoklashtirilgan" ta’limni tashkil qilish tavsiya etilsa, haqqoniyrok bo’lardi. Bunday hollarda, yoshlarning kelgusida ish o’rinlari bilan ta’minlanishlari ham ancha xayotiylashgan bo’lardi. Mehnat ta’limining yangi tizimida "texnik mehnat", "xizmat ko’rsatish mehnati" kabi g’aliz, asossiz jumlalardan voz kech il di. Masalan, "texnik mehnat" so’zini olib qara l sa, sirtdan qaraganda texnikani o’rganish mehnati mazmunini anglatganday ko’rinsa-da, amalda, "asboblar mehnati", "badiiy mehnat", "texnologik mehnat", "traktorlar mehnati", "mashinalar mehnati" kabi so’zlarning yanada ko’payishiga zamin yaratadi. "Xizmat ko’rsatish mehnati" so’zi esa, bundan ham mavhumroq, asossizroq bo’lib, qiz bolalardan faqat "xizmatkorlar", "xizmat ko’rsatuvchilar", tayyorlash zarur degan ma’noni tushunish mumkin. 19

Mehnat ta’limida amaliy mashg’ulotlarni tashkil etishda qo’lda bajariladigan yumushlar mazmunini tanlashda xalq hunarmandchiligining imkoniyatlari nihoyatda cheksizdir. Xalq hunarmandchiligi sohalarini o’rganish bo’yicha olib borilayotgan mashg’ulotlarning moddiy, xom ashyo, materiallar bilan ta’minlanishini yo’lga qo’yishda deyarli barcha maktablarda mahalliy imkoniyatlar mavjuddir. Moddiy ta’minot bo’yicha davlat yo’nalishi kuchsizlangan hozirgi davrda ham, keyingi bosqichlarda ham mahalliy xom ashyo ta’minotini o’quvchilar va o’qituvchilar o’z kuchlari bilan bevosita amalga oshirishlari mumkin. Xalq hunarmandchiligining mehnat va kasb -hunar ta’limida muntazam o’rganilishi o’g’il va qiz bolalar mehnatini, qishloq va shahar maktablarida muqobil mashg’ulotlarning tashkil etilishini va qolaversa, o’quvchilarning ta’lim muassasasini bitirganlaridan so’ng doimiy ish o’rinlari bilan ta’minlanishlarini ma’lum tartibga soladi. Xalq hunarmandchiligi sohalarini o’rganish va o’rgatish, quruq mehnat yumushlarini ketma-ket bajaradigan "ishchi-robotlar", "ishchi-mexanizmlar" tayyorlashni qisman bo’lsa-da inkor etadi va ijodiy fikrlaydigan, mustaqil faoliyat ko’rsata oladigan, yuqori darajada insoniylik fazilatlariga ega bo’lgan, muom a lali, odob- axloqli insonlarni tarbiyalashda imkoniyatlari juda yuqoridir. 1.3. Mehnat ta’limi darslarining amaliy mashg’ulotlarida xalq hunarmandchiligi turlaridan foydalanish va ularning o’ziga xos xususiyatlari O’rta Osiyoda qadimdan hunarmandchilik taraqqiy etib kelgan. Hunarmandlar xalqning ehtiyojidan kelib chiqib kerakli buyumlar yasaganlar. Shahrixon, Urgut, Qo’qon, Marg’ilon, Chustda hunarmandlar alohida-alohida mahalla bo’lib yashaganlar, ya’ni hunarmandlar qaysi kasb bilan shug’ullansalar, shu hunar nomi bilan mahalla nomi ham aytilgan. Chunonchi, zargarlik bilan shug’ullangan mahalla bo’lsa «zargarlik mahallasi», pichoqchilik bilan shug’ulansa «pichoqchilik mahallasi» deb yuritilgan. O’sha vaqtlarda miskarlik, zargarlik, bo’yrachilik, tandirchilik, sandiqchilik, pichoqchilik, aravasozlik, kulolchilik, toshtaroshlik, savatchilik mahallalari mavjud bo’lgan. 20

O’zbek xalq amaliy bezak san’atining eng rivojlangan turlaridan biri naqqoshlikdir. Qadimdan, Xorazm, So’g’d, Baqtriya va boshqa viloyatlarda naqsh san’ati ravnaq topgan. IX— X asrlarda O’rta Osiyoda naqqoshlik san’ati avj olib yuqori cho’qqiga ko’tarildi. Arxitekturada g’isht qalab, naqsh solish rivojlandi, binolarning ichki tomoniga ganch, yog’och o’ymakorligini qo’llash yuksak darajada rivoj topdi. XVIII asr oxiri va XIX asrlarda Qo’qon, Farg’ona, Buxoro shaharlarida yetuk namoyondalar qatori xalq ustalari yetishib chiqdi. Miskarlik, naqqoshlik, ganchkorlik va boshqa san’at turlari rivojlana boshladi. XIX asrga kelib Buxoro, Nurota, Shahrisabz, Samarqand, Jizzax, Toshkent, Piskent, Farg’ona kabi katta-katta badiiy kashtado’zlik, zardo’zlik markazlari bunyodga keldi. Shuni aytib o’tish kerakki, kashtachilik san’ati butunlay ayollarga xos edi. O’zbekistonda badiiy kulolchilik xalq an’analariga asoslangan holda haligacha yashab, ijodiy rivojlanib kelmoqda. Miskarlik buyumlari qadimdan mahalliy aholi orasida mashhur bo’lgan. Ular ro’zg’or asbobi bo’lishdan tashqari, miskarning san’ati tufayli shkaf va tokchalarga qo’yilib, turar joylarni bezash vazifasini ham o’tagan. Qadim zamonlardan buyon davom etib kelayotgan miskarlik san’atida o’ziga xos shakl hamda amaliy va tasviriy usullar bilan ifodalanadigan mahalliy uslublar vujudga kelgan. Xiva ustalari ko’pincha serziynat, noyob pichoqlar yasashadi. Xiva pichoqlari gul bandidan to po’lat tig’ining uchigacha serbar hoshiyaday boy kandakori naqshlar bilan bezatilgan bo’ladi. O’zbekistonda ham gilam to’qish an’analari nihoyatda qadimiydir, ular ko’plab ajdodlar mehnati va ijodiy izlanishlarining mahsulidir. Asosan, O’zbekistonning qishloq joylarida, uyda ishlaydigan ko’plab chevar xotin-qizlar qo’lidan chiqqan gilamlar ham badiiy, ham yasalish jihatidan mukammaldir. Xalq san’atining nihoyatda rivoj topgan, bizning davrimizgacha o’z ahamiyatini saqlab qolgan va hozirgi zamon ustalari ijodida yanada rivoj topgan turlaridan biri barcha joylarda tarqalgan va qadim zamonlardan buyon boy 21

an’analarga ega bo’lgan zargarlik san’atidir. Qadimiy zargarlik bezaklari kiyim- kechak, ayniqsa, ayollar kiyimining eng muhim badiiy zeb-ziynatlaridan biri bo’lib, bu kiyimlarning bichimi va shakli bilan uzviy boglangan, rangi, shakli va vazifasi bilan hamohang bo’lgan. Mustaqillik yillari respublikamizning deyarli barcha amaliy san’at markazlari, yangidan tashkil etilgan firma xamda qushma korxonalarning ijodkor kosib va xunarmand ustalari tomonidan xalk san’atning kashtaduzlik, gilamchilik, ganch uymakorligi, zagarlik kabi o’nlab turlari rivojlanib kelmokda. 1.3.1. Kashtachilik san’ati tarixi va uning rivojlanishi Kashta tikish san’atining ko’p asrlik tarixi bor. Arxeologik topilmalarda yozilishicha, qadimdan uy-ro’zg’or buyumlarini – sochiqlar, to’r hoshiya, dasturxonlar, bayram va kundalik kiyimlar, peshbandlar, bosh kiyimlar va boshqa narsalarni kashtalar tikib bezatilgan. Kashta tikish usullari, gullari, ranglarning mujassamlanishi avloddan-avlodga o’tib takomillashib bordi. Sekin-asta eng yaxshi kashtalar tanlanib qoldi va milliy xususiyatlari bilan xarakterli betakror kashta namunalari yaratildi. Xalq ustalari kashta tikib bezagan buyumlar chiroyli gullari bilan, ranglarining bir-biriga mosligi, to’la mutanosibligi, bajarish usullarining professional aniqligi bilan ajralib turadi. Kashta tikilgan har bir buyum amaliy vazifasiga to’g’ri keladi. Mamlakatimiz muzeylarida xalq kashtachiligining ko’p namunalari to’plangan, ayniqsa X1X asr kashtalari eng yaxshi saqlanib, shu kunlargacha yetib kelgan. O’zbek milliy kashtachiligi amaliy san’atning eng qadimiy turlaridan bo’lib, u xalqning o’z turmushini go’zal qilish istagi natijasida yuzaga kelgan. Kashtachilik san’ati nafaqat mamlakatimizda balki, chet ellarda ham shuxrat qozongan. XIX asrga kelib Buxoro, Nurota, Shahrisabz, Samarqand, Jizzax, Toshkent, Piskent, Farg’ona kabi katta-katta badiiy kashtado’zlik markazlari bunyodga keldi. Kashtachilikning o’ziga xos ish qurollari mavjud bo’lib, ular turli vazifalarni bajaradi. Kashtachilik turli rangli ipak va zar ip bilan igna ilmoqli bigizda har-xil matolarga mayda gul tikishdir. 22

1.3.2. Zardo’zlik san’ati tarixi va uning rivojlanishi O’zbekiston kashtachiligini noyob turi zardo’zlik san’atisiz to’la tasavvur qilib bo’lmaydi. Bu san’at o’tgan asrning o’rtalarida Buxoroda gurkirab rivojlangan. U yerda mohir ustalar amir saroyining ustaxonalarida amir va uning saroy ahli kiyadigan dabdabali kiyimlarga pardoz berishgan. Zardo’zlik odatda erkaklarga mansub bo’lgan va ular o’z hunarini bolalariga meros qilib qoldirishgan. Zardo’zlik san’ati o’zining uzoq tarixiga ega bo’lib, deyarli barcha Sharq mamlakatlari uning vatani hisoblanadi. Zardo’zlik san’atining an’analari Vizantiyada ham mavjud va mashhur bo’lgandir. Hozirgi Eronda esa XV-XVII asrlardagi zardo’zlik namunalari anchagina yodgorliklaridan saqlanib qolgandir. XIX va XX asr boshlarida kashtachilik san’atining bir turi bo’lgan zardo’zlik Buxoroning o’ziga xos xususiyatini aks ettirgan. Qimmatbaho matodan tayyorlanadigan zardo’zi kiiyimlar katta ahamiyatni kasb etgan. Bu kiyim- kechaklar asosan amir saroyidagilarning ehtiyoji uchun tikilgandir. Zar va kumush ip bilan erkaklar to’ni, salla, do’ppi, shalvor, poyabzallar, ayollarning ko’ylak, kamzul kaltacha, peshanaband, ro’mol, etik va tuflilari tikilgan. Rangdor tosh va metall qubbalar qo’shib tikilgan zardo’zlik buyumlari saroyning ichki qismini hamda ot jabduqlarini bezashda keng qo’llanilgan. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida tashkil etiladigan mehnat ta’limi mashg’ulotlari ushbu ta’limini amalga oshirishda, o’quvchilarning umummehnat, mehnat, maxsus bilim, ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishda y i takchi o’rin egallaydi. Mehnat ta’limi mazmuni, mohiyati va vazifalariga ko’ra ko’pgina ilmiy, tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy bilimlarni umumlashtirib, uyg’unlashtirib, mujassamlashgan holda amaliyotga tadbiq etishni ko’zda tutadi. Shu jihatdan olib qaraganda mehnat ta’limi maktab tizimi umumta’lim fanlaridan o’rganiladigan nazariy bilimlarni amaliyot, ishlab chiqarish bilan bog’laydigan quvvatli didaktik vositadir. 1.3.3. Zardo’zlikda ishlatiladigan materiallar, asbob-uskunalar 23

XIX-XX asr boshlaridagi zardo’zlik ishida chetdan keltirilgan turli xil fabrika materiallari singari mahalliy jaydari gazlamalardan ham foydalanilgan. Bizgacha yetib kelgan zardo’zlik materiallarining juda ko’pchiligi, xususan, erkaklar choponlari chetdan keltirilgan barhutdan tikilgan. Bular ichida baxmal birishim eng a’lo navi hisblanib, to’nlar uchun faqat shundan foydalanganlar. Zardo’zlik uchun barhutdan tashqari shoyi, atlas, doka, surp, movut, jaydari olocha va nihoyat, teridan foydalanilgan. Sidirg’a va gulli atlasdan asosan ro’mol va belbog’lar tikilgan. Buxoro zardo’zligida dokadan faqat salla qilingan. O’zining mahkamligi, mayinligi bilan ajralib turuvchi bu gazmolni doka misqoniy yoki doka xonjariy deb atagan. Barhutga nisbatan surp Buxoroliklar turmushida juda kam qo’llanilgan. Faqat erkaklar ustki kiyimlar tikishda jaydari bilan bir qatorda hindlarning kashmiriy singari chetdan keltirilgan movut keng qo’llanilgan. Yarim shoyi jaydari olocha gazmoli zardo’zlikda deyarli barcha buyumlar tayyorlashda ishlatilgan. Undan asosan uy-ro’zg’or buyumlari: so’zana, tokiyapo’sh, joynamoz, lo’la-bolishlar jildi tikilgan. Olochadan asosan bolalar kiyimlari tikilgan. Turli- tuman rangdagi sidirg’a olocha zardo’zlikda keng qo’llanilgan. Turli navdagi simli iplar zardo’zlik uchun asosiy xom-ashyo bo’lib hisoblangan. Gazmollarga gul tushirish uchun foydalanilgan zar va kumush iplarning o’ziga xos tarixi bordir. Zar iplardan tashqari zardo’zlikda jaydari rangdor ipak iplardan ham foydalanib, ular asosan gullarga qo’shimcha oro berishda hamda matoga zar yo’l tushirishda ishlatilgan Zardo’zlik qurollari unchalik ko’p emas. Ular quyidagilardir: chambarak, ya’ni korcho’bning to’n, jun va mayda-chuyda buyumlar uchun mo’ljallangan turlari mavjuddir. Korcho’b uzunligi 320 sm bo’lgan ikki tengyonli silliq yog’och dastadan iboratdir. Ipni dumaloqlash (o’rash) uchun qattiq yog’ochdan qilingan, uzunligi 20 santimetrdan bo’lgan, to’rt qirrali patiladan foydalanilgan. Ichiga qo’rg’oshin solib vazminlashtirilgan bunday patilalar ipni zich qilib o’rashni ta’minlagan. Zardo’zlik ishi chog’ida 2 xil angishvonadan foydalanilgan. Biri oddiy fabrika angishvona bo’lib, ikkinchisi tagsiz, qalin charmdan yasalgan angishvona. Ikki xil qaychi ishlatilgan: biri qaychi ushtur gardon, ya’ni «tuya bo’yin qaychi», 24

ikkinchisi oddiy uy-ro’zg’orda ishlatiladigan metall qaychidir. Ignalarning o’rtacha kattalikdagilari ishlatilgan. Hozirgi kunda esa zamonaviy texnologiyalar bilan jixozlangan sexlarda, zardo’zlar metallardan tayyorlangan dastgoxlar atrofida stullarda o’tirib tikishadi. Zardo’zlik sexlari keng va yorug’ xonalarda joylashgan bo’lishi kerak. Xona tabiiy va sun’iy yoruglik manbalari bilan yoritilishi kerak. 1.3.4. Do’ppilar turlari va ularning o’ziga xosligi Do’ppi – O’zbekistonda keng tarqalgan yengil bosh kiyim. Do’ppi kiyish dastlab Eronda va turkiy xalqlar o’rtasida, Rossiyada esa XSh-asrda rasm bo’lgan. Asrlar davomida do’ppining turli xillari vujudga kelgan. Baxmalga, satinga, sidirg’a shoyiga ip, ipak va zar bilan do’ppi gullari tikilgan. O’zbekistonda, Toshkent, Chust, Buxoro, Samarqand, boysun, Shahrisabz do’ppilari mashhur bo’lib, ular o’ziga xosdir. Juhuriyatimizning barcha rayonlarida do’ppi tikiladi. Uning iroqi, chust do’ppi, gilam do’ppi, chakma to’r, qizil gul, piltado’zi, zardo’ppi, to’ldirma deb nomlanadigan milliy do’ppilar bor. Har bir do’ppi yaratilish uslubiga ega bo’lib, ular bir-biridan farq qiladi. O’g’il bolalar va erkaklar kiyadigan Toshkent, Chust, Marg’ilon do’ppilari sipoligi tufayli keng tarqalgan. Toshkent do’ppisining ikki xil turi mavjud: tepasi dumaloq va uchburchaksimon taxlanadigan. Toshkent do’ppisi sidirg’a rangli (yashil, qora, ko’k, to’q binafsha rang, jigar rang va hakozo) taqir bahmaldan tayyorlanadi. Buxoro do’ppisi tepa qismining chuqur va uchli bo’lishi, jiyagi normal tikib, maxsus tayyorlanishi bilan Toshkent do’ppilaridan farq qiladi. Buxoro do’ppilari sidirg’a yoki gulli baxmaldan jiyakli qilib tikiladi, jiyagi turli xil ipaklardan rangdor naqshli yo’rma usulida tikilgan bo’ladi. Chust do’ppisining andozasi xam Toshkent do’ppisi andozasidek tayyorlanadi, shakli xam buklanadigan Toshkent do’ppisiga yaqin. Chust do’ppisi qora, yashil, jigarrang satin va selondan tayyorlanadi. Marg’ilon do’ppisi guli yirik va gul chiziqlari yo’g’onroq bo’lishi, kizak gullari ostida eng yarim sm li lenta chalmak choki ostida qoldirib tikilishi bilan Chust 25

do’ppisidan ajraladi. Oq ipak bilan yo’rmak chokida gul tikiladi (kashta, chok va kaviklar maqolalariga karang ). O’zbekistonda ommaviy bosh kiyimi asosan uch xil shaklga ega bo’ladi: kuloh; araqchin; tusdo’ppi. Kuloh – konussimon bosh kiyim. U asosan darveshlar qalpog’i. Uning matohi toq uchburchak parchalaridan bichilib yonlamasiga tikiladi. Kuloh (erkaklar bosh kiyimi) hozir juda kam uchraydi. Araqchin – sharsimon do’ppi, uni asosan keksalar kiyadi. Toshkentda sharsimon do’ppilar kanda xayol, bosma, iroqi chok usullarida tikiladi. Tus do’ppi – keng tarqalgan yassi yuzali do’ppi. Ko’pincha tus do’ppi chust do’ppi bilan yuritiladi. Tus do’ppilarning birgina klassik variantining o’zida sakkizta yuvelir chok uslubi qo’llaniladi. Masalan: zanjira, to’g’ri chok, chita, kungura, yetalatma, taroq, ova, pildiroq. Chust do’ppisining tepasiga kizakdan kvadrat shaklida bo’rtib chiqib, yarim shar ko’rinishda bo’ladi. Do’ppilardagi naqshlar va ularning ramziy ma’nolari. Ma’lumki, xar kanday naksh buyumlarni bezashda qo’llaniladi. Naqshni chizishda, asosan ikki shakldan: tabiiy va geometrik shakllardan foydalaniladi. O’simliklar, hayvoilar va kushlar naqsh san’atining tasvir obyektidir. Barg, lola, qalampir, atirgul, paxta, anor, nok, tuxum, uzum, tovus, kabutar, sichqon, kapalak, tulki, toshbaqa, kush, sher, goz, baliq, kung’iz, samovar, choynak, telefon, yulduz, chovgum va boshqa buyumlarning qo’rinishi naqshga asos qilib olinishi mumkin. O’zbek xalq naqshlarida tipik unsurlar sifatida yaprok, gul, g’uncha, kurtak, lola, qalampir, anor, anor bargi, nok, ko’p bargli gul va boshqalar ifodalanadi. Naqsh unsurlari o’z holicha chiroyli bo’libgina qolmasdan balki, har birining mazmuni ham bor. Shuning uchun naqsh alifbosini o’rgatish maqsadga muvofiqdir. 26

II-bob. Mehnat ta’limi darslarida yangi pedagogic texnologiyalarni roli va ahamiyati 2. 1 . Mehnat ta`limi darslarida zamonaviy texnologiyalarni qo’llanishi Mehnat ta`limi ko`rsatmalilik o`quv jarayonini tashkil qilish imkonini beradi, chunki mehnat ta`limining mazmuni texnik jarayonlar va ob`ektlar bilan boglikdir. Xar bir darsda ko`rsatmalilikdan ob`ektlarning, jarayonlarining o`zidan, ularning modellari va shartli tasvirlaridan keng foydalaniladi. Masalan, mehnat operatsiyalarini o`rgatishda o`qituvchi o`quvchilarga materiallarga ishlov beradigan asboblarni tarqatadi va ularni bu asboblarni konstruktsiyasi bilan tanishtiradi. Bu xolda asbob tarqatma material bo`lib xizmat qiladi. O`quvchilarga asbobning uzidan tashaqari uni modelini xam namoyish qilishi mumkin. Buning uchun parma, keskich, shtangentserqo`l’, mikrometr va boshqa kesuvchi xamda ulchovli asboblarning modellaridan keng foydalaniladi. mashinasozlik elementlarini urganishda qo`lda yasalgan modellarni qo`llash xam kifoya qiladi. Maktablar uchun tipaviy o`quv ko’rsatmalari, qo`llanmalar va o`quv jihozlari ruyxatiga mahkamlash, zanjirli, chervyakli va tishli uzatmalar, qo`lachokli mexanizmlar, friktsion redukterlarning modellari kiradi. Xar bir maktab turli yog`ochlar, fanera, listli metall, simlar, sortli metallar kollektsiyalariga ega bulish lozim. Bu kollektsiyalarni o`quvchilar kuchi Bilan xam tashkil etish mumkin. Namoyish qilish metodining xususiyati, ko`pincha o`quv materiallariga illyustratsiya sifatidagina emas, balki uni uzi bilim manbasi bulib, ko`p xollarda esa kunikma va malakalarni shakllantirish usuli bulib xizmat qiladi. Masalan, elektr dvigatel, jixozlar, asboblar va boshqa moslamalar bir vaqtning uzida xizmat qiladi. Uchinchi xususiyati tasvirlash (texnologik karta va boshqalar) ning rolidan kelib chiqadi. O`q ituvchi chizmalardan foydalanib o`quvchilarga grafik bilim va malakalarni egallab olishlarida yordam beradi. Kursatmalilikdan foydalanish samaradorligini oshirishning muxim vositalaridan biri kinofil’mlarni namoyish qilishdir. Masalan : q uyish va bosim bilan ishlov berishni tushuntirishda pla ka tlar yordamida urganish o`quvchilarda tegishli jixozlar va texnologiya xaqida to`la tasavvur q ila olmaydi. Hamma maktablarda q uyuvchilik metallurgiya ishlab chiqarishga ekskursiya qilish imko niga ega emas. Bunda kino yordam beradi. Ustaxonadagi mehnat ta`limi mashg`ulotlarida qisqa metrajli (10-15 minutli) fil’mlar yoki ayrim parchalarni kursatish maqsadga muvofi q dir. Namoyish qilish o`qituvchining tushuntirishi, suxbati bilan q ushib olib borilishi lozim. Fil’mni namoyish qilishda quyidagilarga rioya qilish lozim: 1. Kinofil’mni namoyish qilishdan oldin tushuntirish (idrok qilishga yo`naltirish). Agar fil’mda ancha q iyin masalalar ifodalansa, kadrlarda esa kichik detallar uchrasa, o`quvchilarni o`quv kinofil’mini masalan, metallarning tuzilishi va ularning q otishmalari xaqidagi fil’mni kur i shga tayyorlash kerak. 27

2. Fil’mda parcha kursatishning fil’mning va o`quv materialining mazmunini tushuntirish (suxbat) bilan olib borish , 10 minutli kino parcha namoyish qilishdan boshlanadi, sung plakat modeldan foydalanib o`qitishni davom ettiradi. 3. Namoyish qilish tushuntirishlar bilan olib boriladi. Diktor teksti mavzuga xamma vaqt mos kelavermasligi mumkin, shunda fil’mni sharxlash zaruriyati tugiladi. Mehnat ko’nikma va malakalarning shakllantirishning didaktik asoslari: Mehnat ko’nikma va malakalarni shakllantirish, mehnat ta`limi metodikasida juda muxim urin tutadi. Uni asosiy insstruktaj va mashqlar tashkil qiladi. Mehnat, malaka va ko’nikmalarni shakllantirishning xozirgi qo`llanilayotgan metodikasi juda muxim urin tutadi. Unda o`q ish jarayoni o`qituvchining mehnat usullarini namoyish etishi va o`quvchilarning unga taklid qilishi asosida tashkil topadi. Ko’unikma va malakalarni shakllantirishda il g` or tajribalar kuyidagi shartlarni e`tiborga olinishi nazarda tutiladi. 1) Tekshirishning ani q ligi, uning maqsadi va bajarish usullari ; 2) O`quvchilarda zarur bilimlarni mavjud bulishi ; 3) Ta`lim metodi va ularning shakllanayotgan kunikma va malakalarining xususiyatlariga mosligi ; 4) Instruktajni moslash ; 5) Mashqlarning etarli mikdorida bulishi ; 6) O`quvchilarning faoliyatini uz vaqtida va ob`ektiv baxolash. 7) O`quvchilar faoliyatining aktiv xarakterida. Instruktaj va mashqlarga o`qitish metodlari sifatida q uyiladigan xozirgi talablarni tug`ri tushuntirmo q uchun mehnat ta`limi jarayonida onglilik va aktivlik problemasi fiziologiya, psixologiya va pedagogikaning xozirgi yutu q lari asosida kurib chiqish zarur. Mehnat kunikma va malakalarni shakllantirish jarayonida o`quvchilarning ongliligi faoliyatining dastlabki asosida tayanadi. U esa o` z navbatida faoliyat tarziga, ya`ni faoliyati q anday va q aysi tartibda bajarish xaqidagi tasavvurga tayanadi. Fiziologlarning ta`kidlashicha boshqa odamning xarakterini idrok qilish jarayonida sub`ektda obraz xosil bo`ladi, u ta q lid q ilib o` lchovli bulib xizmat qiladi. Bu obraz o`quvchilarning xarakterlarini belgilaydi. « O` lchov» bilan q ilinayotgan xarakter aynan bir h il bulgunicha bu xarakterlarni « O` lchov»ga o` xshatish yo`naltiradi. Pedagogik nu q tai nazardan ta`lim mehnat jarayonining boshqa jarayonlariga nisbatan afzalligi shundan iboratki, ular ko`p jixatdan ob`ektiv kuzatishga ega o` lchashga b o` ysinadi. Kunikma va malakalarni shakllantirishda o` z- o` zini kontrol qilish muxim axamiyatga ega bulib ta`limda aloxida e`tibor beriladi. O`z-o`zini kontrol qilishni samaradorligini oshirish va faoliyat obrazini ob`ektlashtiruvchi maxsus texnik vositalar yordamida erishiladi. Buning uchun turli trenajerlardan foydalaniladi. 28

Hozirgi kunda mehnat ta`limida o`quv-texnik xujjatlardan foydalanishga xam katta axamiyat berilmokda. CHizma grafik instruktsiyalarning bir necha asosiy formalarini qo`llashning maqsadga muvofiqligi maxsus tekshirish amaliyotlarida isbotlangan. Instruktaj Instruktaj deyilganda mehnat faoliyati usullarining tushuntirish va kursatish anglanadi. Bu usullar shu faoliyatlarini tug`ri va xavfsiz bajarish bo`yicha tasavvur xosil qilishga va o`quvchilarning amaliy faoliyatlarini tug`ri yo`naltirishga q aratiladi. Instruktaj darsning bir qismi (elementi)dir. Instruktaj jarayonida bir nechta ta`lim metodlaridan foydalaniladi. Bunday metodlar mehnat usullarini namoyish qilish va ularni bajarish qoidalarini tushuntirish; texnik masalalarni quyish o`quvchilar o`qituvchi topshiri g` ini q ay darajada tushunganliklarini ani q laydigan su h bat ; bunda metodlar o` zaro chambarchas birikadi, uning kombinatsiyasi sistema h osil qiladi. Instruktajga q uyidagi talablar q uyiladi. 1. Instruktaj jarayonida ta`limning xilma-xil metod va usullaridan unumli foydalanish; 2. Instruktaj mazmunini o`qituvchi tomonidan aniklash. Agar o`qituvchining o`quvchilar oldiga kuygan topshiri g` i ularga tushunarli bulmasa, o`quvchilar uni bajarish sharoitini ko`pincha buzadilar, chunki ular bu nimaga olib borishini bilmaydilar. SHuning uchun o`qituvchining xar bir talabi asoslanishi kerak. 3. Instruktajning to`laligi va instruktajni qismlarga ajratish. Mehnat topshirig`i q iyinligi va u q aysi sanada bajarilayotganligiga q arab instruktaj butun yoki ishning borishiga q arab qismlarga ajratib borish lozim. 4. Instruktaj yordamida o`quvchilar uz faoliyatini nazorat q ila olsinlar. Bu talabni bajarmay, o`quvchilarning musta q illigiga erishib b o` lmaydi. Musta q illik esa o`quvchilarda amaliy mehnat va kunikma, malakalarini xosil qilishda muxim axamiyatga ega. Instruktaj uch xil bo`ladi : kirish, joriy, yakuniy. YAngi operatsiyasini o’rganish bo`yicha kirish instruktaji b o` ladi. Mehnat usullarini normal va sekinlashtirilgan xolda bajarish qoidalarini namoyish qilish; o`z-o`zini nazorat qilish belgilarini; anik mehnat vazifasini quyishni uz ichiga oladi. Kirish instruktajidan o`quvchilar operatsiyaning ayrim qismlarini: asbobni ushlash, ish xolatida turish, sur`atni egallash va xokazolarni urganish bilan boglik xarakatlarni bajarishga xarakat qiladilar. Xar bir urganilayotgan element oldingisini urnini olmay, balki unga q ushilib borishi, bir-biriga bo g` lanishi, yagona zanjir xosil qilishi zarur b o` ladi. Mehnat usullarini bajarshdagi xatolarni tuzatish bo`yicha joriy instruktaj olib boriladi. Bunda o`quvchilar ishni t o` xtatib, xatoga yul q uygan o`quvchilarning ishiga e`tibor berib, unda notug`ri ishlaganligining sababini tekshirib borishni talab qiladi. SHu asosda xamma o`quvchilar bilan suxbat utkaziladi. Sung o`qituvchi h ulosa q ilib tug`ri usullarni kursatishi, xatoga yul q uygan o`quvchining usullarni xotirada tiklashi, shunda ishni davom ettirishga ruxsat berishdan iborat b q ladi. 29

YAkunlovchi instruktaj sifatli bajarilgan va brak q ilingan buyumlarni namoyish q ilish, o`quvchilar ishining umumiy xarakteristikasini, o`quvchilar yul q uygan xatolar taxlilini, o`quvchilar ishini baxolashni o` z ichiga oladi. Mashqlar Mehnat ta`limi jarayonida xar bir yangi operatsiyani qisqa muddatli mashqdan boshlash maqsadga muvofiq b o` ladi. Bu mashqlarni shartli ravishda ta`limiy mashqlar deyiladi. Amaliy mashqlarni bajarish jarayonida o`quvchilar xar xil buyumlar tayyorlaydilar, mehnat usulida va xarakatlarini baxolash bo`yicha mashq qilishni davom ettiradilar. SHu urinni tashkil qilishga, sababli sozlash, dastlabki mehnat usullari va xarakatlarini uzlashtirishga kunikma va malakalarni takomillashtirishga doir mashqlar bir-biridan kura fark qiladi. Mashqlarga ta`lim metodi sifatida q ator didaktik talablar q uyiladi : 1. M ashqlar o`quvchilarning ongli faoliyatiga asoslanadi. Kunikma va malakalarni xosil qilishda ong katta rol uynaydi. Mehnat ta`limi tajribasi «Musqo`llarni urgatish»ga ongdan tash q ari urinish (MMI sistemasi muvoffakiyatlarga olib bormaslikni kursatadi. Kunikma, malaka bevosita shakllanishidan oldin shu xaqida o`quvchi oldida tasavvur xosil bo`ladi. Uning tasavvuri q anchalik tug`ri, ani q b o` lsa, uni shunchalik tez va ani q ro q oladilar. 2. Ma shqlar va ularning qismlari (elementlari), qismlarini orttirib boradigan tartibda joylashtiriladi. Xar bir mexanik operatsiyalarida bir xil elementlar (usullar, xarakatlar) uzi ko`p uchraydi, ammo operatsiyaning uzi q iyinligi bo`yicha fark qiladi. Masalan, metallarni qirqish operatsiyasi bunday bajariladi, o`quvchi chap qo` lida zubinoni, o` ng q ulida bol g` ani ushlab, zubinoga uni utkir uchi kesilgan zakatovkadan yup q a metall q oplamini uchirish uchun uradi. Bunda bol g` a bilan ishlash kator q iyinchiliklarni uchratib chiqaradi: o`quvchi oldin bolg`a xarakati, urush kuchini tug`ri va toza kesishni urganib olishi kerak. U ana shu elementlarni xammasini o` rganib oladi. Sababli bu texnologik operatsiyadan oldin bir q ator boshqa soddarok operatsiyalarni bajarish kerak. Masalan, metallarni tug`rilashga oid mashqlar bolg`a bilan ishlash strukturali va urish kuchini o` rganishga imkon beradi, parchinlash mashqlari o`quvchilarga zarur bexato urush malakasini egallash uchun zarur asos bo`ladi. 3. Mashqlar paytida o`quvchilar o` z mehnat xarakatlarini (kontrol’) nazorat qilishlari kerak. O`qituvchi o`quvchilarning mehnat usullari, xarakatlari, operatsiyalarni tug`ri bajarishlari kerak ligini tab etishi lozim . O`quvchilar o` zlarini nazorat qilishga jalb etilsa, ya`ni ular o`z-o`zini nazorat qilishni amalga oshirsa, bu talab samaralirok bajariladi. O`qituvchi mehnat usullarini bajarish qoidalarini urgatish bilan birga ularni bajarish tug`riligini xukm chiqaruvchi mezonlarni xam ani q lash y o` llarini xam o` rgatib ketadi. O`z-o`zini nazorat qilish o`quvchilarni ng asosiy o`quv vazifasi , mehnat malakalarini egallash ga mosligi xamma vaqt esda turishi kerak. Mashqlar davomida texnika vositalari tr e najerlardan foydalanishi xam unumli bo`ladi. Tr e najerlar o`quvchilarga o` z mehnat xarakatlarida birikkan kuch, tezlik yoki fazoviy parametrlaridan o g` ishini bilib olishlarida yordam beradi, ya`ni o` zlarini- o` zlari nazorat qilishlari uchun sharoit yaratadi. Masalan, egovlash operatsiyasini o` rgatish uchun trenajer mavjud. 30

Laboratoriya tajribalari Laboratoriya tajribalarini o`quvchilar ustaxonalardagi mashg`ulotlarda ishlov beriladigan materiallar, asboblarning tuzilishi, jixozlar va boshqalar bilan tanishish maqsadida bajariladi. Bu tajribalarga laboratoriya ishlari formasida taxlil kilinadi. Laboratoriya ishlarini q iyinligi o`quvchilar yosh i ga va mavjud moddiy bazasiga q arab xar x il bo`ladi. Masalan: yog`ochni namlik va qattiqlikka sinash o`quvchilarning qo`lidan keladi. Laboratoriya ishlari xozirgi zamon asboblari va moslamalaridan foydalanish ma`qo`l. Ishlarni bajarishda eng muximi o`quvchilarni fan asoslari bo`yicha olgan bilimlaridan foydalanishdir. Agar laboratoriya ishlari unumli mehnat bilan bo g` lik b o` lsa, o`quvchilarning kizikishlari ortadi. Masalan o`quvchilar mazkur metalni qattiqligini shunchaki topish emas, balki yasaladigan detal uchun tegishli kattalikdagi zagatovka tanlashni xam topish maqsadga muvofiqdir. Laboratoriya ishlari praktikum shaklida tashkil etiladi, ularni frontal y o` l bilan o` tkazish xam mumkin. Praktikum ish shaklidagi laboratoriya ishlaridagi o`quvchilar zvenolarga bulinadi. Zvenodagi o`quvchilar soni tegishli jixozlar va laboratoriya tajribalariga q arab ani q lanadi. Laboratoriya ishlari murakkabligiga q arab o`quvchilarning o g` zaki kursatma yoki ishlaridan asboblarning tuzulishi, ishning maqsadi va ish tartibi ifodalanadigan yozma instruktsiyalar bo`yicha utkazish mumkin. 2.2. Mehnat ta’limidan amaliy mashg’ulotlarda qo’llaniladigan z amonaviy tikuv mashinalari va ulardan foydalanish O`zbekistonda bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiy strukturalar yaratilayotgan hozirgi kunda keng, chuqur bilim va bilimlarni amalda qo`llay oladigan shaxslarga talab kuchayib bormoqda. Bilimdon va tadbirkor, ijtimoiy faol shaxs jamiyat hayotida, mehnatda o`zining o`rnini topadi. O`zining buyuk kelajagini ijtimoiy yo`nalishdagi bozor iqtisodiyotiga asoslangan ochiq demokratik davlat barpo etishdan iborat, deb qat`iy qaror qilgan xalqimiz bugungi kunda o`z madaniyati va an`analarini, dini va e`tiqodini ona tili va qadimiy madaniyatini qayta tiklab, jahon hamjamiyatidan o`ziga mos o`rin egallamoqda. To`g`ri yo`lni tanlaganimiz, islohotlarning asosiy tamoyillarini to`g`ri belgilab olganimiz, yangilanish va taraqqiyotning o`zbek modeli o`zini to`la-to`kis oqlamoqda. Bu barcha yangilanishlarning biri ta`lim tizimidir. Uzluksiz ta`lim tizimining har bir bo`g`inida amalga oshiriladigan ta`lim-tarbiya jarayoni murakkab tuzilmaga ega bo`lib, tizimli yondashuvni talab etadi. Bu fikr kasb-hunar ta`limini takomillashtirishga ham bevosita tegishlidir. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining amalga joriy etishning birinchi bosqichi tahlili keng ko`lamdagi ishlar bajarilganligidan dalolat beradi. O`zbekiston Respublikasida kasb-hunar ta`limini asosiy maqsadi yoshlarni mehnat va kasb-hunar ko`nikmalariga o`rgatish, ishchi xodimlar tayyorlash, ularning malakasini oshirish va qayta tayyorlashdan iborat. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ko`zda tutilgan bosh maqsadni ro`yobga chiqarishda hal qilinishi lozim bo`lgan ustuvor vazifalardan biri – ta`lim va kadrlar tayyorlash tizimini 31

jamiyatda amalga oshirilayotgan yangilanish, rivojlangan demokratik-huquqiy davlat qurish jarayonlariga moslashdan iborat. DL – 5410 JUKI universal tikuv mashinasi (to`g`ri chok 22 klassga o`xshagan) 8 ta. O`ng tomondagi yashil tugmachani bosib ishga tushiriladi, gazlamani lapka ostiga qo`yib, tepkini bosiladi, mashina tikishni boshlaydi, tikishni to`xtatish, oyoqni tepkidan olib qizil tugma bosiladi. 360 Volt kuchlanishda ishlaydi. Afzallik tomonlari: yengil ishlaydi, mashina bochkachasiga qo`yilgan moyni avtomatik tarzda kerakli joylarga etkazib beradi, choklar puxta tikiladi. Kamchiliklari: moyi kam bo`lsa mashina tikishdan to`xtaydi. LZ – 22904 – SS – 7 (5 ta) YArim avtomat dasturlashtirilgan. Ko`p funktsiyali bo`lib to`g`ri, zigzag, oysimon va yana bir nechta choklarni tikishga mo`ljallangan. Mashina tepasida komp’yuter bor , unda choklar rasmlari ko`rinib turadi, har bir chok tepasidagi tugmani bosish orqali boshqa chokka o`tqazish mumkin. Fleshka yordamida qo`shimcha programmalar kiritish mumkin. Mashina o`zini – o`zi maxsus moylaydi. Bunda mashinaning tagida maxsus bochkasi bor shu bochkaga moy quyiladi va maxsus ulangan simlar orqali moy aylanadi. Mashina yuzasida moyning mavjudlik shkalasi ko`rinib turadi. Moy yetarli bo`lsa mashina ishlaydi, aksincha bo`lsa ishlamaydi. Mashina maxovikidagi qizil belgi to`g`ri kelsa mashina yuradi, aksincha bo`lsa ishlamaydi. YAna bir tomoni ipni o`zi uzishi yoki olib tashla sh i mumkin. Va tezligini oshirishi yoki pasaytirishi mumkin. Afzalliklari: yaxshi ishlaydi, igna sinishi mumkin bo`lganda, yoki boshqa holatlarda tikmay, komp’yuter ekranida o`sha joyni ko`rsatib turadi, avtomatik moylanadi. Kamchiliklari: ba`zi bir detallari elimdan. Elna – 6600 markali 540 ta chok tikadigan, komp’yuterlashtirilgan tikuv mashinasi (2 ta). Petl i , chekish va boshqalar uchun har xil cholarga o`tishda lapkalarni almashtiriladi. U mashinaning maxsus qutisida saqlanadi. Mashina tagidagi qutida kerakli moslamalari turadi. CHokdan chokka o`tishda «model» tugmasi bosiladi, chok nomeri beriladi va yana «model» tugmasini bosib, shu chokka mos lapka joylashtiriladi. ,Lapka o`zgartirilmasa chok o`zgarmaydi. 540 ta chokdan tashqari qo`shimcha zig-zak, petl i kabi choklarni tikadi. Avtomat ravishda ip o`tkazadi, uzadi. Mashinani yoritish uchun maxsus chirog`i bor. Yengil, ixcham bo`lishi bilan birgalikda, ko`p operatsiyalarni bajaradi, averlok k a (chetini bosishga) o`xshash choklarni ham tikadi. Kamchiligi: qalin matolardan ikki qavatdan yuqorisini tikmaydi. Ba`zi nozik elementlari elimdan. 32

MV – 377 yarim avtomat tugma tikishga mo`ljallangan. Bu mashina qo`lda moylanadi. Tugma teshiklarini berish, ya`ni maxsus moslamaga kiritish kerak. Tugma qo`yiladi va tikiladi, ipini avtomatik ravishda uzadi. Tugma oralig`i diametrlari ham belgilanadi. Himoya oynasi tugma yoki igna singanda zararlanishdan himoya qiladi. Har xil tugmalarni tikadi. Kamchiligi: moylash va tugmalarni qo`yish qo`lda bajariladi. Boshqa tugmalarni o`tkazishda lapkalarni almashtirish kerak. SE JC – 9330-0 brother yashirin bahyaqator tikuvchi yarim avtomat mashinasi. Gazlama bukib mashinaga qo`yiladi va tikiladi. Gazlama qalin, yupqaligiga qarab chok kengligi va chuqurligi o`zgartiriladi, himoya vositasi bor, qo`lda moylanadi (2 ta). «Brother Industries Ltd.» (Япония) LW – 102 A dazmol shit orqali yoqiladi. Suv solish qurilmasiga suv solinadi va suv qaynaganda ishlaydi. Pastdan tepki bosilsa, buyumni tortib ushlab turadi. Afzalligi: o`zi par chiqaradi, gazlamani ushlab turadi va gazlama kuyish ehtimoli kam. Kamchiligi: suv qaynaganda par chiqaradi. LW 90/ LY 169 Press kompressor yoqilgach, 40-45 minut davomida ishlashga tayyor bo`ladi. Strelka qizilga kelganda press ishlashga tayyor bo`ladi. Suv tok havolar bilan teng ta`minlab beruvchi qurilmasi bor. 33

Press boshqa presslar singari va a kumda ishlaydi. Gazlama yoki dublirin saq l ash muddatiga qarab boshqariladi. Press ikki tomonlama par chiqaradi. Press ishlagan vaqtda himoya vositasi bo`ladi. Tepa qismi tugmalar yordamida boshqariladi, past qismi pedal’ yordamida boshqariladi. Kompressor vishivka mashinalar uchun ham havo yetkazib beradi. MO – 6704 S – yarim avtomat bir ignali yo`rma la sh mashinasi. Yo`riqnoma: 1. Qo`llanmani o`qib, ipni mashinaga o`tkazing. 2. ON tugmasini bosing. 3. Lapkani qo`taring. 4. Lapka ostiga gazlamani joylashtiring. 5. Lapkani tushiring. 6. Tepkini bosing (mashina tikishni boshlaydi). 7. Tepkidan oyog`ingizni oling. 8. Ortiqcha iplarni maxsus pichoq yordamida kesing . Mashina murakkabligi shundaki : ip o ` tkazish biroz murakkabroq . Bu mashina to ` rt ipli hisoblanadi . To ` rtta ip o ` tkazib tikkan vaqtda to ` g ` ri chok ham tikadi . LK 1930 kashta tikish mashinasi. 1. ON tugmasini bosing. 2. Diskni kiriting. 3. № tugmasini bosing. 4. Nomerini kiriting. 5. Tugmasini bosing. SHundan so`ng, lapka tushadi va indikator yonadi. Mashina tikishga tayyor. Avval kompressor yoqiladi, shlankalardan havo kelib turishi kerak. Mashina deltallari ishlash jarayonida qizib ketmasligini oldini oladi va normallashtirib turadi. Kompressor 40 minut davomida qiziydi. Ishni boshlashdan oldin komp’yuter programmasiga diskni kiritib, buyruq asosida mashinaga tugmalar orqali programma kiritiladi. Bunda nafaqat diskni xotirasiga, balki mashina hotirasiga ham yozish mumkin. Lekin mashina xotirasidagi programma ishlash jarayonida chiroq bexosdan o`chib qolsa , xotirdagi programma ham o`chib ketishi mumkin. SHuning uchun diska yozib olgan ma`kul. Komp’yuter programmasi ekranida ishlash jarayonidagi xatoliklar maxsus belgilar yordamida ko`rinib turadi (masalan, ip uzilsa, ip to`g`ri kelmasa, ipni chaynasa va h..k). Disk kiritilgach , igna atrofidagi qo`yilgan gardish oralig`iga gazlama to`g`irlab qo`yilib, tugma bosiladi va mashina avtomat ravishda ishga tushadi. Gardishlar almashtirilishi siz tikayotgan kashta guli yoki gazlama hajmiga qarab sozlanadi. Afzalligi: qo`l mehnati tejaladi, mashina o`zini-o`zi moylaydi va ozoda tikiladi. Kamchiligi: ip to`g`ri kelmasa tez ip uzadi. Ip tanlashda qiyinchiliklar tug`ilishi mumkin (1 ta). 34

LBH 1709 S juki markali bir ignali izma ochish yarim avtomat tikuv mashinasi. Yo`riqnoma: 1. Displeydagi rangli ko ` rinishi uch rejimda o ` zgarishi mumkin .  Ko`k: ma`lumot kiritish rejimi, ma`lumotlarni o`zgartirish mumkin.  YAshil: tikish rejimi, tiki shishi bajariladi.  Sariq: xato ko`rsatish rejimi, xatoliklar haqida ma`lumot beradi. 2. ON tugmasini bosing. 3. Kerakli nomerni tanlang. 4. Ready tugmasini bossangiz displeydagi ko ` k rangdan yashil rangga o ` tadi , shundan so ` ng tikish mumkin . 5. Lapka ostiga gazlamani qo`ying va kerakli tepkini bosing. 6. Izma ochiladi, avtomatik ravishda to`xtaydi. Mashina programmalashtirilgan. ekranda xatoliklar ko`rinishi ta`minlangan. Bu quyidagicha bo`lishi mumkin (petl i ni razmeri noto`g`ri tanlangan bo`lsa, to`g`ri kelmasa ip uzadi) mashinadan foydalanishni o`rganuvchi kitobchasida petl i turlari, razmerlari berilgan, nomerlar yordamida teriladi. Keyin tikishni boshlaysiz. 35

Afzalligi: har xil razmerdagi petlyani tika oladi. Kamchiligi: avtomatik ravishda moylanmaydi (1 ta). LK 1900 ASS bir ignali puxtalash yarim avtomat tikuv mashinasi. Yo`riqnoma: 1. ON tugmasini bosing. 2. Figura tanlash uchun unga nomer kiriting. 3. Ready tugmasini bosing, displey yonadi, lapka ko`tariladi. 4. Agar figura mos bo`lsa, tikishni boshlash mumkin. 5. Har safar tikishni tugallagandan so`ng, hammasi boshidan boshlanishi mumkin va bir necha bor tiksa bo`ladi. Qo`llanmadan kerakli nomer tanlanib, komp’yuterdan teriladi. Bunda lapkalar razmeri almashtiriladi. Afzalligi: barcha turdagi gazlamalarda puxtalash chokini bajara olishda va bundan tashqari turli shaklli chokli puxtalash imkoniyati mavjud. NG` – 195 S 230 V Bilan ishlaydi. elektr pichoqli bichish mashinasi. INV. N – 13000864 Brother firmasining universal mashinasi. 8 ta chok tikadi.Tashqari qo`shimcha lapkalari bor. Zamok, petlya uchun lapkalar almashtirilishi mumkin. Sekin bir maromda ishlaydi. Tikishni endi boshlaganlar uchun qulay. Mashina to`g`ri sozlansa, barcha iplardan foydalanish mumkin. CHoklarni mashina yuqori qismidagi tugmalar yordamida o`zgartiriladi. Mashina ishlash vaqtida yoritish chirog`idan foydalanish mumkin. Kamchiligi, avtomatik moylanmaydi. INV № 13000861 brother firmasining 4 ipli averlok mashinasi. Averlok ishini tikadi qo`lda moylanadi. Iplarni qo`lda o`tkaziladi. Ip qo`lda uziladi. 4-ip o`tkazilganda to`g`ri chok ham tikishi mumkin. 3 ta ip o`tkazilganda faqat averlok ishini tikadi. Yuqorida qayd etilgan texnika va texnologiyalar asosida dars o`tish kasb- hunar ta`lim tizimida bilim olayotgan o`quvchilar kasbiy mahoratini oshirishga keng imkoniyat beradi. Ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonni o`zlashtirishiga sharoit yaratadi. Baxyaqator chok boshlanishida va oxirida puxtalanadi. Chok boshlanishidagi baxyaqatorni puxtalash uchun uzunligi 10-15 mm baxyaqator yuritiladi-da, orqaga qaytarish richagi bosiladi, material orqaga qaytadi va xuddi oldingi baxyaqator chizig’i ustidan ikkinchi baxyaqator yuritiladi. Bir-biriga nisbatan burchak hosil qiladigan baxyaqatorlar yuritayotganda baxyaqator uzilib qolmasligiga va ignaning birinchi yuritayotgandagi oxirgi sanchig’i yangi baxyaqatorning birinchi sanchig’iga ahamiyat berish kerak. Materiallar surilib ketmasligi uchun mashinani igna eng pastki holatdaligida to’xtatib, so’ngra tepkini 36

ko’tarib, materialni ma’lum burchakka buriladi. Tepki tushirilib, yangi yo’nalishda baxyaqator yuritiladi. Tikuv mashinalari maxsus himoyalash qurilmalari bilan jihozlangan bo’lishi kerak. Har bir tikuv mashinasida ishlayotganda tikuvchi qo’liga igna sanchilmasligi uchun tepkiga himoyalagich elementi o’rnatilgan. Tikuv mashinasida ishlayotganda quyidagi texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilish kerak. Mashinani ishlatishdan oldin ish o’rnini yig’ishtirish, yuritish tasmasining to’siqlari, barmoqlarni igna teshishdan saqlovchi saqlagichlari borligini tekshirish kerak. Ish vaqtida qaychi va iplarni yuritish tasmasi yaqiniga qo’yish yaramaydi. Ish tugagandan keyin hamma asboblarni maxsus qutichalarga solib qo’yish kerak. Siniq chiziqli baxyaqator tikayotganda mashina yurishini sekinlashtira borib, hosil bo’ladigan burchak cho’qqisida ignani gazlamadan chiqarmasdan turib pastki holatda qoldiriladi-da, mashina tepkisini sal ko’tarib, detalni ignada aylantiriladi. Oval baxyaqatorlar mashina tezligini pasaytirib turib bajariladi-bunda detalni bir tekis aylantira borib, bo’rlangan chiziq bo’ylab yoki detal ziyiga parallel qilib baxyaqator aniq yuritiladi. Tikuv mashinalarining asosiy nuqsonlariga baxyaqatorning sifati pastligi, ip tashlab tikilishi, ip uzilishi, materialning qiyin surilishi, igna sinishi kiradi. Baxyaqatorning sifati pastligi. Baxyaqator bo’sh (iplari yaxshi tortilmagan) bo’lsa, tarang yoki kir bo’lsa, shuningdek, agar iplar «gazlamalar ustida chalishsa» yoki «gazlamalar tagida chalishsa», bunday baxyaqatorlar past sifatli hisoblanadi. Bu kamchilikni yo’qotish uchun ostki va ustki ipni taranglash kerak. Ip tashlab tikilishi. Igna bilan mokining o’zaro harakatlarida sozlik buzilsa ip tashlab tikilishi mumkin. Ip tashlab tikilish sabablarini igna mexanizmidan boshlab aniqlash kerak. Ustki ipning uzilishi. Quyidagilar ustki ipning uzilishiga sabab bo’lishi mumkin; ipning sifatsizligi, ipning haddan tashqari tarangligi, ipning noto’g’ri taqilishi, igna raqami ip raqamiga mos kelmasligi, ish vaqtida tushmasligi yoki baxyaning tortilib qolishi, mokining haddan ortiq qizib ketishi, ip yo’naltirgichlarning yomon holatdaligi (qirqilganligi, g’adir-budirligi) yoki ip yo’naltirgichlardan ba’zilarining yo’qligi, igna plastinasi teshigida, moki qurilmasida, tepki tagida qurilgan yoki g’adir-budir joylar bo’lishi. Ostki ipning uzilishi. Ostki ip kamroq mashina detallariga tegib o’tadigan bo’lganligi uchun uning uzilishi ustki ipga nisbatan ancha kam bo’ladi. Quyidagilar ostki ip uzilishlariga sabab bo’ladi: naychaning devorlari singanligi yoki ezilganligi, ip naychaga bo’sh yoki notekis o’ralganligi, ip noto’g’ri taqilganligi, moki qurilmasi detallarining ostki ip tegadigan joylari chaqaligi yoki g’adir-budirligi. Materiallarning qiyin surilishi. Bu kamchilik reyka yoki tepkining yaxshi ishlamasligidan kelib chiqishi mumkin. Igna sinishi. Quyidagi hollarda igna sinishi mumkin: agar igna xarakat vaqtida bironta noto’g’ri turib qolgan detalga tegib o’tadigan bo’lsa, igna balandligi noto’g’ri (pastroq) o’rnatilgan bo’lsa; tepkida, igna plastinasida, mokida 37

siljishlik bo’lsa yoki ular noto’g’ri o’rnatilgan bo’lsa; igna pastligida materiallar surilsa; tikib bo’lgandan keyin materiallarni tepki tagidan ehtiyotsizlik bilan olinsa. Mashinani tozalash va moylash. Tikuv mashinasining mexanizmlarini tozalash, moylash ularning aniq va beto’xtov ishlashini ta’minlaydi. Mashinaning hamma joylarini tozalash va moylashda elektr yuritgichni o’chirib qo’yiladi. Yuritma tasmasi olinadi, igna eng yuqori chekka holatga o’rnatiladi. Tepki ko’tarib qo’yiladi va naycha qalpoqchasi chiqarib olinadi. Avval mashinaning bosh qismidagi kir va gazlama tuklari tozalanib, detallar latta bilan artiladi. So’ngra mashinani ag’darib qo’yib, platforma tagidagi detallar va taglik artiladi. Moylash ishlari tugagandan so’ng mashinani qo’lda aylantirib, asosiy va uning yengil aylanishi tekshirib ko’riladi, ortiqcha moy latta bilan artiladi. Moy bir tekis taqsimlanishi uchun tepkini ko’tarib qo’yib, mashina bir necha soniya salt ishlatiladi. Mashinada ish boshlashdan oldin gazlama parchasida baxyaqator sifati tekshirib ko’riladi. Ipni g’altakdan chiqarib, yuqoridan pastga tomon ip yo’naltiruvchi richagning teshigidan, burchaklikning ikkita teshigidan birin- ketin o’tkaziladi, ip yo’naltiruvchi vtulkadan o’tkazib, ip taranglik rostlagichi shaybalari orasidan aylantirib olib, o’ngdan chapga tomon igna mexanizmini yopib turadigan shchit tagiga kiritiladi. Keyin ip sim ip yo’naltirgich ilgagidan, ip yo’naltirgichning ikkita teshigidan o’tkaziladi, yuqoridan pastga tomon qo’shimcha taranglik rostlagichi plastinasi tagidan olib o’tib, tikuvchidan narigi tomon yo’naltirib, igna ko’ziga taqiladi. Chap chalishtirgich ipini g’altakdan richag, burchaklik teshiklaridan o’tkazib, yuqoridan pastga tomon ip yo’naltiruvchi vtulkaga, ip yo’naltiruvchi teshikka kiritib, taranglik rostlagichi shaybalari orasidan aylantirib, ip yo’naltiruvchi teshikdan keyin ip yo’naltiruvchi vtulkadan o’tkaziladi va ip yo’naltirgich teshigiga kiritiladi, o’ngdan chapga tomon ip yo’naltirgich teshigiga va pastdan yuqori tomon ip uzatgich teshiklaridan o’tkaziladi. Maxovik g’ildirakni burab chap chalishtirgichni chap chekka holatga keltirib, ipni pintset yordamida chalishtirgichning 3 ta teshigiga taqiladi. O’ng chalishtirgich ipi g’altakdan ortdan oldinga tomon richaglarning teshigidan o’tkaziladi, burchaklikning 2 ta teshigidan, yuqoridan pastga tomon ip 38

yo’naltiruvchi vtulkadan o’tkazilib, ip yo’naltiruvchi teshikka kiritiladi, taranglik rostlagichi shaybalari orasidan aylantirib, ip yo’naltiruvchi teshikka kiritiladi. Keyin ip ip yo’naltiruvchi vtulkadan, ip yo’naltirgichning teshigidan o’tkaziladi, o’ngdan chapga tomon ip yo’naltirgichning keyingi teshigiga va ip uzatgich teshigiga kiritilib, old tomondan ip yo’naltirgichning teshigidan o’tkaziladi. Maxovik g’ildirakni burib o’ng chalishtirgichni o’ng chekka holatga keltirib, pintset yordamida uning teshigiga ip taqiladi. Yo’rmash tikish mashinasiga iplarni taqish (1- g’altak) 1-ip yo’naltiruvchi richag; 2-burchaklik; 3-ip yo’naltiruvchi vtulka; 4-ip taranglik rostlagichi shaybalari; 5-sim ip yo’naltirgich; 6- ip yo’naltirgich; 7-qo’shimcha taranglik rostlagich plastinasi; 8-igna. Ipli g’altak tayanchga o’rnatilib ip yo’naltirgichlar teshigidan hamda taranglash plastinalari orasidan o’tkaziladi. Keyin taranglash prujinasi orqali ip yo’naltirgich atrofidan aylantirilib cheklovchi yo’naltirgich orqali ip tortgich ko’zdan o’tkaziladi. Ip tortgichdan o’tgan ip yo’naltirgichlar orqali old tomondan ignaga o’tkaziladi. Naychaga ipni o’rash uchun mashinada maxsus ip o’rash qurilmasi o’rnatilgan. Ip g’altakdan mashina tanasiga o’rnatilgan ip yo’naltirgich orqali naychaga yo’naltiriladi va prujinaga tortiladi. Naycha, richag, siljitilib, o’rash qurilmasiga o’rnatiladi va mashina ishga tushiriladi. Richag tsapfaga o’rnatilgan. Naychaga ip o’ralgandan so’ng richag naychadan chetga chiqadi va o’rash mexanizmi to’xtaydi. To’ldirilgan naycha moki qurilmasiga o’rnatiladi. 72527-101 tikuv mashinasiga ustki ipni taqish qismlari 1-ip yo’naltirgich; 2-taranglash prujinasi; 3,4,5,6,7-ip yo’naltirgich; 8-taranglash plastinasi; 9-cheklovchi yo’naltirgich; 10-ip tortgich; 11-igna. 39

G`altakdan tushgan ipni o’ngdan chapga tomon sim ip yo’naltirgichdan o’tkaziladi, qo’shimcha taranglik rostlagichi shaybalari orasidan o’ngdan chapga asosiy taranglik rostlagichi shaybalari orasidan aylantirib, ip tortgich prujinasining halqasiga kiritiladi va ip yo’naltirgich ilgagining ortiga o’tkaziladi. Keyin ip o’ngdan chapga ip tortgichning qulog’idan ip yo’naltirgich skobasiga kiritiladi, igna yuritgichga mahkamlangan plastinasimon prujina tagidan olib o’tib chapdan o’ngga igna ko’ziga taqiladi. Naycha naycha qalpog’iga shunday o’rnatilishi kerakki, ip soat mili harakatiga qarama-qarshi yo’nalishda o’ralgan bo’lishi kerak. Ip naycha qalpog’idagi ariqchadan va taranglash plastinasi ostidan olib o’tilib. Naycha qopqog’i teshigidan o’tkazildi. Ipning tarangligi naycha qopqog’idagi vintni burab rostlanadi. CS 1652K-303A yarimavtomati ga ustki ipni taqish qismlari 1-igna; 2-plastinasimon prujina; 3-igna yuritgich; 4-ip yo’naltirgich skoba; 5-ip tortgich; 6-ip yo’naltirgich ilgak; 7-ip tortgich prujina; 8,9-taranglik rostlagich shaybalari; 10-ip yo’naltirgich Ip o’ralgan naychali qurilma mokining markaziy sterjeniga kiritiladi. Moki uchi ignaning eng ostki holatida 1,5-2.0 mm ko’tarilganida ustki halqasini ilib olishi kerak. Agar ostki ip noto’g’ri to’ldirilgan, igna noto’g’ri tanlangan, igna igna yuritgichga noto’g’ri o’rnatilgan bo’lib, moki uchi va igna orasidagi masofa kattalashgan bo’lsa, ostki ipning uzilishi sodir bo’ladi. CS 1652K-303A yarimavtomatiga ostki ipni taqish qismlari. 1-naychali qurilma; 2-markaziy sterjen; 3-ustki ip; 4-igna. 2.3. Yangi pedagogic texnologiyalar asosida amaliy mashg’ulot darslarini tashkil etish texnologiyasi MAVZU : Tikuv mashinalari va ularni turlari MAQSAD:  Universal mashinani ishga tayyorlashni o’zlashtirish;  Mashinani asosiy rostlashlar bilan tanishtirish;  O’quvchilarda mashinani ishga tushirish, to’xtatish, tezligini rostlash, boshlang’ich ko’nikmalarini hosil qilish;  Gazlamaga baxyaqator yuritishdagi dastlabki ko’nikmalar hosil qilish; 40

 Uskunalarni avaylash, ishda batartiblikni tarbiyalash. Ko’zda chamalab mo’ljallashni mashq qilish va rivojlantirish. O’QUV SOATLARI: 2 soat. ( 80 daqiqa). MODULNI O’RGANIS Н JARAY O NIDA EGALLANADIGAN AMALIY KO’NIKMALAR: - Mashinada ish o’rnini tashkil etish; - Mashinani ishga tushirish va to’xtatish, - Mashinaga igna o’rnatish; - Tepkini ko’tarish va tushirish; - Tepki tagiga gazlamani qo’yish va tepki tagidan gazlamani chiqarib olish; - Qog’ozda (mashinaga ip o’tkazmasdan) parallel baxyaqatorlar yuritish; - Ustki va ostki iplarni taqish; - Baxyaqatorlar zichligini, iplar tarangligini, tepki bosimini rostlash; - Baxyaqator boshida va oxirida puxtalashni bajarish; - Siniq oval baxyaqator tikish; - Mashinani moylash va tozalash. MODULNI O’RGANISh DAVOMIDA S Н AKLLANADIGAN NAZARIY BILIMLAR: - Mashinada ish o’rnini tashkil etish usullari; - Mashinani ishga tushirish va to’xtatish tartibi; - Mashinaga igna o’rnatish ketma-ketligi; - Tepkini ko’tarish va tushirish qoidasi; - Tepki tagiga gazlamani qo’yish va tepki tagidan gazlamani chiqarib olish ketma-ketligi; - Baxyaqatorlar zichligini, iplar tarangligini, tepki bosimini rostlash qoidalari; - Baxyaqator boshida va oxirida puxtalashni bajarish texnologiyasi; - siniq oval baxyaqator tikish texnologiyasi; - Mashinani moylash va tozalash usullari. MAVZU DOIRASIDAGI ASOSIY MA’LUMOTLAR 2.3.1. JAHON MIQYOSIDA TIKUVCHILIK MASHINASOZLIGI Hozirgi vaqtda jahonda tikuv mashinalarini ishlab chiqaruvchi 100 dan ortiq firma va korxonalar mavjud. Shulardan eng yirik firma va mashinasozlik korxonalari haqida to`xtalamiz. «Zinger» mashinasozlik firmasi tashkil qilinganidan hozirga qadar asosan charm va tikuvchilik mahsulotlarini tayyorlashga mo`ljallangan moki baxyali maishiy va sanoat tikuv mashinalarini ishlab chiqaryapti. «Shtrobel» (Germaniya) firmasining 200 dan ortiq turli tipdagi ko`rinmas chok hosil qilib tikuvchi mashinalari ko`p davlatlarda, jumladan, mamlakatimiz yengil sanoat korxonalarida keng qo`lla-nilmoqda. Zanjirsimon baxyali tikuv mashinalari Amerikada«Yunion Spetsial», yarimavtomatik ravishda ishlaydigan tikuvchilik sanoati mashinalari esa «Riss» firmalarida ishlab chiqarilishi yo`lga qo`yilgan. «Rimoldi» (Italiya) firmasida ishlab chiqarilayotgan bir, ikki va ko`p ipli zanjirsimon baxyali takomillashtirilgan, avtomatik 41

boshqaruvli va murakkab texnologik jarayonlarni bajaruvchi maxsus tikuv mashinalarida tikish sifatini nazorat qiluvchi elektron quril-malar o`rnatilgan. « Rimoldi » ( Italiya ) firmasi avtomatik boshqaruvli murakkab texnologik jarayonlarni bajaruvchi tikuv mashinalari . «Torrington» firmasida esa barcha ko`rinishdagi tikuv mashi-nalari uchun ignalar tayyorlanadi. Keyingi 25—30 yil ichida Yaponiyada tikuvchilik sanoati mashinasozligi ancha rivojlandi. «Yamoto», «Juki», «Kansai Spetsial», «Seyko» firmalarida pnevmatik va elektron-mexanik qurilmali avtomatik va yarimavtomatik mashinalar, avtomatik boshqaruvli tizimlar katta hajmda ishlab chiqarilyapti. «Juki» firmasining zanjirsimon baxyali yo`rmab tikish mashinalari barcha turdagi gazlamalarni sifatli tikishga mo`ljallangan bo`lib, ularda texnik va texnologik talablarga javob beruvchi qo`shimcha mexanizm va qurilmalar qo`llanilgan. XIX asr oxirlaridan boshlab Germaniyadagi «Pfaff», «Adler», «Durkopp» firmalari poyabzal va kiyim tikishga mo`ljallangan moki va zanjirsimon baxyali tikuv mashinalarini boshqa davlatlarga eks-port qilmoqda. «Durkopp-Adler» mashinasozlik firmasida avto-matik va yarimavtomatik tikuv mashinalari (4-rasm), texnologik jarayonlar uchun hisoblash texnikasi, elektron boshqaruv qurilmasi va mikroprotsessor vositalaridan keng foydalanilgan ixtisos- lashgan sistemalar ishlab cliiqarilyapti. 42

« Juki » ( Yaponiya ) raashinasozlik firmasining gazlama chetlarini yo ` rmab tikish va maxsus yarimavtomatik tikuv mashinalari «Durkopp-Adler» firmasining yarimavtomatik tikuv mashinalari. «Tekstima» mashinasozlik birlashmasida maishiy va sanoat tikuv mashinalari, «Pannoniya» (Vengriya) mashinasozlik kombinatida tugma qadash, halqa hosil qilish yarimavtomatlari, bichish mashinalari va dazmollash uskunalari, «Minerva» (Chexoslovakiya) firmasida asosan siniq baxya qatorli tikuv mashinalari ishlab chiqarilmoqda. «Podolsk» (Rossiya) mexanika zavodi dunyo miqyosida taniqli mashinasozlik korxonasi hisoblanib, ishlab chiqaradigan ko`p turdagi sanoat tikuv mashinalari, yarimavtomatlari puxtaligi va uzoq muddat ishlashi bilan alohida o`rin egallaydi. «Rostov» mexanika zavodi ishlab chiqargan yo`rmab tikish mashinalari sanoatimizda keng qo`llanilmoqda. Bundan tashqari, «Toyota» (Yaponiya),«Bernina» (Shveytsariya), «Xuskvarno» (Shvetsiya) firmalarida ishlab chiqarilgan tikuvchilik sanoati mashinalari va uskunalariga talab ortib bormoqda. 43

2.32. TIKUV MASHINALARINING BELGILANISHl Hozirgi paytda firma va zavodlarda ishlab chiqarilayotgan tikuv mashinalari raqamlar va harflar bilan belgilanadi. Bu raqam va harfiar orqali mashinalarning texnika va texnologik parametrlarini aniqlash mumkin. Rossiyadagi Podolsk tikuvchilik mashinasozlik korxonasi maishiy tikuv mashinalari sinfi bir raqamli, sanoat tikuv mashinalari esa ikki raqamli tartibda belgilangan (masalan, 2, 22, 26, 51 va hokazo). Agar shu mashinalar asosida boshqa variantlari yaratilgan bo`lsa, ularni 22- A, 22-B, 26-A, 51-A rusumli tikuv mashi-nalari, deb harflar qo`shib belgilanar edi. Keyinchalik yangi yaratilgan yoki takomillashtirilgan mashinalar variantlariga esa 2 raqamidan boshlangan tartib nomeri va 8 raqamini qo`shib belgiJashga qaror qilingan. Masalan: 1276-1, 1276-2 yoki 823, 1823, 2823, 3823 va hokazo. Ayrim hollarda moki baxyaqator hosil qilib tikuvchi ikki ignali tikuv mashina-lari belgilanishida ignalar orasidagi masofani bildiruvchi raqam ko`paytirish belgisi orqali kiritilgan. Masalan, 852x38, 852-1x10 Orsha (Belorussiya) yengil sanoati mashinasozlik korxonasi ham o`z tikuv mashinalariga shu yo`sinda quyidagicha belgilar qo`ygan: moki baxyali to`g`ri baxyaqator yuritadigan 97-A rusumli tikuv mashinasi; ostki gazlamadan solqi hosil qiladigan 297 rusumli tikuv mashinasi; gazlama chetini qirqishga mo`ljallangan 397-M rusumli tikuv mashinasi; materialni differensial suruvchi 697 rusumli tikuv mashinasi va hokazo. Rostov- Don yengil mashinasozlik zavodi^o`zining tikish va yo`rmashga mo`ljallangan mashinalarini vazifasiga ko`ra raqam va harflar bilan belgilaydi (masalan, 408- A3M, 508-M va hokazo). «Pfaff» (Germaniya) firmasi tikuv mashinalari 22 ta raqamli belgilanishga ega. Masalan, 142-732/09-263/02-900/05 BSxlO tikuv mashinasi belgilanislii quyidagicha tahlil qilinadi: 1 — ikki ipli moki baxya hosil qilib tikuvchi; 4 — tekis platformali; 2 — tebranma harakatlanuvchi ignali, gazlamani ostki reyka orqali suruvchi ikki ignali, 732/09 — gazlama chetini qirquvchi qurilmali; 263/02 — cho'ntaktikuvchiqurilmali; 900/05 —ipniqirquvchipichoqli; B —qalinlikdagi; S — turdagi gazlamani tikuvchi mashina hisob-lanadi. Ignalar orasidagi masofa 10 mm ga teng. «Juki» firmasi (Yaponiya) tikuv mashinalari oldin harflar, keyin raqamlar bilan belgilangan. Masalan, DLN-5410H-6-W/ EC-321/AK-34 moki baxyali tikuv mashinasi belgilari firmaning maxsus kataloglaridan quyidagicha aniqlanadi.DLN- 5410 — tikuv mashinasi modeli; H — og`ir materiallarni tikishga mo`ljallangan; 6 — ipni avtomatik qirqish mexanizmli; W — ustki ip chetlatgichi bor; EC-321 — elektron boshqaruvchi sistemali; AK-34 — tepkini avtomatik ko`taruvchi qo`shimcha mexanizmli mashina. «Tekstima» (Germaniya) mashinasozlik birlashmasida ishlab chiqariladigan tikuv mashinalari ikki guruh raqamlar bilan belgilanadi. Masalan, 8332/3355 rusumli tikuv mashinasida 8332 sinfiy belgisi hisoblansa, 3355 texnik va texnologik ma'lumotlarini bildiradi, ya'ni 3 — moki baxyali, ipni naychaga o`rash mexanizmli; 3 — gazlamani ostki surish va gazlamaning chetini qirquvchi pichoq mexanizmli; 5 —ipni qirquvchi, igna holatini ta'minlovchi, tepkini ko`tarish va 44

tushirish mexanizmli; 5 — qalinligi 5 mm gacha bo`lgan gazlamani tikuvchi mashina ekanligini anglatadi. Vatanimiz tikuvchilik korxonalarida «Minerva» (Chexos-lovakiya) firmasi — siniq baxyaqator bilan tikish mashinalari, «Pannoniya» firmasi — dazmollash presslari, «Pfaff», «Adler», «Juki» (Yaponiya) firmalari har xil turdagi tikuv mashinalari, «Shtrobel» firmasi — ko`rinmas chok hosil qilib tikuvchi, Rossiya va Belorussiya yengil mashinasozlik zavodlarida ishlab chiqa-rilayotgan universal va maxsus vazifali tikuv mashinalari keng qo`llanilmoqda. 2.3.3.TIKUV MASHINALARINING SIFATI VA PUXTALIGI ESTETIKA VA ERGONOMIKA Mashina sifati uning belgilangan vazifani bajarishdagi ishlash darajasini bildiradi. Mashina sifati haqida fikr yuritilganda, uning puxtaligi, inkorsiz ishlashligi, umrboqiyligi va ta'sirga loyiqligi tushuniladi. Puxtalik — bu mashinani belgilab berilgan funksiyasi bo`yicha o`rnatilgan muddat davomida to`xtovsiz ishlashidir.Inkorsiz ishlatish deganda mashinaning o`rnatilgan vaqt mobaynida o`zining ishlash qobiliyatini saqlab qolishligi tushuniladi. Umrboqiylik — mashinaning ta'mirlash muddatlari oralig`ida o`zining ishlash va ish qobiliyatini saqlab qolishligidir. Ishga qobiliyatli mashina deganda, belgilangan funksiyani bajarish davomida texnik talablarga javob berishligi tushuniladi. Masalan, tikuv mashinalarida ularning sifatli baxya hosil qilishligi, texnologik jarayonning to`g`ri bajarilishi, moki iplari uzilmasligi va hokazo. Inkorlar sodir bo`lishi esa mashinaning konstruktiv ishlab chiqarish va ekspluatatsion kamchiliklarga olib keladi. Misol tariqasida ishchi organlarning o`zaro ishdagi hamkorhgi buzilishi, igna o`tmasligi yoki egriligi, reyka tishlari yeyilishini keltirish mumkin. Mashinaning barqaror ishlashini ta'minlash uchun texnik talablar va ko`rsatmalarga e'tibor qaratish hamda o`z vaqtida moylash, joriy ta'mirlashlarni bajarib borish lozim. Tikuvchilik sanoatiga qarashli mashina, avtomat va avtomatik qatorlarni yaratishda asosan ularning tashqi ko`rinishiga, shakliga, rangiga, boshqarish va foydalanishga qulayligiga e'tibor beriladi Shu sababli ham loyihalanayotgan jihozni estetik qoidalarga binoan tashqi ko`rinislu ishlab chiqiladi. Zamonaviy tikuv mashinalarni yaratishda konstruktorlar bilan birgalikda rassom-dizaynerlar ishtirok etadilar. Ular yaratilayotgan mashina yoki avtomatning tuzilishini, boshqarish sistemasini, bajariladigan texnologik jarayonni o`rganib chiqqan holda tashqi ko`rinishini tasvirlaydilar. Hozirga qadar tikuv sanoati jihozlari estetik ko`rinishi hamisha iste'molchilar e'tiborida bo`lgan. Masalan, «Zinger» firmasida hozirgi paytgacha ishlab chiqarilayotgan tikuv mashinalari zamon talabiga qarab turli xil dekorativ ornamentlar bilan bezatilib tayyorlanmoqda. «Futura» elektron boshqaruvli mashinalarda esa ishlashga qulayligi e'tiborga olinib estetik ko`rinish berilgan. «Rimoldi» va «Juki» firmalari rassom- 45

dizaynerlari yo`rmab tikish mashinalari ustki qismiga snos qo`llaganlari uchun ko`rinishi va yengilligi bilan ajralib turgan. Hozirgi paytda rassom-dizaynerlar konstruktorlar bilan loyihalash jarayonida yangi mashina maketiga turli xil ranglarni qo`llab ko`radilar. Barcha davlatlardagi rassom-dizaynerlar jihozlarni, sexlarni bo`yashda ochiq ranglar ishlatilganda ish unumdorligi ancha oshishi mumkinligini ta'kidlaganlar. Bundan tashqari mashinalar har bir qismi turli rangda bo`lganda boshqarishga qulayroq bo`hshini aniqlaganlar. Tikuvchilik sanoatiga qarashli mashina, avtomat va avtomatik qatorlarni yaratish va takomillashtirishda ergonomika talablariga ham e'tibor qilinadi. Bu talablar mashinani boshqarish, qurilma yoki elektron apparatlarni tanlash, ishlatish va ta'mirlashda qulaylikni, informatik yozuvlar bilan belgilash va tayyorlashni ta'minlashdan iborat. 2.3.4. TIKUV MASHINALARINING TURLARI Hozirgi paytda vazifasi va tuzilishi jihatidan turli xil bo`lgan, fan va texnikaning oxirgi yutuqlariga asoslanib yaratilgan, zamonaviy texnologiya talablariga javob beruvchi, avtomat-lashtirilgan va elektron boshqaruvli tikuv mashinalari chiqaril-moqda. «Juki» tikuv mashinasi quyidagi asosiy qismlardan iborat. Mashina tanasi — 2 da (5-rasm)da asosiy val o`rnatilgan bo`lib, undan mashinaning barcha mexanizmlariga harakat uzatiladi. Mashina tanasining tayanchi — 4 da baxya yirikligini o`zgartiruvchi qurilmalar joylashtirilgan. U asosan mashma bosh qismini ushlab ruradi. Mashinaning old qismi — 1 da igna va ip tortgich (zanjirsimon baxyali tikuv mashinalarida ip uzatgich) mexanizmlari, tepki uzeli, ba'zi mashinalarda esa qo`shimcha mexanizm va uzellar o`rnatilgan. 46

“ Juki ” firmasining tikuv mashinasi Mashinaning asosiy valiga aylanma harakat maxovik g ` ildiragi — 3 orqali elektr yuritgichidan uzatiladi . Mashinaning ustiga boshqaruv pulti — 5 o`rnatilgan bo`lib, undan ishchi organlari holati, baxya-qator ko`rinishi va yirikligi avtomatik tarzda o`zgartiriladi. Zamonaviy tikuv mashinalarida boshqaruv pulti mashina tanasi tayanchida yoki uning yon tomonida joylashgan . Mashina ish stoliga tayanch — 6 o ` rnatilgan bo ` lib , unda ipli g ` altak yoki bobinalar uchun sterjenlar joylashtirilgan . Tana tayanchi — 4 dan igna harakat chizig ` igacha bo ` lgan L masofaga mashinaning ishchi qulochi deyiladi . Mashina platformasi — 7 da moki ( zanjirsimon baxyali tikuv mashinalarida chalishtirgich ), gazlamani surish va avtomatik moylash mexanizmlari , ba ' zi tikuv mashinalarida ipni qirqish , kengaytirgich kabi qo ` shimcha mexanizmlar o ` rnatilgan . Tashqi ko ` rinishi , vazifasi , ishlash prinsipi , texnik ko ` rsatkichlari , kinematikasi , konstruksiyasi jihatidan tikuv mashinalari juda xilma - xildir . Tikuv mashinalarini yaratish va takomillashtirishda tikiladigan materialning frzik - mexanik xossasi va tuzilishi , texnologik jarayonga ta ' sir qiluvchi faktorlar e ' tiborga olinadi . Tikilayotgan material - ning ishqalanish koeffitsiyenti , cho ` ziluvchanligi , zichligi , erish temperaturasi kabi parametrlari — tikuvchilik mashinasi kons - truksiyasiga , baxyaqator hosil bo ` lishdagi iplar bog ` lanishiga , qo ` lla - niladigan igna geometriyasiga , mashina tezlik ko ` rsatkichlariga bog ` liq bo ` ladi . Baxyaqator hosil bo ` lish jarayonida iplar chalishish xarakteriga qarab tikuv mashinalari ikki guruhga bo ` linadi : moki baxyali tikuv mashinalari; zanjirsimon baxyali tikuv mashinalari. Moki baxyaqatori kam cho`ziluvchanhgi va puxtalik xususiyatiga ega bo`lganligi uchun moki baxyasi bilan tikuvchi mashinalari asosan qattiq va mustahkam gazlamalarni tikishda qo`llaniladi. Zanjirsimon baxyaqator hosil qilib tikuvchi mashinalar cho`zi-luvchan, trikotaj gazlamalarni tikishga va kiyim detallarini vaqtinchalik birlashtirishga mo`ljallangan. Tikuv mashinalari vazifasiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi: — moki baxyali to`g`ri baxyaqator hosil qilib tikuvchi mashinalar; — bir ipli zanjirsimon to`g`ri baxyaqator bilan tikuvchi mashinalar; — ko`p ipli zanjirsimon to`g`ri baxyaqator hosil qilib tikuvchi mashinalar; 47

— moki baxyali siniq baxyaqator bilan tikuvchi mashinalar; — gazlama chetlarini yo`rmash mashinalari; — yashirin baxyali tikuv mashinalari; tugma va boshqa furnituralarini qadaydigan, puxtalaydigan va kalta choklarni tikadigan, halqa yo`rmaydigan va buyumning ayrim detallariga ishlov beradigan yarimavtomatik tikuv mashinalari. Tezlik ko`rsatkichlari bo`yicha tikuv mashinalari uch guruhga bo`linadi: — asosiy valning aylanishlar chastotasi 2500 ayl/min gacha bo`lgan past tezhkli; — 2500 ayl/min dan 5000 ayl/min gacha bo`lgan o`rtacha tezlikli; — 5000 ayl/min dan yuqori bo`lgan katta tezlikli. Ishchiga nisbatan joylashishi bo`yicha tikuv mashinalari o`ng, chap va frontal qulochli bo`ladi. Tikuv mashinasi ishchi qulochi ishlov berilayotgan rriahsulotning maksimal o`lchamini aniqlaydi. Ishchi qulochlari bo`yicha tikuv mashinalari quyidagilarga bo`li-nadi: — qisqa ishchi qulochli (L-200 mm gacha); — o`rtacha ishchi qulochli (L-200 mm dan 260 mm gacha); — uzun ishchi qulochli (L-260 mm dan yuqori). Butun bir texnologik jarayon uchun ishlab chiqariladigan tikuvchilik jihozlarini korxonaning aniq bo`limiga yaroqliligiga, avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish darajasiga qarab ham guruhlarga ajratish mumkin. Mashinada bajariladigan ish o’rni ish stoli va uning qopqog’i o’yig’iga o’rnatilgan mashina bosh qismi bilan jihozlangan. Ish stolini ikkita tayanch ushlab turadi. Tikuvchining mashina oldida to’g’ri o’tirishi, ish usullarini o’zlashtirib olishi mehnat unumdorligini oshirishga imkon beradi. Tikuvchining gavdasi oldinga sal engashib turishi kerak. Tikilayotgan buyum tikuvchining ko’zidagi 30- 40 sm nari turishi, tikuvchining tirsaklari esa stol qopqog’i bilan bir xil balandlikda bo’lishi kerak. Stulning balandligini to’g’ri tanlash katta ahamiyatg ega. Odatda, o’tirg’ich balandligini rostlash mumkin bo’lgan burama stullar ishlatiladi. Tikuvchi mashina bosh qismining ro’parasida o’tirishi, uning ikkala oyog’i pedal ustida turishi lozim. O’ng oyoq kaftini sal oldinroq qo’yish kerak, bunda mashinani 48

asosan o’ng oyoqda yurgizib, chap oyoqda to’xtatiladi. Zo’riqish ham ikki oyoqqa bir xilda taqsimlanib, mashinada ishlash birmuncha osonlashadi. Tikilayotganda tepkini ko’tarish uchun tizza richagi bosiladi, u o’ng oyoq tizzasi balandligida bo’lishi kerak. Materiallarni tikish uchun oldin kerakli ip va unga mos igna tanlash kerak bo’ladi. Agar ip to’g’ri tanlanmasa, ba’zi turdagi tikuv mashinalarida baxya hosil qilish jarayonlarida ip o’rami ochilishi natijasida o’zining puhtaligini yo’qotishi mumkin. Shu sababli tikuv mashinasiga qo’yiladigan talablarga mos holda ip tanlash kerak. Ish boshlashdan oldin iplarning to’g’ri taqilganligini tekshirish, agar zarur bo’lsa, mashinani moylash kerak. Bunda mashinaning elektr yuritmasi o’chirilgan bo’lishi kerak. Tikayotgan detallar mashina tepkisining chap tomonida bo’lishi lozim. Baxyaqator chok boshlanishida va oxirida puxtalanadi. Chok boshlanishidagi baxyaqatorni puxtalash uchun uzunligi 10-15 mm baxyaqator yuritiladi-da, orqaga qaytarish richagi bosiladi, material orqaga qaytadi va xuddi oldingi baxyaqator chizig’i ustidan ikkinchi baxyaqator yuritiladi. Bir-biriga nisbatan burchak hosil qiladigan baxyaqatorlar yuritayotganda baxyaqator uzilib qolmasligiga va ignaning birinchi yuritayotgandagi oxirgi sanchig’i yangi baxyaqatorning birinchi sanchig’iga ahamiyat berish kerak. Materiallar surilib ketmasligi uchun mashinani igna eng pastki holatdaligida to’xtatib, so’ngra tepkini ko’tarib, materialni ma’lum burchakka buriladi. Tepki tushirilib, yangi yo’nalishda baxyaqator yuritiladi. Tikuv mashinalari maxsus himoyalash qurilmalari bilan jihozlangan bo’lishi kerak. Har bir tikuv mashinasida ishlayotganda tikuvchi qo’liga igna sanchilmasligi uchun tepkiga himoyalagich elementi o’rnatilgan. Tikuv mashinasida ishlayotganda quyidagi texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilish kerak. Mashinani ishlatishdan oldin ish o’rnini yig’ishtirish, yuritish tasmasining to’siqlari, barmoqlarni igna teshishdan saqlovchi saqlagichlari borligini tekshirish 49

kerak. Ish vaqtida qaychi va iplarni yuritish tasmasi yaqiniga qo’yish yaramaydi. Ish tugagandan keyin hamma asboblarni maxsus qutichalarga solib qo’yish kerak. Siniq chiziqli baxyaqator tikayotganda mashina yurishini sekinlashtira borib, hosil bo’ladigan burchak cho’qqisida ignani gazlamadan chiqarmasdan turib pastki holatda qoldiriladi-da, mashina tepkisini sal ko’tarib, detalni ignada aylantiriladi. Oval baxyaqatorlar mashina tezligini pasaytirib turib bajariladi-bunda detalni bir tekis aylantira borib, bo’rlangan chiziq bo’ylab yoki detal ziyiga parallel qilib baxyaqator aniq yuritiladi. KERAKLI O’QUV-JIHOZ, ASBOB-USKUNA VA ASHYOLAR - t ikuv mashinalari 1022-M kl - k odoskop - m e’yoriy hujjatlar (DTS) Bitta o’quvchi uchun - yo’l-yo’riq texnologik xarita - tikuv mashinalarida ishlash uchun asboblarning 1 ta to’plami. - 2 varaq oq qog’oz - 4 ta gazlama parchasi 50x40 sm. - W 40; W 80 iplardan 1 ta g’altak - m ashina ignalari - c hizg’ich, qaychi. « MASHINADA BAJARILADIGAN ISHLAR» UCHUN TEXNOLOGIK XARITA Ip g ’ altak tutgichdan boshlab ip yuqoridan pastga ip yo ’ naltirgichning o ’ ng teshigidan o ’ tkaziladi , taranglik qo ’ shimcha rostlagichining shaybalari orasidan soat mili harakati yo ’ nalishida aylantirib , pastdan yuqoriga , chapga , birin - ketin ip yo ’ naltirgichning uchta teshigidan va ikkinchi ip yo ’ naltirgichning uchta teshigidan o ’ tkaziladi . Ip soat mili harakati yo ’ nalishida ustki ip taranglagichning shaybalari orasidan aylantiriladi , ip uchi ip tortgich prujina orqasiga o ’ tkaziladi , pastdan yuqori tomon ip yo ’ naltirgich burchaklik atrofidan aylantirib , ip yo ’ naltirgichga taqiladi O ’ ngdan chap tomonga ip saqlagich skoba tagidagi ip tortgichning teshigiga kiritiladi . Ipni yuqoridan pastga ip yo’naltirgichlari orqali o’tkazib, chapdan o’ngga tomn igna ko’ziga taqiladi. Ostki ipni avtomatik o’ragich yordamida naychaga o’raladi. Ip yo’naltigiching o’ng teshigiga kiritiladi, taranglash qo’shimcha rostlagichining shaybalari orasidan o’tkaziladi, so’ngra pastdan yuqoriga ip yo’naltirgichning uchta teshigidan o’tkaziladi-da soat mili harakatiga qarshi yo’nalishda aylantirib naychaga bir necha marta o’raladi. Shpindelni salgina bosib unga naycha kiydiriladi Ostki ipni mokiga qo ’ yishda ( taqishda ) naychani o ’ ng qo ’ lga olib , chap qo ’ lda turgan naycha qalpog ’ ining kovak sterjeniga kiydiriladi . Surilma plastina chapga suriladi va maxovik g ’ ildiragini aylantirib igna ko ’ tariladi , bunda tepki ham ko ’ tarilgan bo ’ lishi lozim . 50

Naycha qalpog ’ i qulfchasining plastinasini chap qo ’ l barmog ’ i bilan chap tomnga tortib , surilma plastina devorlari bilan igna plastinasi orasidagi oraliqdan naycha qalpog ’ ini naycha tutgichning sterjeniga kiydiriladi . Bunda naycha qalpog’ining qirqimi yuqori tomonga qarab turishi kerak. Plastina ostki ipni qisib qolmaganligini va uni sterjen qanchalik zich yopib turganligini tekshirib qo’yiladi. O’QUV AMALIYOTINI O’TKAZISH BO’YICHA USLUBIY KO’RSATMALAR 1-bosqich Kirish 5 daqiqa Mavzuni e’lon qiladi. Mavzu bo’yicha vazifalarni tushuntiradi. Bajariladigan ishlar ketma-ketligi bilan tanishtiradi. 2-bosqich O’quv materialini bayon qilish 20 daqiqa O’quv materialini bayon qiladi. Har bir o’quvchining nazariy bilimini baholaydi. Baholash uchun test savollari beradi. 3-bosqich. Kirish yo’riqnomasi. 5 daqiqa Tavsiyalar ish o’rni bilan amalda tanishish bilan boshlanadi. Mashina ish o’rni nimalardan iborat bo’lishini uning qanday tashkil etilishi kerakligini, ishlayotganda qaychi, detallar va boshqa asboblar qaerda turishini tushuntiradi, mashinaning asosiy mexanizmlari tuzilishini aytib ko’rsatadi. Mashinada ishlayotanda mehnat xavfsizligi qoidalari to’g’risida gapirib beradi. Ishlab chiqarish sanitariyasi va elektr yong’in xavfsizligi qoidalariga rioya qilishni tushuntiradi. Mashina ish o’rnida to’g’ri o’tirishni ko’rsatadi. Mashinani ishga tushirish va to’xtatish tartibini, mashinaga igna o’rnatishni, tepkini ko’tarishni va tushirishni tushuntiradi; tepki tagiga gazlamani qo’yishni, tepkini tushirishni, baxyaqator yuritishni va tepki tagidan gazlamani chiqarib olishni, gazlamani yoki qog’ozni tepki tagiga yo’naltirishni parallel baxyaqatorlar yuritishni ko’rsatadi. (bularning hammasi mashinaga ip taqmasdan bajariladi) To’g’ri oval, egri—bugri, parallel chiziqlar bo’ylab tikishni ko’rsatadi. 4-bosqich. Amaliy ish 40 daqiqa O ’ quvchilarni chiqarib , ko ’ rsatilgan ish priyomlarini takrorlashni taklif qiladi . O’quvchilarni bajarib ko’rsatishlarini kuzatadi. Ustki va ostki iplarni taqish , baxyaqatorlar zichligini , iplar tarangligini , tepki bosimini rostlash mashqlarini ko ’ rsatadi . Baxyaqator sifatiga ustki va ostki iplar tarangligining bog’liqligi to’g’risida gapiradi va iplar tarangligini qanday rostlash kerakligini ko’rsatadi. Parallel baxyaqatorlarni mashinada qanday tikilishini ko ’ rsatib , baxyaqator boshida va oxirida puxtalashga e ’ tibor beradi . Siniq chiziqli baxyaqator, oval baxyaqatorlar tikishni ko’rsatadi. O’quvchilar yo’llanma xarita bilan ta’minlanadi. O’quvchilarning bajarayotgan ishlarini tekshirish uchun ish o’rinlarini aylanib chiqadi va joriy yo’l-yo’riqlar beradi. Har bir o’quvchiga mashinaga itp taqishda mashinani rostlashda yordam berib turish kerak 5-boqich Joriy yo’riqnoma 5 daqiqa Mashinalarni tozalash va moylash mashqlarini o’tkazadi. 6-bosqich Baholash, tahlil qilish va yakunlash 5 daqiqa O’quvchilarning bajargan ishlarini tahlil qiladi. Bajaradigan ishlar yuzasidan o’quvchilar bilimlarini mustahkamlaydi. 51

Baholash natijalarini e’lon qiladi. Bajarilgan ishlardagi yutuq va kamchiliklarni ko’rsatadi. Uyga vazifa va uni bajarish uchun tavsiyalar ko’rsatadi. O’QUVChILARNING NAZARIY BILIMLARINI BAHOLASh UC Н UN NAMUNAVIY TYeST SAVOLLARI: 1. Tikuv mashinalari nima uchun ishlatiladi? A) gazlmani taxlash uchun; B) gazlamni tekislash uchun; C) gazlamani tikib kiyim yaratish uchun; D) gazlamani biriktirish uchun. 2. Tikuv mashinalarida ish o’rni qanday tashkil etilgan? A) sharoitga qarab; B) texnik shartlarga rioya qilgan holda; C) mashinaga qarab; D) tikish metodikasiga rioya qilgan holda. 3. Tikuv mashinalarida ishlayotganda va ta’mirlashda qanday texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilinadi? A) Ro’mol taqish kerak; B) Belbog’ taqish kerak; C) Uskunalar bilan foydalanish kerak; D) Forma, soch turmagi, simlarni tekshirish kerak. 4. Universal tikuv mashinasida ustki ip qanday taqiladi? A) Tepadan pastga qarab; B) O’ngdan chapga qarab; C) Chapdan o’ngga qarab; D) Pastdan tepaga qarab. 5. Universal mashina qanday choklarni bajaradi? A) baxyaqator; B) yo’rma, petlya; C) petlya, baxyaqator; D) yo’rma, baxyaqator. 6. Tikuv mashinalarida maxsus moslamalar nima uchun ishlatiladi? A) qulaylik yaratish uchun; B) murakkab choklarni bajarish uchun; C) vaqtni qisqartirish uchun; D) barcha javob to’g’ri. 52

XULOSA Mehnat ta`limi darslarida ta`lim olayotgan o`quvchilarga tikuv mashinalarni, ayniqsa, maxsus mashinalarni o`rgatish jarayonida ularning faoliyatini aktivlashtirish, fikrlash qobiliyatlarini o`stirish hamda kasbiy tayyorgarligini amalga oshirish haqidagi masalalarga respublikamiz mustaqillikka erishgandan boshlab katta e`tibor qaratilib kelinmoqda. Jumladan, mehnat ta`limi jarayonini optimallashtirish hamda ishlab chiqarish jarayoniga yaqinlashtirish bo`yicha davlat ta`lim standartlari asosida juda ko`plab o`zgartirishlar kiritildi. Bu o`zgartirishlar rivojlangan mamlakatlarning pedagogika sohasidagi tajribalarini, to`plagan bilimlarini va erishgan yutuqlarini har tomonlama muhokama qilish va hozirgi zamonaviy texnika va texnologiya yutuqlarining ta`siri natijasiga ko`ra amalga oshirilayotgan ishlardir. Mehnat ta’limidan amaliy mashg’ulotlatlar jarayonida zamonaviy pedagogic texnologiyalarni qo’llanishi o`quvchilarga yangi texnika va ilg`or texnologiyalarni tuzilishini o`rgatishda, hamda ularning bilim, ko`nikma, malakalarini zamonaviy texnika va texnologiyalar asosida shakllantirilishida muhim ahamiyatga bo’lishi, yaxshi samara berishi aniqlandi . Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili, zamonaviy pedagogic texnologiyalarni mehnat ta’limidan amaliy mashg’ulotlatlar jarayonida qo’llash, hamda uning tahlili natijasida quyidagi masalalarni hal qilindi: 1.Maktablarda o`quvchilar yangi texnika va ilg`or texnologiyalarni yuqori saviyada o`zlashtirib olishlariga va shu asosida ta`lim sifatini oshirishga zamonaviy mashinalar haqidagi ma`lumotlar qay tarzda yordam berishini aniqlandi; 2.O`qituvchilarga yangi pedagogik texnologiya elementlari asosida amaliy darslarni tashkil etish to`g`risida ko`rsatmalar berildi va ularni samarasini aniqlandi; 3.Amaliy mashg`ulotlarda texnik ma`lumotlarga ega bo`lgan hujjatlardan foydalanish, ta`mirlashga oid texnik vazifalarni bajarish tajribalaridan foydalanish kabi metodlarni qo`llash uchun tavsiyalar berildi ; 4. O`quvchilarga zamonaviy tikuv mashinalar tuzilishini o`rgatishda yangi pedagogik texnologiyalar va interfaol usullardan foydalanish bo’yicha tavsiyalar berildi. 53

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz .- T.: O’zbekiston nashriyoti, 2001.- 440 b. 2. Karimov I.A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari. -T., 2009 . 3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” -T., 2009 y. 4. “Ta’lim to’g’risida”gi va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” haqidagi qonunlar, Barkamol avlod – o’zbekiston taraqqiyotining poydevori. -T.: Sharq, 1998y. 5. Davlatov K. Mehnat va kasb ta’limi tarbiyasidan amaliy mashg’ulot.-T.: 1991. 6. Txorjevskiy D.A. Mehnat ta’limi metodikasi. - T .: 1987 . 7. Jabborova M.Sh. Tikuvchilik texnologiyasi .-T. : 1991. 8. www.ziyonet.uz/uzc/education/.../card/.../11362 54

Похожие

Mehnat ta’limi darslarini innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etishning shakl va metodlari

Mehnat ta’limi darslarida o’quvchilarning tadbirkorlik qobiliyatlarini shakllantirish

Mehnat ta’limidan sinfdan tashqari mashg’ulotlarni tashkil qilish texnologiyasi

Mehnat ta’limi o’qituvchilarining kasbiy-pedagogik komponentligini shakllantirishni ilmiy-pedogogik asoslari

ingliz tili grammatik mavzularini leksika va fonetika bilan bog’lagan holda, interfaol va an’anaviy metodlar