Mehnat ta’limi o’qituvchilarining kasbiy-pedagogik komponentligini shakllantirishni ilmiy-pedogogik asoslari - Педагогиka - Дипломные работы

Mehnat ta’limi o’qituvchilarining kasbiy-pedagogik komponentligini shakllantirishni ilmiy-pedogogik asoslari

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

446 KB

Mehnat ta’limi o’qituvchilarining kasbiy-pedagogik komponentligini shakllantirishni ilmiy-pedogogik asoslari

МУНДАРИЖА К ириш ……………………………………………………………………………………………………………………….. . 4 I - БОБ . Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчисини касбий-педагогик компетентлигини шакллантиришнинг илмий-назарий асослари . 1.1. Бўлажак м еҳнат таълими ўқитувчиси касбий-педагогик компетентлигини шакллантиришнинг назарий - методик асослари …………………………………………………… 7 1.2. Касбий -педагогик компетентликни шакллантиришнинг психофизиологик асослари ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 15 1.3. Меҳнат таълими ўқитувчиси касбий-педагогик компетентлигини шаклланиш тузилмаси ------------------------------------------------------------------------------------------------------- 30 II-БОБ. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчисини касбий-педагогик компетентлигини шакллантиришнинг педагогик шарт-шароитлари………..44 2.1. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчиси касбий-педагогик компетентлигини шакллантириш методларини танлаш мезонлари ---------------------------------------------------- 44 2.2. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий-педагогик компетентлигини шакллантириш методлари ------------------------------------------------------------ 46 2.3. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий-педагогик фаолиятини моделлаштириш -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 62 2.4. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчиси касбий-педагогик компетентлигини шакллантиришда мустақил таълимнинг тутган ўрни ---------------------------------------------- 71 Хулоса…………………………………………………………………………….79 Фойдаланилган адабиётлар……………………………………………………80 КИРИШ 2

Битирув малакавий ишнинг долзарблиги. Ўзбекистон Республикасида амалга оширила ё тган туб ислоҳотлар, жамиятда ўзига хос ижтимоий-си ё сий ва иқтисодий ривожланиш йўлининг танлаб олиниши, шунингдек, «Кадрлар тай ё рлаш миллий дастури» ғояси ва талаблари асосида жаҳон талабларига мувофиқ келувчи, узлуксиз таълим тизимини шакллантириш учун қулай шарт-шароит яратди. Таълим соҳасида олиб борила ё тган ҳамда аниқ мақсадга йўналтирилган давлат си ё сати ижтимоий жамият тараққи ё тини таъминловчи устувор йўналишлардан бири сифатида эътироф этилди . Бу йўналишда амалга ошириладиган муҳим тадбирлар қаторида мутахассисларнинг янги авлодини шакллантириш , маънавий - ахлоқий жиҳатдан етук , мустақил дун ё қарашга эга , ижодий фикрловчи , бой миллий мерос , шунингдек , умуминсоний ва миллий қадриятларга садоқатли баркамол шахсни тарбиялаб , вояга етказиш вазифалари белгиланган . Жамиятда амалга оширила ё тган ислоҳотлар талабларига тўла жавоб берувчи , ишлаб чиқариш соҳасида юзага келган рақобатга бардошли , кескин ўзгаришларга мослаша олувчи , шунингдек , меҳнат бозорида мутахассислар малакасига қўйила ё тган талаблар даражасида самарали фаолият юритувчи шахсни шакллантириш долзарб муаммо ҳисобланади . Меҳнат таълими йўналишида бўлажак ўқитувчиларни тай ё рлаш жара ё ни да жиддий камчиликлар мавжуд, булар: - касбий фаолиятнинг турли йўналишларида талабаларнинг фаол таълим олиш шаклларига бўлган эҳти ё жи ва ижтимоий заруриятнинг тўла қондирилма ё тганлиги , шунингдек , меҳнат таълими ўқитувчиларининг етарли даражада касбий - педагогик тай ё ргарликка эга эмасликлари ; - меҳнат таълими ўқитувчиларини касбий шакллантиришда талабалар томонидан таълим тамойиллари , мазмуни , методи ва замонавий воситаларини мустақил танлашлари учун зарур шарт - шароит яратилмаганлиги ҳамда билим ва кўникмаларнинг шакллантирилмаганлиги ; - олий таълим тизимида меҳнат таълими ўқитувчилар и ни тай ё рлаш ўқув режалари фанларни блоклараро , блокнинг ичида ва предмет доирасида 3

интеграциялаш касбий педагогик таълимнинг асосий мақсадларига мувофиқ ижтимоий ва шахсий тажрибанинг моҳияти , ижтимоий жамиятда касбий фаолиятни ташкил этиш жара ё нида ҳа ё тий кўникмаларни эгаллашга имкон берувчи асосий турлари етарлича амалга оширилма ётганидир . Битирув малакавий ишнинг ўрганилганлик даражаси. Олий таълим муассасаларининг ўқув-тарбиявий мазмундаги фаолияти жара ё нининг умумий қонуниятлари ва меҳнат таълими ўқитувчиларнинг касбий –педогогик компетентлиги ни таъминлаш нинг самарали технологиялари моҳиятини ўргани лди. Меҳнат ва касб таълими ўқитувчиларини тайёрлашни такомиллаштириш муаммоларининг моҳияти ва мазмуни ўрганилди. Ўқитувчини касбий шакллантириш, олий таълим муассасаларида уларнинг касбий ва шахсий камолотини таъминлаш учун зарур педагогик шарт-шароитларни яратиш муаммоси алоҳида долзарблик касб этади. Бу ўринда меҳнат таълими ўқитувчиси касбий компетентлигини шаклланишининг педагогик асосларини ишлаб чиқиш, психологик-педагогик шароитларини аниқлаш ва меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий компетентлиги шаклланганлик даражасини аниқловчи мезонларини асослаш муҳим аҳамиятга эга. Юқорида ба ё н этилган фикрлардан келиб чиқиб, битирув-малакавий иш мавзуси ни «Меҳнат таълими ўқитувчи ларининг касбий -педагогик компетентлигини шакллантириш ни илмий-педагогик асослари » деб номланди. Битирув-малакавий ишнинг мақсади: меҳнат таълими ўқитувчисини касбий -педагогик компетентлигини шакллантириш методларини асослашдан иборат. Битирув-малакавий ишнинг объекти: меҳнат таълими ўқитувчисини касбий -педагогик компетентлигини шакллантириш жара ё ни. Битирув-малакавий ишнинг предмети: меҳнат таълими ўқитувчисини касбий -педагогик компетентлигини шакллантиришнинг шакл, метод ва воситалари. 4

Битирув-малакавий ишнинг илмий фарази: агарда қуйидаги масалалар амалга оширилса, меҳнат таълими ўқитувчисини касбий -педагогик компетентлигини шакллантириш жара ё ни жамиятнинг замонавий ижтимоий- иқтисодий ва маънавий эҳтиёжлари билан ўзаро мувофиқ равишда замонавий назарий-методик асосларда қурилса , замонавий педагогик ва ахборот технологиялари, шу жумладан, масофали таълим технологияларидан унумли фойдаланил ган ҳолда мустақил таълим салмоғи оширилиб, мазмунан такомиллаштириб борилса , бўлажак меҳнат таълими ўқитувчисини касбий – педагогик компетентлигини шакллантириш жара ё нида таълим жара ё нининг самарадорлиги таъминланади. Битирув-малакавий ишнинг вазифалари: 1. Меҳнат таълими ўқитувчиси касбий -педагогик компетентлиги шакллантириш методлари таркибини асослаш. 2. Замонавий ижтимоий-иқтисодий ривожланиш шароитида меҳнат таълими ўқитувчиларини касбий -педагогик компетентлигини шакллантиришни таъминловчи мезонларни ишлаб чиқиш. 3. Меҳнат таълими ўқитувчисини касбий -педагогик фаолияти моделини ишлаб чиқиш. 4. Меҳнат таълими ўқитувчисини касбий -педагогик компетентлигини шакллантиришда умумкасбий фанларни интеграциялашнинг педагогик асосларини ишлаб чиқиш. 5. Меҳнат таълими ўқитувчисининг мустақил билим олиш мазмуни, методи, воситаларини аниқлаш ва қўллаш. 6. Меҳнат таълими ўқитувчисини касбий -педагогик компетентлиги шакллантиришда мустақил таълимни ўзаро алоқадорлигини таъминлаш. 5

Касбий -педагогик методологик асоси: Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, «Таълим тўғрисида»ги қонуни, «Кадрлар тай ё рлаш миллий дастури», Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов асарларидаги таълимий ғоялар, ўқитувчи шахсини шакллантиришда умуминсоний, маънавий-ахлоқий, касбий аҳамиятли қадриятлар устуворлиги ҳақидаги ғоялар, борлиқнинг ўзаро бирлиги ва боғлиқлиги, жамият ҳамда инсоният тафаккурининг ривожланиши. Битирув-малакавий ишнинг илмий янгилиги: - меҳнат таълими ўқитувчиси касбий -педагогик компетентлигини шаклланиш тузилмаси ишлаб чиқилганлиги; - меҳнат таълими ўқитувчиси касбий -педагогик компетентлигини шакллантириш методларини танлаш мезонлари ишлаб чиқилганлиги; - меҳнат таълими ўқитувчиси касбий -педагогик компетентлигини шакллантиришда мустақил таълимнинг ўрни ишлаб чиқилганлиги. Битирув-малакавий ишнинг илмий аҳамияти: меҳнат таълими ўқитувчисини касбий-педагогик шакллантиришнинг назарий ва ташкилий- методик асослари яратилганлиги билан белгиланади. 6

I-БОБ. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчисини касбий-педагогик компетентлигини шакллантиришнинг илмий-назарий асослари 1.1. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчиси касбий-педагогик компетентлигини шакллантиришнинг назарий-методик асослари Ҳозирги кунда жамиятимизда ижтимоий–иқтисодий ўзгаришларнинг жадал амалга оширилиши, таълим тизимининг босқичма - босқич ислоҳ қилиб борилиши – мураккаб ижтимоий ҳодиса сифатида умум эътиборли ва маънавий қишиқишга молиқ жараёнга айланади. Таълим тизимининг умумий мақсади тенг ҳуқуқли демократик давлат талабига жавоб берадиган баркамол жамият аъзоларини тарбиялаб беришдан иборатдир. Касбий фаолиятда меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий компетентлигини шакллантириш орқали инсон ҳа ё тга, шахс тарбиясига, ижимоий муносабатлар ривожланишга маълум таъсир кўрсатиш мумкин. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчиси касбий компетенлигини шакллантиришда эса таълимни тараққий эттиришнинг ишлаб чиқилган касб таълими ўқитувчисини касбий шакллантиришнинг модели – таълим ва ишлаб чиқариш жара ё нида юзага келадиган педагогик ҳамда муаммоли вазиятларнинг муваффақияти ҳал этилишини таъминловчи, мотивацион хислатлар, интеллектуал салоҳият, иродавий сифатлар, амалий кўникмалар, ҳиссий сифатлар, ўз – ўзини бошқара олиш сифатларини таърифловчи ҳамда касб эгасининг мустақил билим олиши ва ўз – ўзини ривожлантиришда акс эттирувчи андоза ҳисобланади. Меҳнат таълими фанининг ўзига хослиги, таълим – тарбия жараёнида ўқувчиларнинг умуммеҳнат ва малакаларини шакллантириш, уларнинг қизиқишлари, қобилиятлари, касбий мойилликка кўра касб ҳунар турларини танлашга асос бўладиган ҳислатларини, умуммеҳнат маданиятини шакллантириш ва ривожлантириш, ҳалқ хўжалигининг турли соҳалари, уларда ишлатиладиган техника ав технология тўғрисида билимлар бериш, меҳнат фаолиятининг турли соҳалари билан амалий меҳнат орқали яқинроқ танишишга имкон яратиш. Меҳнат таълими фанининг ўзига хос муҳим 7

хусусиятларидан яна бири – бу фан бўйича ўқув машғулотларнинг асосий қисмини амалий ва ишлаб чиқариш мазмунига эга эканлигидадир. Ўсиб келатган ёш авлоднинг ўқитиш ва тарбиялашда энг асосий таъсирни ўқитувчи кўрсатар экан, ўқитувчининг касбий компетентлигини шаклланганлиги, ўқув ва тарбия жараёнини бошқаришда намоён бўлади. Ўқувчиларни тўғри тарбия ва билим олиши, уларнинг бахолари яхши бўлиши боғлик. Бошқарғич ва профессионал компетентностнинг ўрни нафақат педагог ва унинг ўқувчилари ха ё тида катта ўрин олган. Хозирги вақтда ўқитувчиларнинг касбий -педагогик компетентлиги ҳақида бирорта аниқ таъриф келтирилмаган. Меҳнат таълими ўқитувчиларини тай ё рлаш Давлат таълим стандартлари мутахассисларини тай ё рлаш ва сифатини назорат қилиш механизми вазифасини ўтайди. Давлат таълим стандартида мутахассиснинг касбий тай ё ргарлик даражасига нисбатан белгиланган талаблар аҳамиятига кўра асосий ва таъминловчи талаблар гуруҳларига ажратилади. Компетентлик тушунчаси (лотинчадан competentia – биргаликда эришаман, тўғри қиламан) луғатларда ―бир нима ҳақида фикр юритишга имконият берадиган билимларга эга бўлиш маъносида тавсияланади. Меҳнат таълими ў қитувчи си нинг касбий -педагогик компетентли ги категорияларини тушуниш учун педагогик маданият тушунчасидан фойдалани б, ў қитувчининг касбий фаолияти, фаолиятини бажариш бўйича педагогик тизим тушунилади ва у педагогик масалаларни хал этишга қаратилган, аниқ усулларни топиш, хал этилиши лозим бўлган мураккаб вазиятларга нисбатан ўзининг имкониятларини тўғри бахолаш ва аниқ натижага эришиш заруриятидир. Касбий-педагогик кампетентнинг ривожланиши – бу ижодий ривожланиш, педагог атрофда ўзгаришларга тез мослаша олиш ва бошқариш, тез киришиш қобилияти, жараённинг социал – экономик ва маънавий ривожланиши педагогнинг касбий даражасига боғлиқ. Маълумотларнинг замонавий тизимида бўлган ўзгаришлар, ўқитувчининг малака оширишга ва ўзининг касбий кобилиятларини оширишга мажбур 8

қилади, бу дегани ўзининг касбий компетентини оширишига мажбурлигидир. Замонавий маълумотнинг асосий мақсади жамиятнинг, давлатнинг, шахснинг замонавий тарбияларга мос бўлиши, хар томонлама ривожланган шахсни тарбиялаш. Ўқитувчининг компетентлигини текшириш усулларидан бири – бу аттестация. Аттестациянинг мақсади ўқитувчининг ўзига мос касбий компетентлигини даражасини ва ўқитувчининг барча фаолиятининг томонларини текширишдан ибрат. Ушбу фикрлардан келиб чиқадиган бўлсак ўқитувчининг касбий компетентлиги к у б даражасини биринчи ўринда маълумот, иккинчи ўринда бошқариш деб олсак бўлади. Меҳнат таълими ўқитувчисини касбий-педагогик компетентлигини шакллантиришда педагогик ҳамда техник–технологик муаммоли вазиятни педагогик жараённи ҳосил қилишга имкон берувчи, шароитларнинг тўплами сифатида қайд этилади. Педагогик шароитлар мазкур жараённи юзага келтирибгина қолмай, балки унинг мавжуд ҳолатини ҳам белгилайди. Меҳнат таълими ўқитувчисини касбий-педагогик компетентлигини шакллантириш босқичма босқич, педагогик туркум фанлари ҳамда умуммуҳандислик фанларининг интеграцияси, яъни дидактик синтезни ва фанлараро алоқадорлик даражасида фаолиятида педагогик ҳамда муаммоли - вазиятли топшириқларни ечиш орқали амалга оширилади. Меҳнат таълими ўқитувчиси дарсга тайёрланаётганда ҳар хил метод ва усулларни қўллаб янги материални қандай баён қилишни ўйлайди. У ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятларини, уларнинг тажрибаси, жисмоний ривожланиши ва меҳнат унумдорлигига таъсир қиладиган бошқа фақторларни ҳисобга олган ҳолда иш объектларини танлайди. Меҳнат ўқитувчиси олдида ўқувчиларнинг ўқув ишлаб чиқариш коллективларини ташкил қилиш, улар орасида ишлаб чиқариш муносабатларини йўлга қўйиш масаласи пайдо бўлади. Бундан ташқари, бошқа ўқув предметларидаги каби меҳнат ўқитувчисида ўқувчиларнинг меҳнат усулларини тўғри бажарилишини, олинган билимларни амалга қўллашни контрол қилиш ва уларнинг ўқув фаолияти натижаларини баҳолаш функциялари сақланиб 9

қолади. Меҳнат ўқитувчисининг тайёргарлиги ҳар қандай асосли бўлса ҳам, у тугалланган ҳисобланмайди. Маълумки, ҳозирги замон ишлаб чиқариши жуда тез суръатлар билан ривожланмоқда. Меҳнат қуроллари, технологик процесслар узлуксиз такомиллашиб бормоқда. Бу маълум даражада меҳнат таълимида ўз аксини топиши керак. Демак, меҳнат ўқитувчиси фан ва техника сохасидаги тараққи ё тни узлуксиз кузатиб бориши, улардан ўқувчиларни тушунарли формада хабардор қилиб туриши ва ўз маҳорати устида ишлаши керак. Бу борада меҳнат таълим ўқитувчиси эга бўлиши керак бўлган фазилат ва маҳорат турларига қуйидагиларни киритишимиз мумкин; юқори ғоявийлик. Ўқитувчи ўсиб келаётган авлодимизнинг тарбиячисидир. У ўқувчиларни ватанпарварлик, инсонпарварлик ғоялари руҳида тарбиялаши ва дунёқарашни шакллантириш керак; юқори техник малака. Масалан, меҳнат таълими процессида V – VII синфлар ўқувчилари слесарлик, дуродгорлик, токарлик иши элементлари ва электротехника элементлари билан танишадилар. Шу муносабат билан педагогика ўқув юртининг ҳар бир ўқувчиси дурадгорлик ё ки 2 – 3 разриядли слесарлик касбини, электромонт ё рлик касби асбобларини эгаллашлари керак, кейинги амалий фаолият процессларида ўз маҳорати даражасини узлуксиз ошира бориши керак; юқори психологик - педагогик тай ё ргарлик. Меҳнат ўқитувчисининг ўзи билим ва малакаларни юксак савияда эгаллабгина қолмай, балки ўқувчиларда ҳам маълум малакаларни таркиб топтириш учун уларга билимлар бериши керак. Билим ва малакаларни эгаллаш процессининг ўз қонуниятлари бор, мактабдаги таълим шу қонуниятлар асосида ташкил этилади. Меҳнат ўқитувчиси психология, дидактика ва бошқа фанларнинг ўқув процессига асос бўладиган муҳим қоидаларини чуқур ўзлаштириб олиши керак; ўз касбига муҳаббат. Устозимиз, педагог олим М.Очилов “Ўқитувчилик ҳаммага ҳам насиб этавермайдиган ноёб хислат. Кўп нарсани билиш, ўқувчилар билан муомала қила олиш, ўқитишнинг турли усулларини эгаллаб олиш мумкин, хатто ташқаридан қараганда ўз ишининг устаси бўлиш мумкин, бироқ ўқувчиларга 10

нисбатан доимий жонли қизиқиш бўлмаса, уларнинг фикрлашлари билан қизиқмасан, улар билан муносабатда бўлишга эҳти ё ж, интилиш сезмасанг, қалбан ўқувчилардан йироқ бўлсанг – сен педагог эмассан ” деб таъкидлаганлар. Меҳнат таълими ўқитувчисининг таълим ва тарбия беришида, маҳорат турларига қуйидагиларни киритишимиз мумкин: - таълим бериш маҳорати; - таълимнинг замонавий усулларини қўллай олиш маҳорати; - тарбиялай олиш маҳорати; - инсон омилини таъминловчи фазилати; - билимларни ҳолисона баҳолаш ва назорат қила олиш маҳорати; - меҳнат таълимига бўлган эҳтиёжни қондира олиш маҳорати. Меҳнат таълими ўқитувчиси ўзининг педагогик маҳоратини такомиллаштириш, ўз малакаси савиясини ошириш устида ҳар доим ишлаши, бу борада ўқитувчилар малакасини ошириш институтлари анча ёрдам беради. Бундай институтларда меҳнат ва касб таълими кабинетлари ишлаб турибди. Бу институтларда қисқа муддатли курслар ташкил қилиниб, уларда илғор педагогик тажрибалар билан танишадилар. Меҳнат таълими ўқитувчиси педагогик фаолиятини назорат қилишда қуйидаги жиҳатларга: а) таълим – тарбия ишининг аниқ мақсадга йўналтирилганлигини, илмий жижатдан асосланганлигини ҳамда унинг мазмунини тўғри танланганлигини аниқлаш; б) меҳнат ва касбий фаолиятнинг натижаси сифатини аниқлаш, ривожланиш босқичлари, тараққи ё т даражасини белгилаш ҳамда истиқболдаги йўналишларини ё ритиш; в) таълим ва тарбиянинг муқобил самарали услубларини ишлаб чиқиш, ўқувчи ва ўқитувчиларнинг дун ё қарашларини шакллантиришга, педагогик жамоанинг барча аъзолари орасида ўзаро ишончга, дўстликка, ҳамкорликка асосланган муносабатларни ўрнатишга қаратилган ягона мақсад сари интилиш каби вазифаларни аниқлашга эътибор бериш зарур. 11

Олий педагогик таълимнинг ҳар бир босқичи учун таълим блоклари ва ўқув фанлари даражасида таянч компетентлик аниқланади. Таянч компетентлик тартибини белгилашда касбий педагогик таълимнинг асосий мақсадларига мувофиқ ижтимоий ҳамда шахсий тажрибанинг моҳияти, ижтимоий жамиятда касбий фаолиятни ташкил этиш жара ё нида ҳа ё тий касб этади. Ушбу нуқтаи назардан таянч компетентлик: яхлит – мазмунли, ижтимоий – маданий, ўқув – билиш, ахборот олиш, коммуникатив, ижтимоий фаолиятли, шахснинг ўз – ўзини такомиллаштириш турларига бўлинади. Меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий шаклланиши қуйидаги тарзда намо ё н бўлади: педагогик тизим, жара ё н ва натижа. Ижтимоий қоидалар касбий шаклланиш даражасини баҳолашда муҳим асослар сифатида акс этади ва улар, ўз навбатида, Давлат таълим стандарти мазмунида қайд этилади. Таълим тизими фаолиятини баҳолашда унинг самарадорлиги ҳамда педагогик тизим ривожи билан боғлиқ асосий кўрсаткичларини ажратиб кўрсатиб мумкин. Айнан ана шу кўрсаткичлар ўқитувчининг касбий шаклланиш даражасини баҳолаш мантиқини асослаб беради. Педагогнинг касбий ла ё қатлилигини тарбиялаш муаммосини ўрганиш ишига бир қатор илмий ишлар бағишланган. Бироқ бу муаммонинг турли жиҳатлари ва аспектларига олимларнинг қизиқишлари камаймаябди, бу эса узлуксиз педагогик таълим тизимини модернизациялаш ва ривожлантиришнинг ҳозирги замон босқичида алоҳида аҳмиятга эгалигидан ва унинг долзарблигидан гувоҳлик беради. Замонавий жамиятда таълим тизимини ривожлантиришнинг стратегик йўналиши – бу инсоннинг турли соҳаларида мақсадли мустақил фаолияти асосида унинг интелл ва аҳлоқий ривожланишидир. Жаҳоннинг ривожлан г ан давлатлари қатори мамлакатимизда ҳам таълимдаги ислоҳотлар жара ё нида мустақил таълимни рағбатлантириш муҳим йўналиш сифатида келмоқда. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчиларини касбий, амалий, психологик, методик, тадқиқотчилик турлари билан бир қаторда меҳнат таълими ўқитувчисини касбий-педагогик компетентлигини шакллантириш билан 12

бойиб бормоқда. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий – педагогик фаолиятга мослашиш муаммоларини ўрганиш учун аввало, бу тушунчанинг моҳиятини, ижтимоий – маънавий асосларини аниқлаш ҳамда уни такомиллаштириш йўлларини билиш зарур. Касбий ла ё қатлилик диагностикаси профессионализмнинг моҳиятли характеристикаларига диагностик, коммуникативлик, бошқарув ва проектив ўқувлар гуруҳларини киритиш лозим. Меҳнатнинг ижро – ҳаракат томонига қўйиладиган талаблар ушбу хусусиятларни назарда тутади: касбий қўйилган нутқ – аниқлик, тингловчилар учун қулай суръат, тушунарлилик, ҳисси ё тли, ҳаракатлар ва мимиканинг ифодалилиги, ҳаракатларнинг аниқлиги ва координацияланганлиги. Педагогнинг билиш фаолияти кўп жиҳатдан ўрганила ё тганнарсаларнинг мураккаблиги, динамикаси, ностандартлиги, ижтимоий ҳодисаларни ажратиб турадиган чегараларнинг таъсири, уларни излаш, ноаниқлик билан белгиланади, бу эса кузатувчанлик, суҳбатдошнинг ички дун ё сини моделлаштириш укувини назарда тутади. Мазкур ҳолда ўз – ўзини тартибга солиш хусусиятлари ўз билим ва малакаларини доимо такомиллаштириш зарурати, бошқа одамларга қараьтилга ўз хатти – ҳаракатини қатъий мувофиқлаштириш уқуви билан тавсифланади. Фаолият усулларини танлаш шахснинг маънавий дун ё сига фақат бошқа шахс – педагогнинг маънавий дун ё си билан таъсир кўрсатиш мумкин деган қоида билан аниқланади, меҳнат усуллари мажмуавий характерга эга. Ўқитувчи меҳнатининг натижалари ўқитила ё тган одамнинг психик ривожланишидаги сифатий ижодий ўзгаришлар билан аниқланади ва уларни ўлчаш қийиндир. Меҳнат таълими ўқитувчисини касбий компетентлиги, иродавий сифатлар, интеллектуал салоҳият, ҳиссий сифатлар, амалий кўникмалар, ўз- ўзини бошқара олиш лаёқатларининг ўзаро боғлиқлиги ва шахснинг ижтимоий-маданий фаоллик даражасини акс эттирувчи индивидуал сифатлар асосида шакллантирилади. Европа давлатларида шаклланган анъанага мувофиқ касбий малака мутахассиснинг компетентлиги, уни шакллантиришга қаратилган таълим тизими эса – билим, кўникма ва 13

малакалар даражаси билан ўлчанади. Меҳнат таълими ўқитувчисининг тай ё рлашда муҳим педагогик шарт-шароитлар сифатида қуйидагиларни эътироф этиш мумкин : 1. Замонавий талабларга жавоб бера оладиган меъёрий ва ўқув-методик ҳужжатлар (давлат таълим стандарти, намунавий ўқув режалари, ишчи ўқув режалари, намунавий ўқув дастурлари, ишчи дастурлари, дарсликлар, ўқув қўлланмалар, методик тавсияномалар, қўшимча махсус адабиётлар, кўрсатмали воситалар, дарс ишланмалари, лойиҳалар ва бошқалар)нинг мавжудлиги. 2. Илмий педагогик ходимлар (профессор, доцент, ўқитувчи, малакали ўқув усталари, техник ходимлар)нинг етарлича салоҳиятга эга бўлиши. 3. Ўқув жараёнининг моддий-техник (ўқув бинолари, ўқув аудиториялари, ўқув устахоналари, амалий-лаборатория жиҳозлари), ахборот технологиялари (радио, телевидение, компьютер, нусха кўчириш қурилмалари, лаборатория асбоб-ускуналари, магнитофонлар (аудио, видео, мультимедия), тренажёрлар, кинопроекторлар, диапроекторлар, техник воситалар мажмуининг мавжудлиги ва ҳоказолар) жиҳатдан етарлича таъминланганлиги. 4. Ижтимоий ва ўқув-технологик жиҳатдан қулай муҳит (ўқитувчилар, талабалар, раҳбарлар ҳамда талабалар, шунингдек, талабаларнинг ўзаро муносабатлари мазмуни, йўналиши, мақсадлар бирлиги ва бошқалар) яратилганлиги. 5. Ташкилий ҳамда ўқув-амалий фаолиятнинг изчил, узлуксиз ҳамда тизимли йўлга қўйилганлиги. “Ўқитувчининг касбий-педагогик компетентлигини шакллантириш” тушунчасига берилган таъриф ва тавсифларни умумлаштириб, уни қуйидагича талқин этиш мумкин: Ўқитувчининг касбий компетентлигини шаклланганлиги – педагогнинг фаолиятида касбий компетентлик муҳим жиҳатларидан бири бўлиб,педагогнинг фақатгина меҳнат ва касбий 14

фаолиятни амалга ошириш билан боғлиқ барча эҳтиёж, қобилият, маҳорат, билиш ва қизиқишларини ифодалайди. 1.2. Касбий-педагогик компетентликни шакллантиришнинг психофизиологик масалалари Шахс ижтимоий аҳамиятли амалларнинг мураккаб тизимидан иборат бўлиб, ижтимоий борлиқдаги қобилиятларнинг ифодаланишидир. Шу сабабли шахснинг асосий функцияси қобилиятларни ривожлантиришдан иборат. Индивидуаллик ижтимоий тарихий маданий тараққи ё тининг субьекти сифатида ўз фаолиятини амалга оширувчи ҳар бир инсон психикасининг такрорланмас ўзига хослигини ифодалайди. Инсон бетакрорлиги тўғрисидаги фикрлар индивидуаликнинг ташқи жиҳатларини ифодалайди. Инсон кўпқиррали мавжудот бўлиб, унинг хайвоний (тана) ва ижтимоий (шахс) смиллар мужассамлашган, бироқ унда асл инсоний сифатлар (индивидуаллик) ҳам мавжуд. Индивидуаллик инсоннинг ҳайвонат ва ижтимоий оламдан фарқланиб туришидир. Инсоннинг индивидуаллигида унинг ҳа ё т фаолияти манбаи мужассамлашган. Индивидуаллиги ривожланган индивид тўлалигича ўз кучига таянади ва бу билан у эркин ва мустақил шахс сифатида намо ё н бўлади. Хусусан, таниқли психолог А.Рубинштейн инсон йўналишларининг ижтимоий – тарихий сабабларини атрофлича кўрсатиб берган. ―Индивидлардаги табиий қобилиятларнинг турличалиги, - деб ё зган у, - меҳнатни тақсимлаш сабаблигина эмас, балки айна унинг натижасидир‖. Индивидуаллик ва шахсни ўзаро қи ё сан қараб чиқилиши инсон ҳамда жамият муносабатларини аниқлаштириш имконини беради. Агар инсон жамоа билан ўзаро уйғунликда фаолият кўрсатса, демак айтиш мумкинки, унинг шахсий сифатлари мазкур жамоа талабларига жавоб беради. Инсон ушбу ҳолатда шахс деб ҳисобланиши мумкин. Бироқ, бошқа бир жамиятда шу инсоннинг ўзи шахс бўлиб ҳисобланмайди, чунки унинг қарашлари бошқа жамиятнинг талаблари билан мувофиқ келмайди. Шу билан бирга, индивидуаллик кўп жиҳатдан инсоннинг қайси жамиятда бўлишига боғлиқ 15

бўлади. Унинг тажрибаси, ақли, шаклланган сифатлари аниқ олинган вақтда мавжуд вазиятга боғлиқ бўлмайди, бу билан индивидуаллик белгиларини ўзида мужассамлаштиради. Шахс ва индивидуаллик тушунчаларининг ўзаро қи ё сини аниқлаш тарбия ва ривожлантиришнинг педагогик талқиндаги алоқасини тушунишга ё рдам беради. Бу мақсадда тарбиянинг асосида ё тувчи ижтимоий тажрибани ўзлаштириш механизми кўриб чиқилади. Инсонда шахсийликнинг таркиб топиши ундаги инсонийлик маданиятинининг асосини ташкил қилувчи инсонпарварлик қадриятлари тизимини ўзлаштиришни кўзда тутади. Мавжуд бўлган таълим тизими мазмунини такомиллаштиришнинг илмий амалий, ташкилий педагогик муоммаларни ечиш, бугунги кунда фан олдида кўндаланг бўлиб қолди. Шулардан бири эса касб – ҳунар коллежи таълим тизимидир, ана шу йўналиш орқали касб ҳунар ўқитувчисининг малакасини ошириш такомиллаштириш муаммоси бўлиб, илмий – услубий жиҳатдан унинг ташкилий – педагогик шарт – шароитларни ишлаб чиқиш асосий масалалардан бири ҳисобланади. Ўқитувчининг педагогик касбий фаолиятини, педагогик касбий маҳоратини аниқлашда, улар малакасини оширишни мунтазам таъминлаш, педагогик жара ё нни тадқиқ қилиш тизими сифатида намо ё н бўлади. Ҳозир фанда қабул қилинган тизимни ўрганиш методикаси ва методологиясига кўра педагогик жара ё нларни тизимли ё ндашув ва таркибий таҳлил асосида амалга оширилади, бу борада Т.И.Ильина, Ф.Ф.Королев, Н.В.Кузьмина, К.З.Зарипов, Ж.Ғ.Йўлдашев ва бошқа олимларнинг кўпгина ишлари бизга маълум. Индивидуаллик – ижтимоий – тарихий маданий тараққи ё тининг субъекти сифатида ва фаолиятини амалга оширувчи ҳар бир инсон психикасининг такрорланмас ўзига хослигини ифодалайди. Индивидуаллик – инсоннинг ҳайвоний ва ижтимоий оламдан фарқланиб туришдир. Инсоннинг индивидуаллигида унинг ҳа ё ти фаолияти манбаи мужассамлашган. Индивидуаллиги ривожланган индивид тўлалигича ўз кучига таянади ва бу билан у эркин ва мустақил шахс сифатида намо ё н бўлади. Инсоннинг бетакрорлиги тўғрисида фикрлар индивидуалликнинг ташқи жиҳатларини 16

ифодалайди. Инсон кўп – қиррали мавжудот бўлиб, уни ҳайвоний (тана) ва ижтимоий (шахс) омиллар мужасамлашган, бироқ унда асл инсоний сифатлар (индивидуаллик) ҳам мавжуд. Кўриниб турибдики, шахсни касб – ҳунарга йўналтириш учун унинг аввола индивидуал сифатларига алоҳида эътибор бериш зарур. Индивидуал машғулотларнинг мазмуни болага формал механик ё ндашувни, қандайдир битта малаканинг ―кетидан юриб ўрганиш‖ ни истисно қилади. Фақат битта натижага эришиш (боланинг кўпайтириш жадвалини ё д олиши ва бошқала) режалаштирилмайди. Асосийси – боланинг ривожланишига юқори даражада ё рдам берувчи шароит яратишдир. Тузатувчи таъсир кўрсатишнинг икки шаклини: ривожланишдаги четга чиқиш манбаи ва сабаблари йўналтирилган тузатувчи шаклини ажратиб кўрсатиш мумкин. Иккинчи шакл симптоматик тузатиш олдида сўзсиз афзалликларга эга. Талабалар билан уюштириладиган тузатиш машғулотлари педагогик ва дефектологнинг ўқувчиларнинг ривожланиши ва ўқишидаги индивидуал камчиликларни аниқлашга мувофиқ олиб борилади. Ўқувчиларнинг жисмоний ривожланиши индивидуал қобилиятларини ўрганишда қуйидаги кўрсаткичлар эътиборга олади. Боланинг жисмоний ҳолати ва ривожланиши: - жисмоний ривожланиш динамикаси; - эшитиш, кўриш қобилияти; - ҳаракат соҳасининг ривожланиш хусусиятлари, умумий методиканинг бузилишлари (умумий танглик ё ки ҳаракатларнинг сустлиги, ноаниқлик; фалажлик, перезлар, уларнинг қолдиқ ҳодисаларининг мавжудлиги). - ҳаракатлар координацияси (юриш, қадам ташлаш, имо – ишораларнинг хусусияти мувозанат сақлаш зарур бўлгандаги қийинчиликлари, гиперкинез, синкинезларнинг мавжудлиги). Педагогик фаолияда, педагог учун шахсий ё ндашув – бу энг муҳим принциплардан бири. Болаларнинг барча қобилиятларини ривожлантириш (тўғри педагогик таъсирида) психология ва педагогикада жуда зарур. Шахсий ё ндашув нафақат бир нечта ўқувчилар ҳақида маълумот билишни талаб қилади, балки шахсий ё ндашув барча ўқувчиларнинг ўзаро муносабатларнинг ривожланиши ҳақида талаб қилади. Натижада ўқитувчи ўқувчиларнинг 17

ҳа ё тини ҳар томонлама ўрганиб чиққанда, синфдаги жамоага нисбатан болаларга алоҳида шахсий ё ндашув қўллайди. Ўқитувчи нафақат ҳар бир ўқувчига шахсий ё ндашув қўллаш керак, у барча жамоа билан тарбиявий иш олиб бориши керак. Жамоага педагогик таъсир ўтказмасдан, ўқувчиларни алоҳида тўғри тарбия қилиш мумкин эмас. Ўқитувчи шахсий ё ндашувни ҳар бир дарсда бу ё ки у кўринишда қўллаши керак. Бу вазиятда ўқитувчи ўқувчиларнинг психологик ҳолатини инобатга олиши муҳим. Мисол учун: зерикиш, қизиқиш, хайрон қолиш ва бошқалар. Шундай вазиятларда ўқитувчи шахсий ё ндашувни қўллаб ўзига керакли ўқувчиларда психик ҳолат чиқариш лозим. Синфдаги хар бир ўқувчи учун аълочи, тарбияли, тартиблива тартибсиз ўқувчилар учун алоҳида шахсий ё ндашувни қўлаши керак. Болаларга янги маълумот ўргата ё тганда болаларнинг кучли ва заиф томонларини аниқлаш: - ўтган дарс бўйича ўқувчиларнинг уй ишларини кузатиш; - дарснинг бошланишида ўқувчилар билан саломлашиш; - дарснинг бошланиш қисмида ўқувчилар билан кичик мустақил иш ўтказиш; - болаларга янги маълумот ўргата ё тганда индивидуалликни қўллаш; - дарснинг бошида айрим ўқувчиларга шахсий машқ бериш; - янги дарснинг бошида ўтган мавзуларни қайтариш билан олиб борилади. Талабаларнинг ўтган дарсда олган билимларини амали ё тда қўллашда индивидуалликни ташкиллаштириш: - ўтган мавзуни тушунганлигини текшириш; - тез тушунадиганларига алоҳида машқ, мавзуни тушуниши қийин бўлган талабаларга алоҳида машқ тай ё рлаш билан олиб борилади. Кўпчилик ҳолларда ўқитувчи талабаларда ўтган мавзудаги олган билимларини амалиётда қўллаганда индивидуалликни қўллайди. Талабаларга янги мавзуни ўтаётганда болаларнинг билимлари бир ҳил эмаслигини, янги мавзуни самарали ўтказиши талабаларнинг илгари олган билимларига боғлиқ. Шунинг учун Е.И.Кабенова, Меллер айтган ―Ўқув фаолият нафақат фанларни билишга боғлиқ, балки шу фанларни болаларга хар ҳил йўллар 18

билан ўргатишга боғлиқ‖. Ўқувчиларнинг билимларини ўзлаштириш сифати уларнинг ақлан ривожланганлигига боғлиқ. Бизга маълумки, янги маълумотни қачонки анализ ва синтез жараёни биргаликда ўтса, шунда талабалар янги мавзуни яхши тушунади. Аммо кўпинча талабалар анализ ва синтез жараёнини биргаликда ўтказмайди. Ўқувчиларга дарсда ёрдам бериши билан индивидуаллик чегараланмаслиги керак. Кузатишлар шуни кўрсатадики: болаларда бу ёки у машқларни бажараётганда пайдо бўлган қийинчиликлар кўпинча, болаларнинг ақлан ривожланишига боғлиқ. Шунинг учун ўқитувчининг энг муҳим вазифаларидан бири – бу индивидуалликни қўллаб, болаларнинг ақлан ривожланишига ёрдам бериш. Индивидуалликни болаларнинг фикрига қараб хар ҳил йўллар билан қўллаш керак. Бу ўринда ўқитувчининг вазифаси, талабаларнинг қизиқишларини аниқлаш, уларнинг ривожланишига ёрдам бериш, турли ҳил қобилиятга эга бўлган талабаларга алоҳида йўл билан индивидуалликни қўллаш натижасида, эътиборли, қизиқувчи, меҳнатсевар талабаларни тарбия қилиш. Бунга эришиш учун ўқитувчи индивидуал ёндашувни нафақат дарсда қўллаши керак, балки талабаларга берилаётган топшириқларни ҳам талабаларнинг қобилиятларига қараб топшириқ бериш керак. Шахс йўналганлиги ҳақида тўла илмий асослар психология фанида етарлича асослаб берилган. Хусусан, таниқли психолог А.Рубинштейн инсон йўналишларининг ижтимоий – тарихий сабабларини атрофлича кўрсатиб берган ―Индивидлардаги табиий қобилиятларнинг турличалиги, деб ёзган у, меҳнатни тақсимлаш сабаблигина эмас, балки айнан унинг натижасидир‖. Шахснинг йўналишлари унинг амалий фаолиятида турлича намоён бўлиши мумкин, бундан келиб чиқиб, йўналиш турлари ҳақида фикрлар айтилади (ишбилармонлик йўналиши, таълим олиш йўналиши). Йўналиш турларидан бири – шахснинг касб - ҳунар йўналишидир. Уни алоҳида белгилашнинг аниқ сабаблари бор. Чунки касб – ҳунар, меҳнат – инсон фаолиятининг асосий маҳсулидир. Шахснинг умумий йўналишлари унинг бошқа инсонларва ўзига бўлган муносабати ҳамда талаб ва интилишларни ифодаласа, касб – ҳунар асосидаги меҳнатига бўлган 19

муносабати доирасидаги ҳатти – ҳаракатлари, талаб ва қизиқишларини ифодалайди. Талаба ва ўқувчилардаги индивидуалликни ошириш мақсадида XIX асрнинг охирида танлайдиган ўқитишнинг шакллари вужудга келди. Булар АҚШда батава системаси ва Европада маннгейм системасидир. Ўқув ишини ташкил қилишнинг танланадиган системаларини вужудга келишига ўқитишнинг оммавий шаклларининг камчиликларини йўқотиш учун ҳаракатлар сабаб бўлди. Ҳусусан, бу системалар одатдаги û=итишга хос бûлган оммавий нуқсонлар - қандайдир мавхум «ўртача ўқийдиган ўқувчи»га мослаштириб ўқитиш, ўқитишнинг зарурий индивидуаллаштиришнинг таъминланмаганлигини бартараф этишга қаратилган эди. Баттава системасида ўқувчиларнинг иш вақти 2 қисмга ажратилиб, биринчи қисми синф билан дарсда ишлашга, иккин чи қисми эса, ўқувчилар билан индивидуал ишлашга бағишланар эди. Катта синфларда ўқитувчи ё рдамчиси билан ишлаган ва у қолоқ ҳамда камроқ қобилиятли ўқувчиларга кўмаклашган. Маннгейм системасига кўра, ўқувчилар қобилияти ва ўзлаштиришларига қараб кучсиз, ўртача ва кучли синфларга тақсимланган. Танлов имтиҳонлар ва кузатиш асосида амалга оширилган, кейинчалик ҳам ўқувчини синфдан-синфга ўтказиш мумкин бўлган. Ҳозир хам Австралияда ва АҚШда бу система асосида турли типдаги мактаблар ишламоқда. Дальтон-план номини олган индивидуаллаштирилган ўқитиш тизими XX аср бошларида АҚШда вужудга келиб, уни шунингдек, лабаратория ёки устахоналар системаси деб ҳам аташади. Бунда мактабда одатдаги синфлар ўрнида предмет устахоналар ташкил қилиниб, уларда ҳар бир ўқувчи устахонадаги ўкитувчидан топшириқ олган ва унинг ёрдамида индивидуал ҳолда шуғулланган. Машғулотнинг умумий режаси (дарс жадвали) бўлмаган, коллектив ўкув иши эса кунига бир соат ўтказилган. Бошқа вақтда эса ўқувчилар материални индивидуал равишда ўрганишган ва ҳар бир предмет ўқитувчиси олдида ҳар қайси мавзу бûйича топшириқнинг бажарилганлиги ҳақида ҳисобот беришган. Дальтон-план ўқувчиларда шошма-шошарлик туғдирди, ўқитувчининг ўкув жара ѐ нидаги ролини пасайтирди ва 20

билимларни мустаҳкам ўзлаштиришни таъминламади. XX асрнинг биринчи чорагида АҚШда ўқитишнинг лойиҳалар системаси вужудга келди ва у «лойиҳалар методи» номи билан танилди. Бу система асосида ўқувчилар фаолиятини амалий ҳолда ташкил қилиш ётади. Ўқувчилар ўқитишда турли хил содда амалий ишлар билан машғул бўладилар. Билимларни ўқувчи билиш учун эмас, фаолият учун ўзлаштиради. Ўқувчи фақат ўзи амалда бажариши мумкин бўлган нарсаларга қизиқади. Бунда билиш билан амалий фаолият бирлаштирилади. Аммо чуқур назарий таълим берилмайди. Б.Мирзахмедовнинг фикрича, касб – ҳунар йўналиши ўқувчининг амалий фаолиятида намоён бўлади. Шу боис бирга, бу амалий фаолият мутахассислик фаолиятини акс эттиришга тайёргарликни фода этади. Ўқувчига ҳар доим ҳам ўз кучини ҳақиқий иш шароитида синаб кўриш имкониятини берилавермайди. Индивидуаллик ўқувчининг муайян касбга нисбатан аниқ ҳодисалар, жараён ва омилларга нисбатан омилларга нисбатан қизиқишининг ўсишида кўзга ташланиши мумкин. Касб – ҳунар йўналиши шахс умумий йўналишининг муҳим томони ҳисобланади. У ташкилий жиҳатдан мураккаб бўлиб, талаб, йўл тутиш, қизиқиш, мақсад, ғоя ва ишонч каби омиллар йиғиндисидан иборатдир. У ҳа ё тий йўлни танлашда хизмат қилади. Талабаларнинг индивидуал имкониятларини ҳисобга олиш -ҳар бир талаба ўзининг индивидуал (жисмоний,психик ва б.) хусусиятларига эгаки, бу унинг ўқув фаолиятига катта таъсир этади. Педагогнинг бу хусусиятларни ўрганиши ва ҳисобга олиши ўқитиш сифатини ошириш ва ҳар бир талабанинг ижобий қобилиятларини ривожлантириш учун шароит яратади. Талабанинг хусусиятларини бундай ўрганиш узоқ вақт мобайнида олиб борилади. Педагог талабаларнинг дарслардаги ва ишлаб чиқариш таълими вақтида устахоналардаги ишини, уй вазифаларини бажаришини кузатади, уларнинг билими, ё зма ишлари ва тай ё рлаган буюмларини текширади,маслаҳатларда ва дарсдан ташқари вақтларда улар билан суҳбатлашади. Талабанинг кучли ва ожиз томонини билиб олишга,унинг 21

қизиқишлари, тафаккури, нутқи, хотираси, диққати, ха ё лига хос бўлган хусусиятларни ўрганишга, унинг характери ва иродавий сифатларини яхши билиб олишга ҳаракат қилади,талабаларнинг ҳа ё тий ва меҳнат тажрибаларини, уларнинг коллежга келишдан олдинги фаолияти хусусиятларини ўрганади. Индивидуал - типологик хусусиятлар классификацияси. Юқорида таъкидлаганимиздек, ҳар бир шахс ўзига хос қайтарилмас дун ё . Дун ё да бир - бирига айнан ўҳшаш бўлган икки кишини топиш жуда мушкул. Одам ташқи қи ё фаси, бўйи - басти билан бошқа бирор кимсага ўхшаши мумкин, лекин феъли, мижози ва шахс сифатидаги хусусиятлари нуқтаи назаридан айнан бир хил инсонлар бўлмайди. ҳаттоки, олимлар битта тухумда ривожланган эгизакларда ҳам жуда кўп жиҳатдан айнан ўҳшашликни қайд қилишган, шахсий сифатларидаги корреляцияда эса баъзи тафовутлар аниқланган. Шахс - қайтарилмас, у ўз сифатлари ва борлиги билан ноёбдир. Ана шу қайтарилмаслик ва ноёбликнинг асосида унинг индивидуал психологик хусусиятлари мажмуи ётади. Шу ўринда биз юқорида таъриф берган шахс тушунчаси билан ёнма - ён ишлатиладиган яна икки тушунчага изоҳ бериш ўринли деб ҳисоблаймиз. Бу – “ индивид ” ва “ индивидуаллик ” тушунчаларидир. “Индивид” тушунчаси умуман “одам” деган тушунчани тўлдириб, унинг ижтимоий ва биологик мавжудот сифатида мавжудлигини тасдиқлайди ва уни бир томондан, бошқа одамлардан фарқловчи белги ва хусусиятларини ўз ичига олади, иккинчи томондан, ўзига ва ўзига ўҳшашларга хос бўлган умумий ва характерли хусусиятларни қамраб олади. Демак, индивид - инсонга алоқадорлик фактини тасдиқловчи илмий категориядир. “Индивидуаллик” - юқоридаги иккала тушунчага нисбатан торроқ тушунча бўлиб, у конкрет одамни бошқа бир конкрет одамдан фарқловчи барча ўзига хос хусусиятлар мажмуини ўз ичига олади. Шу нуқтаи назардан шахс тизимини таҳлил қиладиган бўлсак, шахснинг индивидуаллигига унинг 22

қобилиятлари, темпераменти, характери, иродавий сифатлари, эмоциялари, хулқига хос мотивация ва ижтимоий установкалари киради. Айнан шу қайд этиб ўтилган категориялар шахсдаги индивидуаллиликни таъминловчи категориялардир. Унинг маъноси шундаки, бўйи, эни, ё ши, сочининг ранги, кўз қарашлари, бармоқ харакатлари ва шунга ўхшаш сифатлари бир хил бўлган инсонларни топиш мумкин, лекин характери, қобилиятлари, темпераменти, фаолият мотивацияси ва бошқаларга алоқадор сифатлари мажмуи бир хил бўлган одамни топиб бўлмайди. Улар - индивидуалдир. Қобилиятлар - шахсдаги шундай индивидуал, турғун сифатларки, улар одамнинг турли хил фаолиятдаги кўрсатгичлари, ютуқлари ва қийинчиликлари сабабларини тушунтириб беради. Темперамент - инсоннинг турли вазиятларда нарса, қодиса, холатлар ва инсонларнинг хатти-харакатларига нисбатан реакциясини тушунтириб берувчи хусусиятлари мажмуидир. Характер - шахснинг алоҳида инсонлар ва инсонлар гуруҳи, ўз - ўзига, вазиятлар, нарсалар ва ҳодисаларга нисбатан муносабатларидан орттирадиган сифатларини ўз ичига олади. Иродавий сифатлар - ҳар биримизнинг ўз олдимизга мақсад қўйиб, унга эришиш йўлидаги қийинчиликларни енгишимизни таъминловчи маълум сифатларимиз мажмуини ўз ичига олади. Эмоциялар ва мотивация эса атрофимизда содир бўлаётган ходисалар, бизни ўраб турган одамлар ва уларнинг хатти-қаракатларини руқан қандай қабул қилиб, уларга билдирадиган қиссий муносабатларимизни билдирувчи сифатларимиз бўлиб, улар айни вазиятлардаги реал холатларимиздан ва уларнинг онгимизда акс этишидан келиб чиқади. Биз юқорида санаб ўтган индивидуал психологик хусусиятларнинг аҳамияти катта. Улар бизнинг жамиятдаги ўрнимиз, обрў - эътиборимиз, ишдаги ва ўқишдаги ютуқларимиз, инсон сифатидаги қиёфамизни, ким эканлигимизни, керак бўлса, ўзлигимизни белгилайди. Индивидуал сифатлар бизнинг онгли ҳаётимизнинг ажралмас қисми, идрокимиз, хотирамиз ва фикрларимз йўналтирилган муҳим предмет экан. Чунки айнан улар бизнинг турли фаолиятларни амалга ошириш ва ишларни 23

бажаришдаги индивидуал услубимизга бевосита алоқадор. Шунинг учун ҳам индивидуалликнинг фаолият ва мулоқотдаги самарасини инобатга олиб, энг муҳим индивидуал - психологик хусусиятларни алоҳида ўрган илади . Қобилиятлардаги туғма ва орттирилган сифатлар. Баъзан ўта иқтидорли ва қобилиятли бола ҳақида гап кетса, ундаги бу сифат туғма эканлигига ишора қилишади. Талантли, гениал олим, санъаткор ё ки мутахассис ҳақида гап кетса ҳам худди шундай. Умуман қобилиятларнинг туғма ё ки орттирилган эканлиги масаласи ҳам олимлар диққат марказида бўлган муаммолардан. Психологияда туғмалик аломатлари бор индивидуал сифатлар ла ё қатлар деб юритилди ва унинг икки хили фарқланади : табиий ла ё қат ва ижтимоий ла ё қат. Биринчиси одамдаги туғма хусусиятлардан - олий нерв тизими фаолиятининг хусусиятлари, миянинг ярим шарларининг қандай ишлаши, қўл - о ё қларнинг биологик ва физилогик сифатлари, билиш жара ё нларини таъминловчи сезги органлари - кўз, қулоқ, бурун, тери кабиларнинг хусусиятларидан келиб чиқса (булар наслий ота - онадан генетик тарзда ўтади), ижтимоий ла ё қат - бола туғилиши билан уни ўраган муҳит, мулоқот услублари, сўзлашиш маданияти, қобилиятни ривожлантириш учун зарур шарт - шароитлар (улар ота - она томонидан яратилади)дир. Ла ё қатлилик белгиси - бу ўша индивидга алоқадор бўлиб, у бу иккала ла ё қат муҳитини тай ё рича қабул қилади. Қобилиятсизлик ва интеллектнинг пастлиги сабабларидан ҳам бири шуки, ана шу икки хил ла ё қат ўртасида тафовут бўлиши мумкин. Масалан, гениал рассом оиласида бола туғилди дейлик. Унда рассомчилик учун туғма, генетик белгилар отаси томонидан берилган дейлик. Лекин боланинг онаси фарзандининг ҳам рассом бўлишини хоҳламаслиги, ўзига ўҳшаш қўшиқчи бўлишини хоҳлаши мумкин. А ё л болани ё шликдан фақат мусиқа муҳитида тарбиялайди. Табиий ла ё қатнинг ривожи учун ижтимоий ла ё қат муҳити йўқ, ижтимоий ла ё қат ўсиши учун эса табиий, туғма ла ё қат йўқ бўлгани сабабли, болада ҳеч қандай талант намо ё н бўлмаслиги, у оддийгина мусиқачи ё ки қўшиқчи бўлиш билан чекланиши мумкин. Интеллект тестлари ва қобилиятдаги туғма ва 24

орттирилган белгиларни ўрганишнинг психологик аҳамияти айнан шунда. Илк ё шликдан боланинг ўзидаги мавжуд имкониятларни ривожлантириш шарт - шароитини яратиш ишини тўғри йўлга қўйиш керак. Орттирилган сифати шуки, бола токи билим, малака ва кўникмаларни ўстириш борасида харакат қилмаса, энг кучли туғма лаёқат ҳам лаёқатлигича қолиб, у иқтидорга айланмайди. Энг талантли, машҳур шахсларнинг энг буюк ишлари, эришилган улкан муваффақиятларининг тагида ҳам қисман лаёқат ва асосан тинимсиз меҳнат, интилиш, ижодкорлик ва билимга чанқоқлик ётган. Шуни ҳам унутмаслик керакки, қобилиятсиз одам бўлмайди. Агар шахс адашиб, ўзидаги ҳақиқий иқтидор ё ки ла ё қатни билмай, касб танлаган бўлса, табиий, у атрофдагиларга ла ё қатсиз, қобилиятсиз кўринади. Лекин аслида нимага унинг қобилияти борлигини ўз вақтида тўғри аниқлай олишмагани сабаб у бир умр шу тоифага кириб қолади. Темперамент ва фаолиятнинг индивидуал хусусиятлари. Шахснинг индивидуал хусусиятлари ҳақида гап кетганда, уларнинг туғма, биологик хусусиятларига алоҳида эътибор берилади. Чунки аслида бир томондан шахс ижтимоий мавжудот бўлса, иккинчи томондан - биологик яхлитлик, туғма сифатларни ўз ичига олган субстрат - индивид ҳамдир. Темперамент ва ла ё қатлар индивиднинг динамик - ўзгарувчан психик фаолияти жара ё нини таъминловчи сифатларини ўз ичига олади. Бу сифатларнинг аҳамияти шундаки, улар шахсда кейин онтогенетик тараққи ё т жара ё нида шаклланадиган бошқа хусусиятларга асос бўлади. Одам темпераментига алоқадор сифатларнинг ўзига хослиги шундаки, улар одам бир фаолият туридан иккинчисига, бир эмоционал холатдан бошқасига, бир малакаларни бошқаси билан алмаштирган пайтларда реакцияларнинг эгилувчан ва динамиклигини таъминлайди ва шу нуқтаи назардан қараганда темперамент - шахс фаолияти ва хулқининг динамик (ўзгарувчан) ва эмоционал - ҳиссий томонларини характерловчи индивидуал хусусиятлар мажмуидир. Темперамент хусусиятлари шахснинг ички тузилмаси билан бевосита боғлиқ бўлиб, уларнинг намоён бўлиши унинг конкрет вазиятларга муносабатини, 25

экстремал вазиятларда ўзини қандай тутишини белгилаб беради. Масалан, инсон турли вазиятларда ўзини турлича тутади: олий ўқув юртида талабалар сафига қабул қилганлиги тўғрисидаги ахборотни эшитган боланинг ўзини тутиши, ёки ҳаётнинг оғир синовлари (яқин кишининг ўлими, ишдан хайдалиш, дўстнинг хоинлиги каби) пайтида одам беихтиёр намоён қиладиган реакциялари унинг темпераментидан келиб чиқади. Шунинг учун ҳам иккала вазиятни ҳам кимдир оғир - босиқлик билан, бошқаси эса ўзини йўқотгудек даражада хис - ҳаяжон билан бошидан кечиради. Шунинг учун ҳам темпераментнинг шахс шаклланиши ва ижтимоий муҳитда ўзига хос мавқени эгаллашидаги аҳамияти жуда катта. Ўзини босиб олган, ҳа ё т қийинчиликларини сабр - бардош билан кўтарадиган инсоннинг одамлар орасидаги обрўси ҳам баланд бўлади. Бу унинг ўз - ўзига нисбатан ҳурматини ҳам оширади, ишга, одамларга ва нарсаларга муносабатини такомиллаштириб боришига имкон беради. Темпераментнинг яна бир аҳамиятли жиҳати шундаки, у ҳа ё тий воқеалар ва вазиятларни, жамиятдаги ижтимоий гуруҳларни “ яхши – ё мон ” , “ аҳамиятли – аҳамиятсиз ” мезонлари асосида ажратишга имкон беради. Яъни, темпрамент одамнинг ижтимоий объектларга нисбатан “ сезгирлигини ” тарбиялайди, профессионал маҳорат ва касб малакасининг ошиб боришига ё рдам беради. Темпераментал хусусиятлар аслида туғма ҳисоблансада, шахсга бевосита алоқадор ва англанадиган бўлгани учун ҳам маълум маънода ўзгариб боради. Шунинг учун ҳам туғилган чоғида сангвиникка ўхшаш харакатлар намо ё н қилган болани умрининг охиригача фақат шундайлигича қолади, деб бўлмайди. Демак, ҳар бир темперамент хусусиятларини ва унинг шахс тизимга алоқасини билиш ва шунга яраша хулосалар чиқариш керак. Шундай қилиб, асаб тизими билан боғлиқ индивидуал сифатларни билиш шарт, чунки улар бевосита меҳнат ва ўқиш жараёнларини ҳар бир инсон томонидан, унинг манфаатларига мос тарзда ташкил этишга хизмат қилади. Асабга боғлиқ бўлган табиий хусусиятлармизни ҳам умуман ўзгармас деб айтолмаймиз, чунки табиатда ўзгармайдиган нарсанинг ўзи йўқ. 26

Шунинг учун ҳам охирги йилларда ўтказила ё тган тадқиқотларда шахс тизимида шундай маъқул, “ ҳа ё тий кўрсатгичли ” хусусиятлар тизимини ўрганилмоқда ва унда темпераментга алоқадор сифатлар ҳам назарда тутилмоқда. Масалан, В.С. Мерлин темпераментнинг психологик таснифи ва уларнинг ҳа ё тий вазиятларда намо ё н бўлишини бошқариш масаласида кўп ишлар қилган. Унинг фикрича, инсонда мавжуд бўлган фаоллик, босиқлик, эмоционал тетиклик, ҳисси ё тларнинг тезда намо ё н бўлиши ва ўзгарувчанлиги, кайфиятнинг турғунлиги, беҳаловатлилик, ишчанлик, янги ишга киришиб кетиш, малакаларнинг тез ҳосил бўлиши каби қатор сифатлар асосида шахсдаги ўша экстроверсия ва интроверсия хоссалари ё тади ва уларни ҳам ўзгартириш ва шу орқали темпераментни бошқариш мумкин. Характер ва шахс. Кундалик ҳа ё тимизда тилимизда “ характер ” сўзи энг кўп ишлатиладиган сўзлардан. Уни биз доимо бировларга баҳо бермоқчи бўлсак, ишлатамиз. Бу сўзнинг маъносини олимлар “ босилган тамға ” деб ҳам изоҳлашади. Тамғалик аломатлари нимада ифодаланади ўзи? Характер - шахсдаги шундай психологик, субъектив муносабатлар мажмуики, улар унинг борлиққа, одамларга, предметли фаолиятга ҳамда ўз - ўзига муносабатини ифодалайди. Демак, “ муносабат ” категорияси характерни тушунтиришда асосий ҳисобланади. Б.Ф. Ломовнинг таъбирича, характер шахс ички дун ё сининг асосини ташкил этади ва уни ўрганиш катта аҳамиятга эга. Муносабатларнинг характердаги ўрни хусусида фикрлар экан, В.С.Мерлин уларнинг мазмунида икки компонентни ажаратади: а) эмоционал - когнитив - борлиқ муҳитнинг турли томонларини шахс қандай эмоционал хис қилиши ва ўзида шу оламнинг эмоционал манзарасини яратиши; б) мотивацион - иродавий - маълум харакатлар ва хулқни амалга оширишга ундовчи кучлар. Демак, бизнинг муносабатларимиз маълум маъно ва мазмун касб этган муносабатлар бўлиб, уларнинг ҳар бирида бизнинг хиссий кечинмаларимиз акс этади ва характеримиз намо ё н бўлади. Машҳур рус олими , психология фанининг методологиясини яратган С.Л. Рубинштейн 27

шахснинг ўзига хослиги ва характерологик тизимда учта асосий тузилмаларни ажратган эди; 1. М уносабатлар ва йўналиш шахдаги асосий кўринишлар сифатида - бу шахснинг ҳаётдан нимани кутиши ва нимани хоҳлаши. 2. Қобилиятлар ана шу тилак - истакларни амалга ошириш имконияти сифатида - бу одамнинг нималарга қодир эканлиги. Характер имкониятлардан фойдаланиш, уларни кенгайтиришга қаратилган турғун, барқарор тенденциялар, яъни бу одамнинг ким эканлиги Индивидуал хислатларни таркиб топтиришда ижтимоий-ғоявий онгни шакллантириш, жамиятда кеча ё тган ўзгаришлар моҳиятини англаш, муайян ғояга эътиқод қилиш каби хислатларнинг тарбияланишига алоҳида эътибор қаратиш талаб этилади. Ушбу омил бошқа инсонлар билан муайян муносабатларга киришишига ё рдам беради. У инсоннинг ўз муносабатларини бошқара олиши билан тавсифланади. Индивиднинг ташқи олам билан муносабатга киришадиган позицияси ва йўналиши унинг индивидуал хислатларини белгилаб беради. Ўз-ўзини бошқара олиш сифатларини таркиб топтиришда ахлоқий танлашнинг ҳаққонийлиги ва англанганлиги, виждонлилик, ўз-ўзини баҳолаш, ўзига нисбатан танқидий ё ндашиш, ўз хулқини бошқалар билан қи ѐ слаш, ўз-ўзини назорат қилиш ва рефлексия каби сафатларни шакллантириш лозим бўлади. А.Г.Асмоловнинг фикрига кўра, ўз-ўзини бошқара олиш фаолият субъектининг бошқалардан ажралиб қолганлиги ё ки одамови бўлиб қолганлигининг оқибати эмас, балки ўз ҳаракатларини бошқаларники билан қи ё слаш, белгиланган вазифалар ва юз бера ё тган ҳодисалар билан солиштириб кўриш заруратидир. Шахс ривожланишини аста-секин психик ривожланишга, психик ривожланишни перцептив, мнемоник ва интеллектуал жараёнларнинг ривожланишига боғланиши шунга олиб келдики, шахс унинг ақлий қобилиятлари билан белгиланадиган, унинг шаклланиши эса билимлари билан баҳоланадиган бўлди. Ушбу далилга кўплаб психолог олимлар ўз эътиборларини қаратганлар. Шундай қилиб, индивид ривожланишининг биринчи шарти 28

ўқитувчининг ўзини мураббий сифатида тутиши билан белгиланар экан. Ўқитувчи ўқувчини ривожлантириш мақсадида уни доимо келажакка бошлаши керак. Ушбу қарама-қаршиликнинг ҳал этилиши ҳамкорликдаги фаолиятнинг асосини ташкил қилади. Шахсни ижтимоий фаолиятга киришиш даражаси унинг ижтимоий-психологик жиҳатдан муваффақиятга эришуви даражасини, бу эса охир оқибатда бутун жамиятнинг равнақини белгилаб беради. Ижтимоий фаолиятга киришиш жара ё нида қуйидаги ҳодисалар кузатилади: - шахс томонидан фаолият турини танлашга муносабатнинг индивидуал муаммо сифатида юзага чиқиши; - шахс иштирок этиши мумкин фаолият турлари ва уларда шахс иштирокининг мақбуллигини индивидуал равишда белгиланиши; - ижтимоий фаолиятга педагог раҳбарлигида қуйидаги асосларда кириб бориши: ўқувчилар томонидан фаолият мақсадининг англаниши ва шахсий мақсадларнинг ўзаро таққосланиши; фаолият тажрибасининг тўпланиши; фаолиятнинг эмоционал жиҳатдан жозибадорлиги; - фаолият жара ё ни рефлексияси ва танланган жара ё н йўналишини тузатиб борган ҳолда унда иштирок этиш; - шахснинг ижтимоий фаолиятга кириб бориши, унинг тўлақонли қатнашчисига айланиши. Хулоса, ўрнида шуни айтиш керакки индивиднинг ижтимоий фаолиятга кириб бориши бир неча босқичлардан иборат бўлиб, уларнинг ҳар бири бошқалари билан ўзаро чамбарчас боғлиқликда мавжуд бўлади. Ўзаро боғлиқликнинг моҳияти узвий бўлиши ёки тескари кетма- кетликда бўлиши ҳам мумкин. Босқичлар боғлиқлигининг изчил кетма- кетлиги фаолиятнинг ўзига хослиги ва шахснинг ўзига хослигини ўзаро уйғунлашуви шароитида амалга ошади. Акс ҳолда бошланғич босқичга “ қайтиш ” содир бўлади. 1.3. Меҳнат таълими ўқитувчиси касбий-педагогик компетентлигини шаклланиш тузилмаси 29

Меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий-педагогик компетентлигини шакллантириш ҳақида юқорида келтирилган фикрларни таҳлил қилиш унинг қуйидаги асосий белгиларни ажратиб кўрсатиш имконини беради: - биринчидан, касбий-педагогик компетентлик ўқитувчиларнинг ижодий фаолиятини ифодалайди ва педагогик фаолиятининг сифат кўсаткичи ҳисобланади; - иккинчидан, касбий-педагогик компетентликни шакллантириш нафақат якуний, балки ўқув – тарбия жараёнида ҳам ўқитувчининг, ҳам ўқувчиларнинг қайта ўзгариши жараёнини ифодалайди; - учинчидан, касбий-педагогик компетентликни шакллантириш ўқитувчи тафаккурининг шаклланиш жараёнига таъсир кўрсатади. Бўлғуси меҳнат таълими ўқитувчиларнинг касбий компетентлик шаклланганлик белгиларининг аниқланиши мазкур жараёнга таъсир кўрсатувчи шарт – шароитларни белгилашни тақоза этади. Шу сабабли, бўлғуси ўқитувчиларнинг касбий компетентлигини шакллантириш, тайёргарлик мазмуни меҳнат таълими ўқитувчисининг муҳим шахсий хусусиятларини шакллантиришнинг педагогик – психологик шарт – шароитларини аниқлаш эҳтиёжларини юзага келтиради. Касбий компетентлик тушунчаси фақат фаолиятга тегишли томонни қараб чиқса, унда фанни методик цикли ва психологик – педагогик билимлар системаси қараб чиқилмайди. Демак касбий компетентлик тушунчасини аниқлаш учун қисмларини (томонларини) аниқлаш лозим. Меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий компетентликни шаклланиш тузилмаси: - ўзини – ўзи анализ қилиш, зарурлигини тушуниш; - ўзини – ўзи ривожланиришни (мақсад, кўникма ва маликалар, муаммони ечиш йўлларини) режалаштириш; - ўзини кўрсатиш, назорат ва анализ эта олиш; - малака ошириш ва мустақил таълим олиш асосида касбий малакани ошириб бориш; - талабаларга таълим ва тарбия беришни юқори даражада амалга оширса; 30

- ўзини ривожлантириш; - ўз касбини етарлича юқори даражада амалга оширса; - илғор педагогик технологияларни ва тажрибаларни ўрганиш; - фан ўқитувчиларининг касбий фаолиятини кузатиш; - методик бирлашмалар фаолиятида фаол иштирок этиш, илмий анжуманларда иштирок этиш, хорижий мамлакатларда тажриба алмашиш(1.1 – расм). Меҳнат таълими ўқитувчиси касбий компетентлигини шаклланиш тузилмаси билан бир қаторда фаолиятига боғлиқ бўлган компетентлик ҳақида тўҳталиб ўтамиз: - ўқитишнинг асосий мақсадини очишга боғлиқ компетентлик; - Ўқув фаолиятини тузишдаги компетентлик; - Ўқув ва фан мақсадига боғлиқ компетентлик; - фаолиятнинг дастурини тузишдаги компетентлик; - қарор чиқаришдаги компетентлик; - ўқув фаолиятида ва ўзини тутишда компетентлик; - ўқув масаласини тушунишда ва фаолиятида қўллаш компетентлиги; - фанни янги ахборот технологиялари асосида тузишда компетентлик; - ўқувчини тушинишга боғлиқ компетентлик; - фанга ўргатишдаги компетентлик; - бахолаш компетентлиги. Меҳнат таълими дарсларида ўқитишнинг янги йўлларини амалга оширишда ўқитувчи асосий ўринни эгаллайди. Шунинг учун меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий компетентлиги ва касбий маҳорати юқори бўлиши учун фаолиятига тегишли бўлган компонентларни эгалллаган бўлши ва юқори даражада бўлиши керак. Касбий компетентлик шакллантириш жараёни муҳидга боғлиқ, шунинг учун муҳид, ўзини касбий ривожланиришга боҳлиқ бўлмоғи лозим. Мактабда демократик бошқариш системаси ўрнатилиши керак. Демократик бошқариш системасига ходимларнинг раҳбатлантирилиши, педагогик мониторингнинг хар – хил формалари 31

(бошқариш эмас) уларга анкета сўровномаси, тестлар, суҳбат ўтказиш ва тажриба алмашиниш бўйича мактаб ичида ўтказила ё тган тадбирлар, педагогнинг эришган ютуқларига през е тациялар тай ё рлаш киради. Ўқитувчи шахсига касбий мослашиш қобилиятларини шакллантириш ва ўзлаштирилган билимлардан амалиётда ижодий фойдаланишга оид тадқиқотлар натижалари ҳозиргача маълум бир тизимга келтирилмаган. Буни кўп сонли мисоллар тасдиқлайди. Масалан, назарий билимларни яхши ўзлаштирган талабалар амалий фаолиятда дуч келадиган ишлаб чиқариш характеридаги масалаларнинг моҳиятини тушунтира олмайдилар. Бу ҳолат назарияни амали ё т билан узвий боғлаб ўрганмаслик оқибатида келиб чиқади. Таълим мазмунини лойиҳалашдаги камчилик ва нуқсонлар оқибатида талабалар амали ё тдан ажралиб қолган, нормал ҳамда яхлит бўлмаган шаклдаги билимларни эгаллайдилар. Дастлаб касбий шаклланиш тушунчаси шахс ривожланишининг шаклларидан бири ва воситаси сифатида талқин этилган эди. Айни ўринда индивидуаллик тушунчаси ва унинг моҳияти билан танишиш бу борадаги тасаввурларни янада мустаҳкамланишини таъминлайди. Ўқитувчининг касбий шаклланиши унинг жамиятдаги ўрни, талабанинг олий педагогик таълим муассасасидаги мажбуриятлари ва вазифаларига боғлиқ бўлиб, талабанинг ўрни нисбий тавсифга эга, бироқ унинг ўқув жараёнида иштироки, ўқув вазифаларининг маълум минимумини бажариш каби маълум белгиларга эга. Психологик тадқиқотларнинг натижалари шуни кўрсатмоқдаки, касбий ва билиш фаолияти мотивларининг ўзаро бирикмаси юқори даражадаги интилиш билан боғланиши (олимлар уни мотивацион мажмуа деб атадилар) ўқув фаолиятининг муваффақиятли амалга ошиши учун энг қулай шароитни юзага келтиради. Шу билан бирга, бошқа тадқиқотларнинг кўрсатишича, талабалар учун хос ва улар ўқув фаолиятининг муваффақиятини белгиловчи мотивларнинг ўзаро бирикмаси билиш ҳамда касбий мотивларнинг бирикмасидан иборат бўлади. Ўқитувчилар ўзининг кучли ва заиф томонларини ҳар доим англашлари керак. Олимларнинг қайд этишича, кўрсатилган турларнинг ҳеч бири ўқув 32

фаолиятининг муваффақияти нуқтаи назаридан бошқа биридан афзалроқ эмас. Бироқ, талаба (ўқитувчи) томонидан ўз бошқарув қобилиятларини билиб олиши ўз-ўзини бошқариш омилини тузатиб бориш заруриятини ҳамда йўналишини белгилаб олиш имконини беради. Шахсий имкониятларини баҳолай олиш қобилияти ҳамда шахсийШахсий имкониятларини баҳолай олиш қобилияти ҳамда шахсий индивидуалликни англаб етиш инсоннинг индивидуал хислат моҳиятини белгилаб олиш имконини берувчи ижтимоий жара ё ннинг асосий ташкилий қисмлари ҳисобланади. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчи касбий шаклланиши ҳодисасига талаба индивидуаллигининг намо ё н бўлиши сифатида ё ндашиш нафақат у ё ки бу вазиятларда индивидуалликнинг намо ё н бўлишидаги турли- туманликни кўзда тутади. Бўлажак ўқитувчининг касбий шаклланиши узоқ давом этувчи жара ё н бўлиб, уни қуйидаги бир неча босқичга ажратиш мумкин: 1) меҳнат таълими йўналишида умумкасбий ва мутахассислик билимлари асосларини ўзлаштириш; 2) меҳнат таълими бўйича ўзлаштирилган назарий билимларнинг амалий- лаборатория машғулотлари, шунингдек, педагогик амалиёт жараёнида амалий кўникма ва малакаларини шаклланишига эришиш; 3) таълим муассасаларида меҳнат таълим йўналишида меҳнат фаолиятини олиб бориш даврида ўз устида мустақил ишлаш, ижодий изланиш асосида умумкасбий ва мутахассислик билимларини такомиллаштириш; 4) педагогларни қайта тай ё рлаш ва уларнинг малакасини ошириш курслари ё ки факультетларида таълим олиш ё рдамида касб таълимини самарали ташкил этишнинг замонавий методик ва технологик ё ндашувлари моҳиятидан хабардор бўлиш. Ҳар бир талаба учун жараённинг давомийлиги ҳамда миқдори алоҳида белгиланади. Касбий шаклланиш жараёнининг белгилари мажмуаси ҳамда уларнинг касбий ва шахсий ривожланиш даражалари кўринишидаги намоён бўлиш даражаси асосида тасаввур қилиш 33

мумкин бўлади. Ўқитувчининг ижодий индивидуаллиги унинг индивидуал хусусиятлари (фикрлашнинг илмий таркиб топганлиги, ишга ижодий ёндашиш, ўз имкониятларини рўёбга чиқаришга интилиш ва ҳоказолар)нинг ривожланиш даражаси билан белгиланади. Бундай ўқитувчининг касбий фаолияти унинг ҳамкасблариникидан янги ёндашув ҳамда воситаларни топиш борасида тинмай изланиш олиб боришида намоён бўлади. Педагоглар орасидаги ижодкор индивидуалликнинг ёрқин намунаси сифатида ташаббускор ўқитувчиларни кўрсатиш мумкин. Ўқитувчи касбий шаклланишида муҳим ўрин тутувчи ижодкорлик қобилияти ва унинг шаклланишини тадқиқ қилиш қатор илмий изланишларда махсус ўрганиш предмети бўлиб хизмат қилган. Бу ҳодиса педагогик фаолият субъекти томонидан шакллантириладиган, ўзида мотивацион, интеллектуал, ҳиссий, иродавий, амалий ҳамда ўз-ўзини бошқара олиш каби сифатлар мажмуини мужассам этувчи шахсий таълим сифатида инсон индивидуал қобилиятларининг яхлит намоён бўлиш шакли ва натижаси деб таърифланади. Касбий ижодкорлик олий тавсиф сифатида қаралади. У ижодий хусусиятга эга шахсий категория бўлиб, ўзида қуйидагиларни мужассамлаштиради: - интеллектуал-ижодий ташаббускорлик; - интеллектуал қобилиятлар, билимлар кенглиги ва чуқурлиги талабалар амали ё тдан ажралиб қолган, нормал ҳамда яхлит бўлмаган шаклдаги билимларни эгаллайдилар. Дастлаб касбий шаклланиш тушунчаси шахс ривожланишининг шаклларидан бири ва воситаси сифатида талқин этилган эди. Айни ўринда индивидуаллик тушунчаси ва унинг моҳияти билан танишиш бу борадаги тасаввурларни янада мустаҳкамланишини таъминлайди. Ўқитувчининг касбий шаклланиши унинг жамиятдаги ўрни, талабанинг олий педагогик таълим муассасасидаги мажбуриятлари ва вазифаларига боғлиқ бўлиб, талабанинг ўрни нисбий тавсифга эга, бироқ унинг ўқув жараёнида иштироки, ўқув вазифаларининг маълум минимумини бажариш каби маълум 34

белгиларга эга. Психологик тадқиқотларнинг натижалари шуни кўрсатмоқдаки, касбий ва билиш фаолияти мотивларининг ўзаро бирикмаси юқори даражадаги интилиш билан боғланиши (олимлар уни мотивацион мажмуа деб атадилар) ўқув фаолиятининг муваффақиятли амалга ошиши учун энг қулай шароитни юзага келтиради. Шу билан бирга, бошқа тадқиқотларнинг кўрсатишича, талабалар учун хос ва улар ўқув фаолиятининг муваффақиятини белгиловчи мотивларнинг ўзаро бирикмаси билиш ҳамда касбий мотивларнинг бирикмасидан иборат бўлади. Ўқитувчилар ўзининг кучли ва заиф томонларини ҳар доим англашлари керак. Олимларнинг қайд этишича, кўрсатилган турларнинг ҳеч бири ўқув фаолиятининг муваффақияти нуқтаи назаридан бошқа биридан афзалроқ эмас. Бироқ, талаба (ўқитувчи) томонидан ўз бошқарув қобилиятларини билиб олиши ўз-ўзини бошқариш омилини тузатиб бориш заруриятини ҳамда йўналишини белгилаб олиш имконини беради. Шахсий имкониятларини баҳолай олиш қобилияти ҳамда шахсий индивидуалликни англаб етиш инсоннинг индивидуал хислат моҳиятини белгилаб олиш имконини берувчи ижтимоий жараённинг асосий ташкилий қисмлари ҳисобланади. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчи касбий-педагогик шаклланиши ҳодисасига талаба индивидуаллигининг намоён бўлиши сифатида ёндашиш нафақат у ёки бу вазиятларда индивидуалликнинг намоён бўлишидаги турли- туманликни кўзда тутади,ҳамда у узоқ давом этувчи жараён бўлиб, уни қуйидаги бир неча босқичга ажратиш мумкин: 1) меҳнат таълими йўналишида умумкасбий ва мутахассислик билимлари асосларини ўзлаштириш; 2) меҳнат таълими бўйича ўзлаштирилган назарий билимларнинг амалий- лаборатория машғулотлари, шунингдек, педагогик амали ё т жара ё нида амалий кўникма ва малакаларини шаклланишига эришиш; 35

3) таълим муассасаларида меҳнат таълим йўналишида меҳнат фаолиятини олиб бориш даврида ўз устида мустақил ишлаш, ижодий изланиш асосида умумкасбий ва мутахассислик билимларини такомиллаштириш; 4) педагогларни қайта тай ё рлаш ва уларнинг малакасини ошириш курслари ё ки факультетларида таълим олиш ё рдамида касб таълимини самарали ташкил этишнинг замонавий методик ва технологик ё ндашувлари моҳиятидан хабардор бўлиш. Ҳар бир талаба учун жараённинг давомийлиги ҳамда миқдори алоҳида белгиланади. Касбий-педагогик шаклланиш жараёнининг белгилари мажмуаси ҳамда уларнинг касбий ва шахсий ривожланиш даражалари кўринишидаги намоён бўлиш даражаси асосида тасаввур қилиш мумкин бўлади. Ўқитувчининг ижодий индивидуаллиги унинг индивидуал хусусиятлари (фикрлашнинг илмий таркиб топганлиги, ишга ижодий ёндашиш, ўз имкониятларини рўёбга чиқаришга интилиш ва ҳоказолар)нинг ривожланиш даражаси билан белгиланади. Бундай ўқитувчининг касбий фаолияти унинг ҳамкасблариникидан янги ёндашув ҳамда воситаларни топиш борасида тинмай изланиш олиб боришида намоён бўлади. Педагоглар орасидаги ижодкор индивидуалликнинг ёрқин намунаси сифатида ташаббускор ўқитувчиларни кўрсатиш мумкин. Ўқитувчи касбий шаклланишида муҳим ўрин тутувчи ижодкорлик қобилияти ва унинг шаклланишини тадқиқ қилиш қатор илмий изланишларда махсус ўрганиш предмети бўлиб хизмат қилган. Бу ҳодиса педагогик фаолият субъекти томонидан шакллантириладиган, ўзида мотивацион, интеллектуал, ҳиссий, иродавий, амалий ҳамда ўз-ўзини бошқара олиш каби сифатлар мажмуини мужассам этувчи шахсий таълим сифатида инсон индивидуал қобилиятларининг яхлит намоён бўлиш шакли ва натижаси деб таърифланади. Касбий ижодкорлик олий тавсиф сифатида қаралади. У ижодий хусусиятга эга шахсий категория бўлиб, ўзида қуйидагиларни мужассамлаштиради: - интеллектуал-ижодий ташаббускорлик; - интеллектуал қобилиятлар, билимлар кенглиги ва чуқурлиги; 36

- зийраклик, қарама-қаршиликларни сеза олиш, ижодий иккиланишга мойиллик, ички яратувчанлик курашини ҳис қилиш қобилияти; - ахборот етишмаслиги, янгиликни ҳис қила олиш, муаммоларда ўзига хосликни кўра олиш, касбий маҳорат, билишга ўчлик. Бўлажак меҳнат ўқитувчисининг ижодий индивидуаллигини ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг психологик-педагогик шароитлари қарама-қаршиликни ҳис қилиш, уларнинг ечимини топишда ўзига хослик ва мақсадга мувофиқликда, касбий нуқтаи назарининг таркиб топишида намоён бўлади. Малакали ўқитувчининг ижодкорлиги ўзига хос фаолият кўриниши, метод сифатида намоён бўлади. Педагогик метод ўқитувчи ривожининг индивидуал хусусиятларининг синтези ва унинг касбий лаёқат даражаси билан белгиланади. Ўқитувчи касбий маҳоратининг намоён бўлиши асосида инсон салоҳияти индивидуал имкониятларининг долзарблашуви ётади. Табиий иқтидор, қобилиятнинг мавжудлиги долзарблашувнинг дастлабки сабаби бўлиб ҳисобланади; ундан кейин мақсадни белгилаш, шахсий моҳият ҳамда унга мос мотивлар тизими келтириб чиқарган долзарблашувга бўлган эҳтиёж эътиборга олинади. Ўқитувчининг индивидуаллигида иккита: психологик ҳамда шахсий жиҳатни ажратиб кўрсатиш мумкин. Индивидуалликнинг психик жиҳати юқорида таъкидлаб ўтилганидек индивидга хос олти гуруҳдан иборат сифатларни ўзида мужассамлаштиради. Уларнинг педагогик фаолиятда намо ё н бўлиши умумий ва касбий қобилиятларнинг, шунингдек, касбий мотивациянинг намо ё н бўлиш даражаси билан белгиланади. Етарли даражада ривожланган қобилиятлар, мақсадлар, эҳти ё жлар доираси қанчалик кенг бўлса, ўқитувчининг касбий даражаси шунчалик юқори бўлади. Шунингдек, шахсий жиҳат ўзида педагогик фаолиятда ўқитувчига қўйиладиган ижтимоий талаблар туфайли келиб чиқувчи сифатлар (болаларга муҳаббат, уларга бўлган ҳурмат ва эътибор, меҳрибонлик ва бошқалар)ни қамраб олади. Ўқитувчи психологик жиҳатдан қанчалик ривожланган бўлса, унинг шахсий сифатлари шу даражада ёрқинлик касб этади. Зеро, фақатгина ўз фаолияти 37

долзарблигини англаб етувчи ва тинимсиз ривожланиб борувчи инсонгина ўзининг ижтимоий ўрнини белгилай олади. Ўқитувчи шахсининг касбий аҳамиятли тавсифининг таркиби анча кенг бўлиб, у ўнлаб ижтимоий ва психологик тавсифларни ўз ичига олади. Психологик тавсифлар қаторида педагогик фикрлаш, педагогик жиҳатдан ўзлигини англаш, педагогик тасаввурлар, ўз-ўзини педагогик жиҳатдан баҳолаш, педагогик кузатувчанлик, педагогик башоратлаш, толерантлик, эмпатия кабилар умумэътироф этилган сифатлар ҳисобланади. Қайд этилган сифатларнинг муҳимлиги юқори даражадаги нутқ ва интеллектуал ривожининг юқори даражаси ўқитувчининг илмий назариялар асосини англаш ва мос равишда узатиш учун шароит яратади. Ҳиссиётга бойлик, ўзгаларнинг қувонч- ташвишларини тушуна олиш, уларга ёрдам кўрсатиш, яратувчанлик қобилияти ва илмий ғояларга қизиқишни тарбиялаш, унинг амалий жиҳатдан мақсадга мувофиқлигига ишонтириш, амалий тажрибага ундаш имконини беради. Шу сабабли бўлажак ўқитувчининг педагогик фикрлашини ривожлантириш олий педагогик таълимнинг алоҳида муҳим вазифаси саналади. Жумладан: - ўқитувчида ўз-ўзини бошқариш, қатъийлик, журъатлилик, қўрқмаслик; - атрофдаги инсонларга ҳурмат ва эътибор, камчиликларини ҳис қилган ҳолда ўз имкониятларига ишониши, ўз-ўзини фаолиятини баҳолашда ҳаққонийлик; - кучли ирода, ўз куч-қувватини йўналтира олиш; фаолият ва мақсадни амалга ошириш йўлида ўз имкониятларини жамлай олиш; - белгиланган мақсадни амалга оширишда ўз фаолиятини бошқариб бориш; - ақлий фаоллик ва ўзгарувчан шароитларда ўз ахлоқини қайта қура олиш; - шахсни ҳаракатга келтирувчи куч ва ижтимоий борлиқ билан ўз имкониятларини қи ё слай олиш омили сифатида ўз-ўзини ҳурмат қилиш сифатлари ривожланган бўлса, у касбий маҳорат даражасига эриша олиши мумкинлиги аниқланган. 38

Бундан ташқари, касбий маҳоратли ўқитувчига қўшимча куч-қувват берувчи аниқ юқори ғояларни кўзда тутувчи мақсаднинг мавжудлиги; фаолиятнинг ташкиллаштирилганлиги ва аниқлиги; муваффақиятга эришишга интилувчанлик, бу йўлда бутун куч-қувватини сарфлай олиш каби хислатлар хос бўлади. Бу эса ўқитувчи касбий маҳорати бошқа мутахассисларнинг индивидуаллигидан юқорида қайд этилган сифатларнинг мавжудлиги билан фарқланишини кўрсатади. Етук касбий шаклланганлик умумкасбий ва мутахассислик фанларини пухта билиш, ўқувчиларни касбга йўналтиришда алоҳида фаолият кўрсатиш, ташкилотчилик, ижодкорлик, ўқувчилар билан муносабатни юқори даражада ташкил эта олиш, муомала ва юриш-туриш маданиятига эгалик каби сифатларнинг мажмуи ва унинг юқори даражасини ифодалайди. Шахсга йўналтирилган таълим ўқитувчидаги ўз касбининг моҳиятини англаб етиш, қадриятлар ва мақсадларни танлаш, болалар учун шахсий жавобгарликни ҳис қилиш, инсонпарвар педагогик позиция, таълим-тарбия жараёнларини ижодий асосда қуриш ва бошқаларга юқори талабларни белгилайди. Замонавий шароитларда ўқитувчининг индивидуал стили қўшимча кўрсаткичларга эга бўлмоқда. Ижодий ва инсонпарвар йўналишга эга бўлган ўқитувчи касб талабларидан ўзиб кетиши ва унинг ривожланиш истиқболларини кўра олиши, ички ижтимоий масъулият ва жавобгарлик ҳис қилишлик, индивидуал мустақил танлашга қодир бўлиши мумкин. Бўлажак ўқитувчининг касбий-педагогик шаклланиши касбий аҳамиятли сифатларнинг эндигина таркиб топиб келаётганлиги билан тавсифланади. Уларнинг таркиб топиши индивидуалликнинг айни пайтда ривожланиб келаётганлигини кўрсатувчи ўзига хос белги бўлиб хизмат қилади. Ўқув-педагогик фаолиятнинг айнан мана шундай шароитларда талабада педагогик фаолият учун хос бўлган психик ва шахсий маҳсуллар пайдо бўлиши мумкин. Меҳнат таълими ўқитувчиларини касбий-педагогик шакллантириш мезонлари педагогик- психологик, методик, умуммухандислик ҳамда ихтисослик фанлар мазмуни қуйидагилардан таркиб топади: 39

- мотивацион хислатларга эгалигига кўра – касбий фаолиятни самарали ташкил этишга ундовчи рағбат (энг янги билимларни ўзлаштиришга интилиш, ахборот ресурс маркази орқали янги ахборотларни олиш эҳти ё жи, илғор тажрибаларни ўрганиш эҳти ё жи, педагогик маҳоратнинг юқори даражасига эришишни кўзлаш, педагогик фаолиятда муваффақиятга эришишни кўзлаганлик, ўқитувчилар ва уларнинг ота-оналари билан мулоқот қилиш хоҳиши, педагогик жамоасидаги барча касбдошлари томонидан тан олинишга интилиш, илмий-техник тараққи ё тнинг асосий йўналишларини билишга интилиш, ишлаб чиқаришда қўлланила ё тган янги материаллар, техника ва технологиялар хақида билимларга эга бўлиш, конструкциялаш, лойиҳалаш ва бошқа шу кабилар); - интеллектуал салоҳиятга кўра – педагогик фикрлаш (педагогик далил, ҳодиса, жара ё н ҳамда тизимларни таҳлил қила олиш; -педагогик вазиятларда ижодий, мослашувчан, танқидий, тизимли, ҳаракатчан, тезкор фикрлай олиш), педагогик эрудиция, педагогик сезгирлик, педагогик зийраклик, педагогик башорат қила олиш, кузатувчанлик, педагогик тасаввур, башоратлаш, педагогик ижодкорлик, меҳнат воситалари, технологик жараённинг асослари; ишлаб чиқариш жараёни функциялари, технологик машиналарнинг умумий тузилиши, ишлаш принципи, анализ, синтез,техника ва технологиялар орасидаги умумийлик, типиклик ҳамда хусусийликни билиш ва бошқалар; - иродавий сифатларига кўра – педагогик мулоқотда чидам ва ўзини тутиб тура олишда, педагогик фаолиятни амалга оширишда, педагогик мақсадларга эришишда, ўз фаолиятининг аҳамиятини оширишда, ўзлигини ривожлантиришда, техник фикрлашда, техник объектларни ишга туширишда, созлашда, таъмирлашда, режалаштирилган технологик жара ё нни охирига етказишдаги қатъийлик; - ҳиссий сифатларига кўра – ўқувчиларнинг ўй-кечинмалари, қувонч ва ташвишларини тушуна олиш, ҳамфикрлик, мамнунлик, болажонлик, очиқлик, ҳисси ё ти, ўқувчиларнинг ё ш-физиологик хусусиятларини эътиборга 40

олиш, техник объектлар ҳамда амалий ҳаракатларнинг мураккаблигини ҳис қилиш, технологик жара ё нларни, изланувчанлик, ихтирочилик, кашфи ё т, техник ижодкорлик, шунингдек, руҳий муҳитни бошқара олиш; - амалий кўникмаларга эгалигига кўра педагогик қобилиятлар, педагогик кўникмалар, режалаштириш, график-чизма ишларини бажара олиши, технологик хариталарни ўқий олиш, технологик жиҳозларни бошқариш, созлаш, нуқсонларини бартараф этиш, техник объектларга ишлов бериш кўникмалари, бир ҳаракат ҳолатидан иккинчи ҳаракат ҳолатига кўчира олиши, ҳаракат ва амалларни янги вазиятларда қўллай олиши, янги ахборотлар ичида тез йўналиш олиши, ўзини касбий-ахлоқий жиҳатдан тутиши; - ўз-ўзини бошқариш олишига кўра – фаолияти ва ўзини таҳлил қилиш, баҳолаш; фаолияти, индивидуал мулоқот методини ижтимоий-касбий соҳадаги тажрибалар билан қи ё сий баҳолаш; ижодий жара ё нда рефлексия қила олиш қоб и лияти, ўз индивидуаллигининг ривожланиши, касбий фаолияти ва хулқидаги шахсий фазилат ҳамда камчиликларини аниқлай олиш қобилияти, касбий ривожланишда давом этиш имкониятларини аниқлаш кўникмаси, унга нисбатан ўз муносабатини бошқара олиш. Бўлажак ўқитувчи касбий шаклланишининг юқорида кўрсатилган таркибий омилларининг яхлитлиги фикрлаш ва педагогик фаолиятнинг янги асосларда амалга оширишини таъминлайди, бу эса унинг бетакрор касбий тажрибаси аҳамиятининг ортишига олиб келади. Ўқитувчида касбий маҳорат шакллансагина - ўқитувчининг касбий- педагогик шаклланиши таркибий қисмларнинг яхлит мажмуаси сифатида амалга ошади. Олий педагогик таълим муассасаларида касб таълими ўқитувчисини касбий шакллантириш муайян шарт-шароитлар ҳамда самарали воситаларнинг мавжудлигини тақозо этади. Касб таълими ўқитувчисининг касбий шаклланиш жара ё ни тўғрисида педагог олим Н.А.Муслимовнинг ишлари, меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий компетентлигини шакллантиришда методология вазифасини ўтайди. 41

Шунга кўра меҳнат таълими ўқитувчиснинг касбий компетентлигини шакллантириш жара ё нини энг асосийси икки босқичга бўлиб ўрганамиз. Улар қуйидагилардир: - меҳнат таълими ўқитувчиси томонидан таълим муассасасида касбий билимлар асосларини ўзлаштириш даври (назарий билимларнинг ўзлаштириш, назарий билимларни амали ё тда қўллаш кўникмаларини ҳосил қилувчи ўқув-амалий машғулотлари (устахона ишлари, лаборатория машғулотлари, семинар машғулотлари, педагогик амали ё т), ҳосил бўлган кўникмаларнинг малакага айланишини таъминловчи муаммолиКасб таълими ўқитувчисининг касбий шаклланиш жара ё ни тўғрисида педагог олим Н.А.Муслимовнинг ишлари, меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий компетентлигини шакллантиришда методология вазифасини ўтайди. Шунга кўра меҳнат таълими ўқитувчиснинг касбий компетентлигини шакллантириш жараёнини энг асосийси икки босқичга бўлиб ўрганамиз. Улар қуйидагилардир: - меҳнат таълими ўқитувчиси томонидан таълим муассасасида касбий билимлар асосларини ўзлаштириш даври (назарий билимларнинг ўзлаштириш, назарий билимларни амали ё тда қўллаш кўникмаларини ҳосил қилувчи ўқув-амалий машғулотлари (устахона ишлари, лаборатория машғулотлари, семинар машғулотлари, педагогик амали ё т), ҳосил бўлган кўникмаларнинг малакага айланишини таъминловчи муаммоли, ижодий изланишни талаб этувчи амалий машғулотлар. - мустақил равишда касбий фаолият ташкил этиладиган давр (мустақил таълим олиш асосида касбий малакани ошириб бориш, илғор педагогик тажрибаларни ўрганиш, шахсий педагогик тажрибаларни таҳлил этиш, турли босқичдаги (халқ таълими бўлимларининг вилоят, шаҳар, туман ҳамда таълим муассасаси негизидаги) методик бирлашмалар фаолиятида фаол иштирок этиш, ҳамкасбларининг фаолиятини бевосита кузатиш (очиқ дарслар асосида), педагогик ўқиш, илмий анмуман (илмий-назарий ва илмий- амалий конференция ҳамда семинар)ларда иштирок этиш, педагогларни 42

қайта тай ё рлаш ва уларнинг малакасини ошириш курсларида касбий малакани ошириш ҳамда хорижий мамлакатларда тажриба алмашиш.. расмдан кўринадики, касбий шаклланиш босқичлари нафақат касбий шаклланишнинг жараёнлилик омили, балки шаклланишнинг натижаси сифатида ўз аксини топади: бу ўринда айнан нима юзага келиши, таркиб топиши, шаклланиши ва яратилишини акс эттиради. «Таълим» тушунчасининг моҳияти ушбу сўзнинг туб маъносидан келиб чиқадиган бўлсак, шахс қиёфасини, ёки бошқача айтганда муайян кўриниш, модел, ҳақиқат (аниқроқ айтганда, муайян қиёфа-моделли тизим)ни шакллантиришга қаратилган. 2. Ҳозирги вақтда шахсни ривожлантиришнинг етарлича назарий асослари яратилган. Шахсни ижтимоий фаолиятга киришиш даражаси унинг ижтимоий-психологик жиҳатдан муваффақиятга эришуви даражасини, бу эса охир оқибатда бутун жамиятнинг равнақини белгилаб беради. Ижтимоий фаолиятга киришиш жара ё нида қуйидаги ҳодисалар кузатилади: - шахс томонидан фаолият турини танлашга муносабатнинг индивидуал муаммо сифатида юзага чиқиши; - шахс иштирок этиши мумкин бўлган фаолият турлари ва уларда шахс иштирокининг мақбуллигини индивидуал равишда белгиланиши; - ижтимоий фаолиятга педагог раҳбарлигида қуйидаги асосларда- ижтимоий фаолиятга педагог раҳбарлигида қуйидаги асосларда кириб бориши: ўқувчилар томонидан фаолият мақсадининг англаниши ва шахсий мақсадларнинг ўзаро таққосланиши; фаолият тажрибасининг тўпланиши; фаолиятнинг эмоционал жиҳатдан жозибадорлиги; II БОБ. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий-педагогик компетентлигини шакллантиришнинг педагогик шарт-шарооитлари 2.1. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий-педагогик компетентлигини шакллантириш методларини танлаш мезонлари 43

Меҳнат таълими ўқитувчи касбий-педагогик компетентлигини шаклланишининг юқорида кўрсатилган таркибий омилларининг яхлитлиги фикрлаш ва педагогик фаолиятнинг янги асосларда амалга оширишини таъминлайди, бу эса унинг бетакрор касбий тажрибаси аҳамиятининг ортишига олиб келади. Меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий шаклланиш методлари деганда ўқитувчи, уста ва ўқувчиларнинг биргаликда бажарадиган фаолият усуллари тушунилади ва бу усуллар ўқувчиларнинг техник-технологик билимлар, кўникма ва малакаларни эгаллашларига, мустақил равишда билим олиш ва бу билимлардан амалда фойдаланиш қобилиятини оширишга қаратилган бўлади. Таълим методларининг умумий тавсифида кўрсатилгандек, ҳар бир методнинг таълим жараёнида аниқ вазифалари бор. Таълим жара ё нида бир неча методлар қўлланилади. Бу методлар бир-бирига боғлиқ бўлиб, ўқитувчи-таълим олувчи ўртасидаги ўзаро фаолият моҳиятини тавсифлайди. Ўқитиш жара ё нида методларнинг ўрни ва вазифалари белгилаб олинганда уларни танлаш осон бўлади. Методларни танлашда уларни мезонларини кўриб чиқиш керак бўлади. Мезонлардан бири-методларнинг дидактик қоидаларга мос келиши шартидир. Кейинги мезон эса-методлар мазмунининг таълим мақсад ва вазифаларини таълим олувчиларни тарбиялаш ва ўстириш билан мослиги учун хизмат қилишидир. Жадвалда методларни танлаш учун ёрдам берадиган таълим методларининг ўзаро таққосланиши кўрсатилган. Таълим методларини танлашнинг учинчи мезони-методларТаълим методларини танлашнинг учинчи мезони-методлар мазмуни таълим мазмунига мос келишидир. Мазмунлардан бири индуктив метод орқали яхши ё ритиб берилиши, бошқаси эса-дедуктив муаммоли изланиш методини қўллаш, бошқа бир дарс жара ё ни учун тўғри келмаслиги ҳам мумкин. Метод танлашнинг мезонларидан бири ўқув жара ё нини ташкил қилиш шакллари, умумий гуруҳ, гуруҳ ва якка тартибдаги ишлар учун таълимнинг турли методларидан фойдаланишнинг зарурлигидир.Таълим методини танлашда 44

ўқитувчи ўз имкониятлари ва педагогик билим даражасига асосланган ҳолда таълим методини танласа, бу орқали юқори даражадаги ўқув тарбия натижаларига эришилиши мумкин бўлади. Таълим методларини 3 та асосий гурухга бўлишимиз мумкин: 1. Ўқув билиш ва ўқув ишлаб чиқариш фаолиятини ташкил қилиш ва амалга ошириш методи. 2. Ўқув фаолиятига қизиқтириш ва рағбатлантириш методи. 3. Ўқувчилар ўқув фаолиятини самарадорлигини назорат қилиш ва ўз-ўзини назорат қилиш методи. Методнинг ҳар бир гуруҳи ҳам ўз навбатида кичик гуруҳларга бўлинади, уларнинг алоҳида методлари бўлиб, улар таълим жара ё нининг қуроли ҳисобланади. Ўқув билиш ва ўқув ишлаб чиқариш фаолиятини ташкил қилиш ва амалга ошириш методига қуйидагилар – суҳбат, кўргазмали ва амалий метод, ўқитувчи бошчилигида индуктив ёки дедуктив репродуктив ёки продуктив йўналишлардаги методлар киради. Таълим методларини 3 та асосий гурухга бўлишимиз мумкин: 1. Ўқув билиш ва ўқув ишлаб чиқариш фаолиятини ташкил қилиш ва амалга ошириш методи. 2. Ўқув фаолиятига қизиқтириш ва рағбатлантириш методи. 3. Ўқувчилар ўқув фаолиятини самарадорлигини назорат қилиш ва ўз-ўзини назорат қилиш методи. Методнинг ҳар бир гуруҳи ҳам ўз навбатида кичик гуруҳларга бўлинади, уларнинг алоҳида методлари бўлиб, улар таълим жараёнининг қуроли ҳисобланади. Ўқув билиш ва ўқув ишлаб чиқариш фаолиятини ташкил қилиш ва амалга ошириш методига қуйидагилар – суҳбат, кўргазмали ва амалий метод, ўқитувчи бошчилигида индуктив ёки дедуктив репродуктив ёки продуктив йўналишлардаги методлар киради. Ўқув фаолиятига қизиқтириш ва рағбатлантириш методига – ўқув билиш ва ўқув ишлаб 45

чиқариш фаолиятини ташкил қилиш ҳамда ўқиш фаолиятига қизиқтириш методлари киритилган. 2.2. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий компетентлигини шакллантириш методлари Ўқув фаолияти самарадорлигини ва ўз-ўзини назорат қилиш методига – оғзаки, ёзма ва амалий назорат ўз-ўзини назорат, ҳамда билим даражалари бўйича тестлар ўтказиш каби методлар киритилади. Ҳар бир метод бошқа бир метод ёрдами билан қўлланилади. Масалан, репродуктив ва муаммоли- изланиш методи суҳбат, кўргазмалар, амалий фаолият ёрдамида қўлланилади. Шу навбатда суҳбат, кўргазмали ва амалий фаолият методлари ҳам репродуктив ёки изланиш методлари орқали қўлланилиши мумкин. Методларнинг номларидан ҳам шуни кўришимиз мумкин: муаммоли баён, эвристик суҳбат, изланиш, тажрибавий-амалий ишлар, кузатув ва ҳоказолар. Мазкур методлар номлари ўзида уларнинг йўналишлари мазмуни ҳамда қўлланилиш мақсадини ҳам ифода этади. Ўқув жараёнининг энг муҳим жиҳати ушбу методларнинг турларга бўлиниши эмас, балки ўқитувчининг чуқур билимга эга бўлиши, методлардан унумли фойдалана олиши, таълим олувчиларга ўқув ҳамда ўқув ишлаб чиқариш фаолиятида мазкур методларни тўғри қўллай олишга ўргатишдан иборатдир. Таълим методлари ўқув жараёнини самарали ташкил қилишга ёрдам беради. Шунга кўра уларнинг уч жиҳатини кўришимиз мумкин: умумдидактик ва хусусий методик. Умумий дидактик жиҳат – ўзида объектив моҳиятни, дидактик методнинг имконият ва талабларини акс эттиради, бу эса ўқувУмумий дидактик жиҳат – ўзида объектив моҳиятни, дидактик методнинг имконият ва талабларини акс эттиради, бу эса ўқув жараёни даврига боғлиқ бўлмаган ҳолда амалга оширилади. Хусусий дидактик жиҳат – методнинг таълим жара ѐ ни даврларида қўллаш шароити ҳамда таълим мазмунининг ўзига хос хусусиятини ифода этади. Хусусий методик жиҳат – методларнинг умум 46

дидактик ва хусусий – дидактик тавсифига асосланади ва алоҳида предметларни хусусий методик жиҳатдан ўрганилишини ифода этади. Назарий таълим методлари. Ўқув муассасаларида бошланғич касбий таълимни ўқитишнинг назарий асослари қуйидаги босқичларда ўқувчилар томонидан ўзлаштирилади: умумий таълим, умумий техник таълим ва касбий таълим. Умумий таълим фанлари бўйича таълим методларининг умумий дидактик, хусусий дидактик ва хусусий методик жиҳатлари педагогик адабиётларда чуқур баён қилиб берилган. Умумтехника ва касб фанларини ўқитиш методлари аксарият халқларда ўзига хос мазмунига кўра аниқланади, яъни: кўп хусусиятли тузилма, объектларни турли хил йўналишларда ўрганиш; материалнинг кенг қамровлигини, таълим олувчининг турли хил усуллар асосида билимларни қабул қилиши; таълим олувчиларнинг ишлаб чиқариш таълими жараёни билан мустаҳкам алоқадорлиги; материалнинг кенг қамровлиги, тажрибавий изланиш сони ва сифати жиҳатидан, хизмат кўрсатиш усулларини амалий ўрганиш. Таълим методларидан фойдаланишда ўқув материали мазмунида янги техника ва технологиялар ва имконияти маҳаллий шарт-шароитларнинг акс эттиришни инобатга олиш зарур. Ўқув (билиш) фаолиятини ташкил қилиш методлари Суҳбат методи. Оғзаки ба ё н. Умумтехника ва касбий фанларни ўрганиш ўқув материалини оғзаки ба ё н этиш, гапириб бериш ва тушунтириш орқали амалга оширилади, бунда мавзуни тўлиқ таққосланилади, исботланиб, мисоллар асосида тушунтирилади. - Ба ё н қилина ё тган материал таълим олувчиларнинг тушунишлари учун қийин бўлган, янги маълумотлар берила ё тган, меҳнат фаолиятини бажарилиш йўлларининг тушунтирилиб берилиши талаб қилинган холларда оғзаки ба ё н қилиш методидан фойдаланилади. Умумий талаблардан қуйидагиларни ажратиб оламиз: аниқ илмий – техник мазмун; мантиқийлик ва кетма-кетлик; 47

таълим олувчиларга тушунарли ва осон етиб борадиган; ҳар бир босқичда фикрни аниқ ва равшанлиги; ўқувчиларнинг эҳтиборлигини, фаоллигини ошириш; Суҳбат. Бу касб таълимининг шундай усулидирки, унда ўқитувчи саволлар ё рдамида таълим олувчиларнинг илгари ўқлаштирилган билимлари асосида уларни эсга туширади ҳамда мустақил равишда янги билимлар хосил қилишга ундайди. Таълим олувчиларнинг ўқув-билиш фаолиятини ташкил қилиш ва бошқариш савол-жавоб методи орқали ҳам амалга оширилади. Бундай суҳбат эвристик суҳбат дейилади. Суҳбатнинг дидактик моҳияти ўқитувчи таълим олувчилар олдига савол-жавоблар қўйиб, Суҳбатнинг дидактик моҳияти ўқитувчи таълим олувчилар олдига савол-жавоблар қўйиб, уларнинг мантиқий маьнолари ечилади ва ўқувчиларда ўқув материали бўйича аниқ фикрлар ҳосил қилинади. Бу орқали ўқитувчи ўқувчиларга олдин эгаллаган билимларидан, кузатувларидан, ҳаётий ва ишлаб чиқариш тажрибаларидан фойдаланишга, уларни таққослашга, мантиқий хулосалар чиқаришга ёрдам беради. Ўтказилган умумий суҳбатлар таълим олувчиларнинг қизиқиши ва диққати ошишига, билимларни яхши эгалланиши олиб келади. Лекин суҳбат методи оғзаки ба ё н методидан кўра мураккаброқдир. Мазкур метод ўқитувчидан дарсга пухта тай ё рланишни талаб қилади. Умумтехник ва касб фанларини ўрганишда эвристик суҳбатнинг қуйидаги шартларига амал қилиш талаб этилади: - ўқув материалининг мазмуни мантиқий тўғри тузилган бўлиши шарт; -янги ўқув материалини ўрганиш жараёнида кўпроқ техник ва технологик хужжатлар мазмунини муҳокама қилиш мақсадга мувофиқ; -суҳбатни бошқа методлар ва ўқув ишлар турлари билан қўшиб ўтказиш керак (тушунтириш, китоб билан ишлаш, кузатув). Эвристик суҳбатда саволлар кенг қамровли тузилган бўлиши лозим,бунда: 48

-фанларни қарама-қарши қўйиш, уларнинг мазмуни, ўқитиш жара ѐ ни, далиллар ва бошқалар; -таълим олувчиларнинг турли вазиятларда ўз билимларидан фойдалана олишларини аниқлаш; -мавзу моҳиятини ташҳизли тушунтириш; -истотлаш «ҳа» ёки «қарши»га далил қилиш; - фанлараро боғлиқликни ўрнатиш. Суҳбат ўтказишда унинг мантиқий режасига қатҳий риоя қилиш керак, савол-жавобларнинг кетма-кетлиги шундай тузилган бўлиши керакки, унда мавзу мураккаблашиб, ривожланиб боришини ўқувчи сезиши лозим. Ўқитувчи суҳбатни хулоса билан тугатиши керакдир. Таълим олувчиларнинг китоб билан ишлаши . Илмий ва амалий педагогикада таълим олувчиларнинг китоб билан ишлашларини бир қатор методик турлари кўрсатилган: тез ўқитиш, конспект олиш, асосий уларнинг аниқлаш ва режа тузиш; мисоллар муҳокамаси, назорат саволларига жавоб ва ҳоказолар. Бироқ техника ва технологик китоблар билан ишлаганда мазкур усулларни тўлиқ қўллаш мумкин эмас. Техник фанлар юзасидан таълим олувчиларнинг китоб билан ишлашлари жараёнида техника ва технология бўйича материални, вазифани яхшилаб ўрганиш керак бўлади. Бу вазифаларни таблиўа тўлдириш орқали ҳам ўрганиш мумкин. Жадвалда қуйидаги графиклар бўлиши керак: машинанинг аҳамияти, механизмлари, қисмлари, қисмларнинг вазифалари. Кўргазмали метод . Инсондаги ташқи олмни сезишининг энг муҳим органи – кўздир. Олимларнинг фикрича, 80% ахборот мияга кўз орқали узатилади. Иш операцияларининг 80% кўз орқали бажарилади. Ушбу далиллардан кўришимиз мумкинки, таълим жара ё нида кўргазмали метод катта аҳамиятга эгалигини. Умумтехник ва касб таълими фанлари бўйича кўргазмали метод табиий (асбоб, дастгоҳ, деталл, жиҳоз, материал намуналари) ва тасвирий 49

(плакатлар, модел, макет, схема, кино-видеофильм, слайда, кинопроекция, компьютер, мельтимедиа…) жиҳозлар воситасига қўлланилади. Кўргазмали методнинг вазифалари турлича бўлиши мумкин. Ўқитувчи мавзу тушунтиришда ё ки бир хил холларда ўрганила ё тган фан бўйича аниқ кўргазма сифатида, янги ахборотларни беришда кўргазмали методдан самарали фойдаланиш мумкин. Ўқув жараёнида кўргазмали методнинг қўлланилиши дидактик қонунларга мувофиқ бўлиши даркор, кўрсатмали методни қўллаш бу мақсад эмас, балки мақсадга эришиши йўлидир. Таълим олувчиларга саволлар берилиб, кўргазмали метод орқали кино- видеофильмни ёки ўқув телефильмни қўйилади, шундан сўнг таълим олувчилар ўзлари чиқарган хулоса асосида турли вазифаларни бажаришади. Меҳнат ва ҳунар усулларини кўрсатиш вақтида ўқитувчи ўқувчиларнинг диққати ва қизиқишини кўрсатилаётган нарсага қаратиши, уларнинг меҳнат ҳаракатларини фаол ва онгли равишда злаштиришга ундаши зарур. Амалий таълим методлари. Машқ амалий методнинг асосий методларидан бири ҳисобланади. Машқ ўтказишнинг асосий мақсади ўқитиш жара ё нида таълим олувчилар техника ва касбий фанлар бўйича эгаллаган билимларини амали ё тда қўллай олиш борасидаги кўникмаларга бўлишлари таьминлашдан иборатдир. Тьлим олувчиларнинг билимларини мустаҳкамлашда ҳам машқларнинг ўрни катта. Барча машқларни 3 та асосий типга ажратиш мумкин: репродуктив бадиий, изланувчанлик. Репродуктив машқ - бу типдаги машқларни бажаришда таълим олувчилар қурилманинг тузилиши, материали, асбоб-ускуналар, ёзма вазифаларини ўрганишади. Репродуктив машқда чизма, схема, график ва диаграммалар муҳокама қилинади ҳамда таълим олувчилар томонидан улар бажаради. Касбий фанлар бўйича техник хужжатлар – станок паспортлари ва технологик карталарни ўрганиш мумкин. Бу машқда берилган мазмундаги билимларни қўллашилгандир Бадиий машқ . Таълим олувчилар бу турдаги машқларни бажаришда эгаллаган билим ва малакаларидан турли хил комбинацияларда фойдаланишади , яҳни олдига қўйилган вазифалар юзасидан мустақил 50

равишда оригинал жавобларини топишади . Бадиий машқ турларидан бири продуктив масалаларни ҳал қилишдир , яъни , танлаш ( асбоб , ишлов бериш тури , созловчи механизм ), таққослаш ва баҳолаш ( ишнинг бажарилиш йўли , асбобларнинг қўлланилиши , жара ё нлар ) аниқлашга боғлиқ бўлган ( техник талаб , алоқадорлик ), турли хил техник жара ё нларни тушунтириш . Бу турдаги машқлар орқали ўрганила ё тган машина , механизм , қурилмаларининг схемалари тузилади . Таълим олувчилар бу орқали иккинчи даражалисидан асосийсини , кераклисини ажратиб олишади . Изланиш машқи – бу ҳам эгалланган билимларни машқларда бадиий қўллаш усули бўлиб , таълим олувчиларнинг фикрлаш қобилиятини ўстиришга ё рдам беради . Изланиш методининг техника ва касбий фанларга тегишлик бўлган турлари. Ташҳисли машқлар . Улар 3 та босқичда йўлга қўйилади. Биринчи босқичда ўқувчилар – нуқсонларнинг бузилиш сабабларини ўрганишади, бузилишлар бўйича жадваллар, вазифалар – карточкалар тузилади. Иккинчи босқичда эса – таълим олувчилар турли вазиятлардан чиқа олишни ўрганишади. Ташҳисли ўқитишнинг охирги босқичида – ташҳисли масалаларнинг ечилишини ўрганишади. Изланиш машқлар сирасига яна конструкторликни ҳам киритиш мумкин. Улар кўпинча бир тизимда олиб борилиб, секин-асталик билан таълим олувчининг мустақил ва техник фикрлаш қобилиятини ошириб борилади : - конструкцияга ўзгаришлар киритилганда масалани ҳал қилиш; - конструкцияда етишмайдиган бўғин камчиликларини масалани ҳал этиш орқали тўлдириш; - схема бўйича конструкция лойиҳасини тузиш; - техник талабга кўра объектни мустақил конструкциялаш. Лаборатория-амалий ишлар таълим методининг асосий турларидан бири ҳисобланади. Касбий таълимда лаборатория-амалий ишлар назария ва амалий таълимни ташкил қилишда муҳим аҳамият касб этади. Бир томондан 51

таълим олувчиларнинг билимлари мустаҳкамланади, иккинчи томондан эса касбий билиш, кўникма ва малака шаклланади, кейин улар ишлаб чиқариш таълимида ҳам ўз билимларини қўллай олишига ё рдам беради. Лаборатория- амалий ишларнинг турлари: кузатиш ва таьлил қилиш, яъни жара ё нлар ва меҳнат предметини (материалнинг хоссаси, маҳсулотлар) кузатиш ва таҳлил қилиш; кузатиш ва таҳлил асбобини ўрнатиш ва ишлатиш, меҳнат тури (машина, механизм, аппарат, қўрилма, асбоблар). Таълимда фаоллик методи. Ҳозирги кунда илмий ва амалий педагогикада таълим методлари катта аҳамият касб этмоқда. Таълим олувчиларнинг ички ва ташқи фаоллигини ошириш учун турли хил ўйинлардан фойдаланилади. Булардан кенг, кўп қўллнилувчиси – дидактик ўйинлардир. Касб таълимида қўлланиладиган дидактик ўйинлар: техник «диктант», кичик танловлар, «ким эпчилу», «ким чаққон», «техник курашлар», саволлар, «техник лото», «техник домино» ва ҳаказолардан иборатдир. Фаоллик методи сирасига семинар дарслари ҳам киради. У уч босқичда ташкил этилади: семинар бўйича ўқитувчининг маърузаси, таълим олувчилар томонидан семинар мавзуси бўйича мустақил равишда уй вазифаларининг тайёрланиб келиниши ва семинарнинг ўтказилиши бунда таълим олувчи тайёрлаб келган матнлари билан чиқади ва кўргазмалари қуроллар, асбоблар ва жиҳозлардан фойдаланиб тушунтириб беради. Ишлаш жараёни, тузилиши, камчилиги, бошқаришни амалий ўрганиш учун практикумлар ўтказилади. Практикумлар бўйича хулосалар эвристик якуний суҳбат орқали чиқарилади. Таълимнинг фаоллик методи сирасига муаммоли методни ҳам киритиш мумкин. Педагогик адабиётларда муаммоли ўқитишни назарий ва амалий томонлари ёритилиб берилган. Шунинг учун биз техник ва касбий фанларни ўқитиш жараёнида қўлланиладиган муаммоли вазиятларни кўриб чиқамиз. Бундай вазиятлар фанларнинг реал материаллари ва ишлаб чиқариш таълими моҳияти асосида яратилади: таълим олувчилар эгаллаган билимларни ўзларига нотаниш бўлган шароитларда амалий қўллайдилар; таълим 52

олувчилар шундай шароитда ишлайдиларки, эгаллаган билимлари олдига қўйилган масалани ечиши учун ҳам етарли эмаслигини онгли тушунадилар. Касбий таълим муассасаларида амалий ишлар жараёнида интегратив дарслар ҳам кенг қўлланилмоқда. Ушбу дарсларда икки ёки бир неча фанларнинг мавзулари ўртасидаги алоқадорлик ўрганилади. Масалан, математика ва информатика, физика ва химия, касбий технология ва ишлаб чиқариш таълими ва бошқалар. Бундай дарсларда айрим холларда мавзулар фанлар ўртасидаги боғлиқлик орқали тушунтирилади ва таълим олувчиларнинг фанни, мавзуни ўрганиш бўйича қизиқишларини ортади. Фанлар ўртасидаги интеграцион боғлиқлик 3 даражада амалга оширилади: I даража. Юқори – бутун даража, фанлар ўртасидаги интеграция. Масалан «электротехника ва электроника асослари». II даража. – Дидактик синтез, ҳар бир фан сақланиб, интеграция уларнинг бирида қўлланилади. Умумий объект интеграция шакли сифатида ўрганилади. III даража. Фанлараро алоқадорлик, интеграция шакли бўлиб, фанлар мазмунидаги умумий унсурларлар ҳисобланади. Дидактик синтез уларнинг ичида энг муҳими ҳисобланади. Интеграция дарслари: ишлаб чиқариш таълимининг устаси ва ўқитувчи ё ки икки ўқитувчи бир вазифани биргаликда ҳал этишлари асосида ташкил этилади. Таълим олувчиларнинг ўқув билиш фаолияти фаоллиги дарсдан ташқари ишларда техник кашфи ё тчилигини ривожлантириш орқали амалга оширилади. Дарсдан ташқари ишлар – касбий таълим устаси танловлари, илмий-амалий конференциялар, рационализатор ва кашфи ё тчилар билан учрашув, илмий ва техник олимлар билан учрашув, намунали ишлар кўргазмаси, меҳнатни илмий ташкил гуруҳлари, техник тўгараклардир. Ишлаб чиқариш таълими методи. Аввало ишлаб чиқариш таълимининг мақсади устида тўхталиб утиш лозим. Ишлаб чиқариш таълимининг асосий мақсади таълим олувчиларда муайян касб, соҳа бўйича устачиликни шакллантиришдир. Ишлаб чиқариш таълимида асосий мақсадга босқичма- 53

босқич эришилади. Қ уйида «касб устаси» тушунчасини очиб берувчи мезон кўрсаткичлари келтирилган: - бажарила ё тган ишнинг сифати – техник талабларни бажариш, меь ё р ва кўрсаткичларга мос келиши, ижобий натижалар олиш; - меҳнатни ташкил қилиш – белгиланган вақтда бажариш; вақтдан тўғри фойдаланиш, иш вақтида тежамкорлик; -касбий мустақиллик – мустақил иш турини танлашни билиш, ишлаб чиқаришнинг юқори сифатини таьминлаш, тўғри хулосалар чиқариш иш жараёнида ўз-ўзини бошқариш меҳнат маданияти – ўз меҳнати, ишини режалаштириш, янги техника ва технология асосида ишлай олиш, юқори технологик интизом, касбий билимларни ишда қўллай билиш, меҳнат фаолияти ва иш жойини ташкил қилиш, меҳнат хавфсизлиги техникаси қоидаларига риоя қилиш. Меҳнатга бадиий муносабат – рационализаторлик ва кашфиётчиликка интилиш, қобилиятини ўстиришдир. Иқтисодий меҳнат фаолияти меҳнат жараёнини иқтисодий жиҳатдан таҳлил қилиш саналади. Ишлаб чиқариш таълими методи билан назарий таълим методлари ўртасид боқлиқлик, ўхшашлик бор. Ишлаб чиқариш методлари сирасига: меҳнат фаолияти ҳаракатларини кўрсатиш, машқлар,мустақил кузатиш, ёзма инструкция бериш ва фаоллик методлари киради. Меҳнат фаолияти ҳаракатларини кўрсатиш методи . Бу метод ё рдамида таълим олувчилар меҳнат фаолиятини аниқ ва равшан кўришади ҳамда иш жара ё нида машқлар ўтказиш билан ўзларининг меҳнат фаолиятлари билан таққослай оладилар. Таълим олувчиларда меҳнат фаолияти тўғрисидаги тўлиқ тушунча бир лаҳзада пайдо бўлади, авввал умумий ҳолда сақланиб қолади, кейин секинлик билан деталлар аниқланади. Таълим олувчилар томонидан кўрсатила ё тган нарсаларни ўргани олиш, уларни тўлиқ тушуниш, деталлар ва механизмларни ўрганиш учун етарли вақт ажратилиши керак. 54

Шунинг учун уста меҳнат фаолиятини секинлик билан кўрсатиб, деталларни бўлакларга бўлиб, ҳар бири ҳақида алоҳида маълумот бериши, кўрсатиши керак. Таълим олувчининг диққати ҳаракатнинг якуний қисмига эмас, балки оралиқдаги харакатларга ҳам жалб қилиш зарур. Таълим олувчилар нафақат тушунишлари, балки шу билан бирга деталларни эсда олиб қолишлари лозим. Бунинг учун харакат турларини такрорлаб туриб, уни қайта-қайта кўрсатиш керак. Машқлар. Кўникма ва малака машқлар орқали ҳосил қилинади. Машқ - бу харакатларнинг кўп маротаба такрорланишидир. Машқ тизими. Ишлаб чиқариш таълими машқлар бир тизимда олиб борилиши зарур. Машқлар тизимида алоқадорлик мавжуд масалан, ўрганила ё тган меҳнат фаолиятини тўғри бажариш, унинг аниқлиги, ишда аниқ бир тезликка эга бўлиш, касбий мустақилликни шакллантириш, меҳнатга бадиий ё ндашиш. Машқлар тизимига икки томонлама ё ндашиш мумкин. Биринчидан, дидактик мақсад: касб малакасини шакллантириш бўйича машқлар, бошланғич кўникмаларни шакллантирувчи машқлар. Иккинчидан, мазмун: меҳнат харакатларини бажариш, меҳнат операциялари ва меҳнат жара ё нларини бошқариш бўйича машқлар технологик жара ё нни бошқариш бўйича машқлар ўтказиш. Ҳақиқатдан ҳам касб маҳоратини эгаллаш орқали янги ўқув ишлаб чиқариш вазифаларини босқичма-босқич бажариш асосида янги мақсадларга ҳам эришиш мумкин. Бу эса – машқ ўтказишнинг муҳим шартидир. Меҳнат усулларини бажариш соҳасидаги машқлар меҳнат ва касб кўникмалари, малакаларни таркиб топтириш ҳамда мустаҳкамлаш мақсадида муайян ҳаракатларни кўп марта такрорлаш билан ажралиб туради. Машқлар ва мустақил ишлаш. Машқ методида «машқ» ва «мустақил ишлаш» терминлари кўпинча биргаликда ифодаланади. Мустақил ишлаш ўқув-ишлаб чиқариш топшириқларини бажаришдан ўқувчиларнинг машқлар жара ё нида ҳосил қилинган меҳнат ва касб кўникма ва малакаларини тўла-тўкис шакллантириш, янада такомиллаштириш ва мустаҳкамлаш 55

мақсадида фойдаланилади. Дидактик мақсад-ишлаб чиқариш, касбий мустақилликка эришишга хизмат қилади. Таълим олувчиларнинг мустақил кузатуви. Бу метод, асосан, таълим олувчиларнинг ишлаб чиқариш таълими меҳнат корхоналарида, мураккаб жиҳозлар билан ишлаганда қўлланилади. Таълим олувчилар уста раҳбарлигида ўқувчилар берилган вазифалар бўйича мустақил кузатувлар ўтказишади. Вазифада мустақил кузатишнинг мақсади белгиланади, уни олиб бориш кетма-кетлиги кўрсатилади. Ишлаб чиқариш таълими бўйича уста таълим олувчиларга қуйидагиларни тушунтириб беради: вазифа, саволлар, моҳияти кузатув кетма-кетлиги, келиб чиқиши мумкин бўлган қийинчиликлар ва уларни ечиш йўллари, кимга мурожат қилиш, хулосаларни қандай тўлдириш кераклиги ва ҳоказолар. Ёзма йўриқнома. Бу метод ишлаб чиқариш таълими дарслари учун турли инструктив ўқув хужжатлар, мустақил ахборот манбаи бўлиб хизмат қилади. Ишлаб чиқариш таълимида йўриқномалар, технологик карталар, ўқув алгоритми кўп қўлланилади. Ўқув операцияларини ўрганишда инструкцион карталар (қоидалар, йўл-йўриқ, бажариш, назорат ва ўз-ўзини назорат қилиш қоидалари) қўлланилади. Технологик карта комплекс тавсифдаги ишларни бажаришда қўлланилади – меҳ ё рлар, техник талаб, ўқув ишлаб чиқариш ишларини ташкил этиш моҳиятини очиб беради. Инструктив технологик карталар эса комплекс ишларнинг бошланғич босқичда қандай бажарилиши юзасидан маълумотлар беради. Таълим олувчиларга ўқув алгоритмини ўргатиш - хизмат кўрсатиш, бузилиш ҳолатини бартараф этиш, қийин жиҳозларни бошқариш ишни бажаришда аниқ қоидаларга риоя қилиш каби талабларни ўзида ифода этади. Ёзма йўриқнома хужжатлари ҳар бир жойида бўлса меҳнат унумдорлиги ошади. Ишлаб чиқаришнинг фаоллик методи. Ўқув ишлаб чиқариш ишларида фаоллик ақлий, билим, бадиий фаолликлар саналади. Улар таълим олувчиларнинг мустақил фаолиятида, фаолият турини мустақил ва мақсадни танлашларида ва уларни ижобий натижаларга олиб келиш, меҳнатни 56

режалаштириш, таҳлил ва хатоликларга йўл қўймасликда кўринади. Таълим олувчиларнинг ўқув ишлаб чиқариш таълимидаги фаоллик – машиналар, агрегатларни ишлатишдаги қобилияти, ички жара ё нни билиш ва қилинган таҳлиллар асосида мақсадли ечимларга келишларидир. Ишлаб чиқариш таълимидаги фаоллик методига – ишлаб чиқаришда техник масалаларни ечиш киради: ишлов бериш, тузатиш, бошқариш меь ё рини хисоблаш, автоматлаштирилган жиҳозлар учун бошқарув дастурини ишлаб чиқиш (масалан, сонни дастурли бошқарув станоклари), жадвал, маълумотлар ва диаграммалардан керакли маълумотларни топиш. Ўқув ишлаб чиқариш ишларида машина, қурилма, агрегатларнинг кинетик схемалари ё рдамида меь ё рлари, кўрсаткичларини аниқлаш, монтаж тузилмаларини ишлаб чиқиш. Техник масалаларни ечишнинг юқори даражаси бадиий характердаги масалаларни бажариш ҳисобланади. Сифатни ошириш ва ишлаб чиқариш меҳнати: ўқув ишлаб чиқариш фаолиятида ўқитувчи ё ки мустақил таълим олувчилар тавсия этилган тай ё рлаган бир неча технологик жара ё нлар ичидан энг мукаммалини топиш, иш вақти сарфи, материаллар ва энергетик тежаш йўлларини ишлаб чиқиш, кабиларни амалга оширадилар, шунингдек, ишлаб чиқариш таълимини ўқитиш жара ё нида таълим олувчилар маҳсулотга ишлов бериш тай ё рлан, йиғиш, жиҳозларни текширишни оғзаки ё ки ё зма орқали ўрганишади. Бу эса ўз навбатида таълим олувчиларда технологик жара ё н тўғрисида тушунчалар ҳосил қилади. Таълим олувчилар кўникмаси ошгани сари уларга қийинроқ вазифалар топширилади ҳамда технологик жара ё н объектлари мунтазам равишда ўзгартириб турилади. Ишлаб чиқариш таълимининг фаоллик методи сирасига машқлар ҳам киради. Машқлар ишлаб чиқарш жара нида ҳосил бўладиган масалаларни ечиш учун қўлланилади. Бундай машқлар таълим олувчиларни ишлаб чиқариш жараёнида содир бўладиган вазиятларига тайёрлайди. Машқларни ўтказиш учун муайян жараён ҳосил қилинади. Масалан, агрегатларни созлаш, технологик меьёрларнинг бузилиши, иш жойида бузилиш ҳолатларининг содир бўлиши. Бундай 57

жараёнларни ижобий ҳал этиш технологик вазифа сифатида ҳам берилиши мумкин. Таълим олувчи берилган вазифани ўрганиб, унинг аниқ ё ки нима сабабдан бузилгани, бузилиш сабаблари, хатоларни тўғрилаши ва ечимини топиши керак бўлади. Бундай вазифалар таълим олувчиларга икки усулда: савол ва жавоблар саволларнинг асосида берилиши мумкин. Биринчи усулдаги машқда аниқ жара ё ннинг муҳокамаси ва технологик жара ё нлар моҳияти ўрганилади. Бу каби вазифалар ўқитишнинг бошланғич босқичларида қўлланилади. Таълим олувчилар кўникмаси ошгани сари мустақил ишлаб чиқаришда ҳосил бўладиган жара ё нларни ўрганишга қаратиш лозим. Бунда 2 - усулдаги вазифалардан фойдаланиш керак бўлади. Меҳнат таълими ўвҳқитувчисида касбий компетентлиги шакллантириш ва меҳнат таълимни ташкил этишда ролли ҳамда ишбоп ўйинлардан самарали фойдаланишга эътибор берилмоқца. Ўйин чоғида маҳсулдор эмас, балки жара ё нли фаолият ташкил этилганлига боис ўқувчилар тасвирий вазиятларни яра-тиш асосида ўзларининг атроф-муҳитга бўлган муносабатларини табиий намо ё н эта оладилар. Ўйинли фаол фаолият эса уларнинг ижодий имкониятларини ошириб, тафакку-рини ривожлантиришга ё рдам беради. Ўқувчиларнинг назарий билимларни амалий кўникма ва малакаларга айлантариш, уларда таълимий фаолликни юзага келтириш, уларни ижтимоий муносабатлар жара ё нига кенг жалб этишда ролли ҳамда ишбоп ўйинлар ўзига хос ўрин тутади.Уйин технологиялари таълим самарадорлигини таъмин-лаш, ўқувчиларда фаолликни юзага келтириш, билим, кўникма, малакаларни шакллантириш, вақтни қисқартириш, таълимни жадаллаштиришга ё рдам беради. Блиц – ўйин. Операцион (воқеий) ўйинлар. Бундай ўйинларда аниқ ўзига хос воқеа – ҳодисанинг бажарилиши машқ қилинади. Операцион ўйинлар иш жара ё нига хос моделлаштирилади. Роль ижро этиш ўйинлари. Унда конкрет шахснинг хулқи, хатти ҳаракати, ўз вазифалари ва мажбуриятларини бажарилиши тактикаси машқ қилинди. Психодрама ва социодрама. 58

Бу ҳам ўзига хос ―театр‖, лекин ижтимоий психологик мақсадни кўзлайди: Унинг асосий мақсади жамоада вазиятни ҳис қила олиш, бошқа кишининг ҳолатини ўзгартириш ва унга баҳо бериш, у билан самарали мулоқотга кириши олишни шакллантириш ҳисобланади. Педагог ва психолог олимлар - Д.Н.Узнадзе, Л.С.Внготский, А.Н.Леонтьев, С.А.Шмаков, Г.К.Селев-ко, П.Я.Гальперин, И.Олло ё ров, АА.Вербицкий ва бош-қалар ўйинга асосланувчи фаолиятнинг моҳияти, улар-нинг ўзига хос хусусиятлари, имкониятлари борасида та-дқиқот шнларини олиб борганлар. Ўйин жара ё нида намо ё н бўлувчи психологик хусусиятлар ҳар ўқувчига шахсий имкониятларини намойиш эта олиш имконини беради, уларнинг ижтимоий ҳа ё тда эгаллаган ўрнини барқарорлаштиради, уларда ўз-ўзини бошқариш кўникмаларини ҳосил қилади. Уйин технологиялари назарий билимларни мустаҳкамлаб, амалий кўникмаларнинг малакаларга айланишини таъминлаб қолмай, уқувчиларда муайян ахлоқий, иродавий сифатларни ҳам тарбиялайди. «Сценарий» технологияси Технологиянинг мақсади: талабаларда якка ва жамоавий фаолият кўникмаларини, шунингдск, ижодий қобилиятларни шакллаштириш, турли шаклдаги якка ва жамоавий ижодий фаолият. Сценарий ўйин технологиясини амалга ошириш учун, ўтказиладиган тадбирларни олдиндан рсжалаштириш. Бажариладиган иш сценарийсини тузиш, ташкил этиш ва ўтказиш буйича кўникма, малака ҳосил қилинади. Бундай ўйинлардан қайсидир ташкилот, муассаса ва унинг қисмлари фаолияти андооза қилиб олинади. Воқеалар, кишиларнинг бирор фаолияти (иш битириш мажлислари, режани муҳокама қилиш, суҳбатлар ўтказиш, муаммони хал эта олиши), фаолият ҳолати ва шартлари андоза қилиб олиниши ҳам мумкин. Сценарийда қўйилган муаммони хал этиш йўллари тўла ё зиб чиқилади ва имитация қилинадиган объектлар ва жара ё нлар белгиланади. 59

Машғулотни ўтказиш тартиби: Машғулотнинг ҳар бир қатнашчиси якка ҳолда ишлаш учун тай ё р келган тарқатма материал (карточка)лардан биттасини танлаб олади; Карточкаларда талабалар учун турли хил тадбирлаш мавзуси берилган бўлиб, улар шу мавзуда ўтказилиши мумкин бўлган тадҳақида якка холда бош котиришлари, унинг мазмуни, ўтказиш тартибининг турли шаклларини аниқлашлари ҳамда шу тадбирнинг сцснарийсини ишлаб чиқишлари керак. Машғулотнинг кейинги босқичида талабалар ўзлари якка ҳолда тузган режа-сценарийлари билан кичик гуруҳларга ажраладилар. Улар ўз ишларининг натижаси билан гуруҳ аъзоларини бирма- бир таништирадилар, ишлаб чикилган рсжа- сценарийларга бахо беради берилган режа-сценарийларни тўлдириб, тўғрилаб, улар ичидан вариантни танлаб оладилар, Кейин кичик гурухлар биргаликда танланган тадбирнинг режа-сценарийсшш ишлаб чиқадилар. Вазифаларни бажариш мобайнида гурух аъзолари, якка тарибда ижодий ёндашиб, таёрланган режа-сценарийларни эътиборга олган ҳолда амда улар ичидан танлаб олинган сенарий бўйича тақдимст тайёрлаиадилар. Сценарий ўйин технологияси талабаларда муаммога илмий ёндашиш, лоёиҳалай олишлик, конструкторлик, режалаштира олишлик, ташкилотчилик, илмийлик, амалда қўллай олиш, моделлаштириш, тадқиқотчилик каби қобилиятларни ва касбий сифатларни шакллатиради. Ҳар бир гуруҳ биргаликда тайёрлаган сценарийларини химоя килад Ҳимоя вақтида гуруҳ аъзолари (ёки гуруҳ вакили) талаба аудиториясининг саволларига жавоб бериши ёки ўз вариантларида колишлари мумкин. Режа-сценарий лойиҳасининг намойиши схсма (а томоша) шаклида бўлиши мумкин. Тақдимот тугагач, талаба ( ё ки ўқувчи)лар ҳимоя қилинган лойиҳалалар биргаликда муҳокама киладилар ва якунлайдилар. Уқитувчи ҳар томонла яхши, қизикарли тузилгаи сценарийларни кейинчалик амалга ошириш ташкилотчиларга тавсия этади. Ўқитувчи бажарилган ишлар учун миннатдорчилик билдиради. Ўйин технологиялари таълим самарадорлигини таъминлаш, ўқувчиларда фаолликни юзага келтириш, билим, кўникма, 60

малакаларни шакллантириш, вақтни қисқартириш, таълимни жадаллаштиришга ё рдам беради. Ўйин жараёнида намоён бўлувчи психологик хусуси-ятлар ҳар ўқувчига шахсий имкониятларини намойиш эта олиш имконини беради, уларнинг ижтимоий ҳаётда эгал-лаган ўрнини барқарорлаштиради, уларда ўз-ўзини бош-қариш кўникмаларини ҳосил қилади. Уйин технологиялари назарий билимларни мустаҳкамлаб, амалий кўникмаларнинг малакаларга айланишини таъминлаб қолмай, уқувчиларда муайян ахлоқий, иродавий сифатларни ҳам тарбиялайди. 2.3. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий-педагогик фаолиятини моделлаштириш Педагогик тизимлар ва улар фаолиятининг тадқиқ қилишда Н.В.Кузьмина томонидан амалга оширилган метод анча самарали ҳисобланади. У тизимли ё ндашув умумий назариясидан фойдаланиб, педагогик тизимларнинг ягона моделини яратади. Ҳар қандай педагогик тизим таркибий қисмлари ўзаро яқин алоқадорликда бўлиб, таълим – тарбия мақсадларига қаратилгандир. Шунинг учун мазкур тадқиқотда тизимли ё ндашувни методологик асос қилиб, биз объектни ўрганишда катта имкониятлар очиб беришга асосландик ўз навбатида педагогик кадрлар малака ошириш тизимида таълимнинг ўзига хос хусусиятларини, унинг муҳим имкониятларини, улар ўртасидаги муҳим боғланишларни очиш ва шу асосда объектни тадқиқ қилишга, унинг бутун мураккаблиги ва ривожланишини аниқлашга имкон беради. Агар биз ўқитувчилар касбий маҳоратини ошириш тизимига тизимли ё ндашув асосида қарасак, у мураккаб педагогик тизим сифатида бир – бирига боғлиқ муассасалар мажмуидан иборат бўлиб, педагоглар узлуксиз малака оширишнинг умумий мақсадини амалга оширишга қаратилгандир. Демак, мураккаб педагогик тизимларга тизимли ё ндашув уларни яхлит – бутунлигича ва маълум қисмларга бўлиб ҳамда бошқа тизимлар билан алоқадорликда қолиш имкониятини беради. Чунки, бу жараённи таҳлил қиладиган бўлсак ўқитувчи ҳар қандай педагогик жараёнларда ўз фаолиятини амалга оширади, таълим олишда ўзининг билимини, кўникма ва малакасини 61

оширади. Педагогик тизимнинг бир бўлаги сифатидаги модели тузилишида намоён бўлади. Иккинчи бир томондан қарасак, ўқитиш жараёни доимий равишда субъект ва объектга боғлиқ равишда шаклланди натижада ўқув педагогик тизимнинг моделини ифодалайди. Инсоннинг фаолияти ҳар қандай характер ва шаклда бўлмасин, маълум ички интилиш, истак, майл, яъни мотив асосида, у ё ки бу мақсадни амалга ошириш оқибатида рў ё бга чиқади. Демак, ўқитувчининг мунтазам ўз фаолияти ва шахсни такомиллаштиришнинг ижтимоий зарурлигини онгли англаши ва унга интилиши узлуксиз малака оширишда белгиловчи ҳисобланади. Шунинг учун ўқитувчининг етук шахс сифатида мунтазам билим, малака ва кўникмасини ҳамда шахсни такомиллашувига шахсий ишончи ва уни амалга оширишига эҳти ё ж сезилиш, ниҳоятда мураккаб иш, шу билан ўз шахси ва фаолиятидаги камчиликларни тузатиш жара ё нига киришиш учун асос бўлади. Шунинг учун ўқитувчилар касбий маҳоратни ошириш тизими фаолятида, яъни тингловчилар ва малака ошириш ташкилотчилари фаолиятида ўқитувчини билимга ташналик, янгиликка интилиш, ―мен ҳамма нарсани биламан‖, каби ўзига ортиқча баҳо бериш одатини сингдириш, доиминй ўқиш, ўрганиш, малака оширишнинг фойдалилига ишончини мустаҳкамлаш зарур. Шундай қилиб, педагог кадрлар касбий маҳоратини ошириш тизимининг бош мақсади фақат ўқитувчи фаолияти ва шахсини такомиллаштириш эмас, балки унода жамиятнинг таълим – тарбияга ошиб бораётган талабларини амалга ошириш билан шахсий тайёргарлиги ўртасидаги ўзаро мутаносибликни шакллантиришдир. Фаолият – инсоннинг воқеликка бўлган фаол муносабатининг шундай шаклики, у орқали ўзи яшаб турган олам билан реал алоқа ўрнатилади. Фаолият – шахс хисобланган ҳар бир кишининг ички психик ва ташқи жисмоний онгли, мақсадга қаратилган фаоллигидир. Инсон фаолият воситасида табиатга, нарса ва ҳодисаларга кишиларга таъсир кўрсатади, фаолят давомидаги ҳаракатларида инсон ўз ички психик хусусиятларини ошкор қилиб амалга оширади. Шу жараёнда ташқи олам, нарса ва ҳодисаларга нисбатан одамлар шахс сифатида, субъект 62

тарзида намоён ади. Фаолият билиш ва ирода билан боғлиқ бўлиб, уларга асосланади. Фаолият инсоннинг ички (психик) ва бошқа (жисмоний) онгли мақсадга қаратилган фаоллиги тарзида англанган мақсад орқали бошқарилади Булар фаолиятни ташкил қилишда инсоннинг мақсадли ҳаракати асосан субъект ва объектнинг ўзаро таъсири тариқасида намоён бўлишини асосладилар. Фаолият эҳтиёж асосида ҳаракатланади. Инсон ўз эҳтиёжини қондириш учун мақсадли ҳаракат қилади. Педагог фаолиятларни, айниқса, ўқитувчи фаолиятини тадқиқ қилишда Н.В.Кузьминанинг хизматлари каттадир. Унинг ишлари асосида ўқитувчи фаолиятининг тузилиши аниқланди. Унинг фикрига кўра фаолият кўпгина педагогик топшириқларни ҳал қилиш жара ё ни ва шу асосда педагогик қийинчиликларни бартараф қилиш йўлларидир. Ўз тадқиқотлари асосида Н.В.Кузмина шундай умумназарий хулосага келадики, ўқитувчи фаолиятининг тузилиши унинг шахс тузилишига мос келади. Н.А.Кузмина ўқитувчи фаолиятининг тузилишини конструктив, ташкилотчилик, коминикатив, гностик, режалаштириш, лойиҳалаштириш тарзида ба ё н қилади ва фаолият билан шахсий сифатлари бир – бирига тенг деб таъқидлайди. Амалда фаолият билан шахсий сифатлар бир – бирига тенг эмас. Шунинг учун ҳам биз уни қабул қилолмадик. Амалий фаолият билан шуғулланган профессор К.З.Зариповнинг педагог фаолиятининг таснифига кўра, ўқитувчи фаолияти тузилиши қуйидагича: Булар а) роли; б) бошқарув; в) функционал; г) рефлексив; д) тадқиқотчилик каби фаолият тузилишини ўзининг илмий – тадқиқот ишида тавсия қиладилар. В.А.Сластенин ўқитувчи шахсини ўрганиб, унинг фаолияти билан яхлитликда шаклланишида таълим (яъни ўқиш даври) ва амалий фаолият белгиловчи рол ўйнашини аниқлади. Шу асосда ўқитувчи шахсининг модели ишлаб чиқилди касбий характеристикаси. Педагогик фаолят деб, инсоният тўплаган билим, ижтимоий тажриба, маданий ва маънавий бойликларни ёш авлодлга сингдириш, улар шахсини ривожлантириш ва жамиятда маълум ижтимоий вазифаларни бажаришга тайёрлашга қаратилга ижтимоий 63

фаолиятнинг алоҳида турига айтилади, десак хато бўлмайди. Унинг мазмуни мақсадида намо ё н бўлади. Мақсад олдиндан кўзланган натижанинг англанган образи бўлиб, инсон фаолияти унга эришишга қаратилган. Мақсад – ўз фаолиятининг замон талабларига жавоб берадиган ташкил қилиш ва ё ш авлод тарбиясини ислоҳат талаблари асосида англаб етиш даражаси. Ўқитувчи ўз фаолиятини маълум воситалар амалга оширади. Унинг фаолиятининг воситалари – илмий билим, дарслик, ўқув қўлланмаларидаги билимларни ўқитиш воситалари орқали ўқитувчиларни табиат ва жамият тараққиёт қонунларини англаб олишларини таъминлашдир. Бундан ташқари педагогик фаолиятнинг яна бир муҳим хусусияти унинг билим бериш, ўргатиш эканлигидадир. Педагогик фаолият – мақсад нафосатли, аҳлоқий ва иқтисодий жиҳатдан мос бўлиб, ҳаётга ўсиб келаётган ёшларни тушинган ҳолда тайёрлашга бошловчи инсоний фаолиятнинг ижтимоий – фойдали мақбул кўринишидир. Фаолиятнинг педагогик субъектида – фаолиятни қамраб олувчи гуруҳ, инсон ва инсонлар. Унга қуйидагилар киради: - жамоа – ижтимоий муҳит (давлат, миллат, ишчилар, диний салоҳи ё т), қайсики педагогик жиҳатдан инсонларга таъсирини ўтказади; - гуруҳ – жуда катта бўлмаган жамоа – инсонларга педагогик фаолияти таъсирини ўтказадиган. - Педагог – инсон, қайсики педагогик фаолиятни уюштирувчи ва бошқарувчи. Педагогик фаолиятнинг функциясига қуйидагилар киритамиз: Бошқарув – педагогик фаолиятни уюштирадиган ва қўллайдиган; Тарбия – жамият ва ҳа ё тга ҳаққоний дун ё қараш орқали инсонларни ишончли шакллантириш; Ривожлантириш – ўқитувчи ўзининг касбий билимларини узлуксиз ошириб бориши; Ўқитиш – фаолият ва ҳа ё тни ҳозирги замон талаблари асосида билимларнинг, кўникма ва малакаларини ривожлантиришидир; 64

Психологик тай ё ргарлик – ҳар қандай қийинчиликни ечишга инсон ички кечинмалари орқали тай ёр ҳолда шаклланишидир; Пдагогик фаолиятнинг ташкилий асосий қисми, педагогик фаолиятни лойиҳалаштиришдир, улар қуйидагилар: - лойиҳалаштирувчи, инсонларнинг баъзи шахсий сифатлари, эришилган натижаси билан белгиланиб, педагогик фаолиятнинг вазифасини ва мақсадини аниқ йўнилтирилган мантиқни ифодалайди; - ташкилотчилик, педагогик фаолиятнинг ташкилий йўналишлари асосини ўзида мужассамлаштиради; - илмийлик, педагогик фаолиятининг субъектив ва объектив активлиги, илмий интеллектуарл, муҳум юқори таъминотини белгилайди; - коммуникациявий (амалда қўллаш) – педагогик фаолият йўли, субъектив ва объектив ўзаро боғланиши ва мажмуаси туфайли эффективлиги вак уюштирилиши ҳар томонлама амалга оширилади; - илмий тадқиқотлиги, педагогик жара ё н такомиллашган ва ўрганувчи характерлидир; - педагогик фаолиятнинг объективлиги – жамият – психологик хусусиятлари ва якка қатнашувчи, гуруҳ, ҳамда инсонлар иштироқини белгилайди. Педагог фаолиятини таҳлил қиладиган бўлсак, у учта элементдан иборат бўлиб, бу эса ўқув – педагогик тизимни ифодалайди. Субъект – объект – субъект фаолиятидир. Ўқув жараёнида мутахассис фаолиятини моделлаштириш тамойили Моделлаштириш бу билиш объектининг ҳар хил моделларини яратиш ва ундан илмий ижодда фойдаланиш имконини берувчи илмий методдир. Моделлаштириш методида объект ўрнига унинг модели ўрганилади. Моделлаштириш – бирор нарсанинг моделини ишламоқ ё ки яратмоқдир. Моделллаштириш ўқитувчии фаолиятида таълим – тарбияни илмий асосда ташкил этиш, таълим – тарбия жара ё нига (мустақил таълим, тарбия, ўзини – ўзи тарбия) ва буни амалга оширишда замонавий талабларни, талабалар эҳти ё жлари, талабалар дун ё қараши ва бошланғич тушунчалари, мустақил 65

ўрганиш учун бериладиган топшириқлар, талабаларнинг имкониятлари, ўқитиладиган фан ва ўрганиладиган мавзуларнинг мақсади, предмети ва аҳамиятини инобатга олиш ҳамда уларга мос келувчи таълим методларини танлаш, амалга оширилиши зарур бўлган вазифаларни ва уларни амалга ошириш босқичларини белгилаши зарур. Моделлаштириш орқали мазмун ва мақсадларни исботлаш учун аввал осон билимларни ўзлаштириш, ўқитиш методларини ўқув режаси ва ўқув дастури талаблари асосида танлаш. Ўқув жара ё нида кенг тармоқли ишчи фаолияти қуйидаги шартлар асосида амалга оширилади: а) билим ва малакани политехник йўналтириш. б) кўчириб (интегрция асосида) ўқитиш жара ё нида градациянинг ўрни. в) кўчириб ўқитиш жара ё ни. Мутахассис шахси ва фаолиятини моделлаштиришга нисбатан ё ндашувларнинг турлича бўлишига қарамай, илмий тадқиқотларда касбий педагогик тай ё ргарлик тизимида мутахассиснинг касбий ва шахсий камолоти, шунингдек, мутахассисни касбий тай ё рлаш жара ё нининг моделини яратиш муаммоси тадқиқ этилмаган. Буюк Британиялик олим М.Розенберг ўқитувчи фаолиятининг тўққиз йўналиши ва уларга нисбатан қўйилувчи қуйидаги касбий талабларни ишлаб чиқди: - ўқувчиларнинг талаб ва эҳти ё жларини билиш; - фаолият самарадорлигини баҳолай олиш; - ўқув дастурларини ишлаб чиқа олиш ла ё қатига эгалик; - касбий маҳоратга эга бўлиш; - маслаҳатчи бўла олиш; - коммуникабеллик ла ё қатига эга бўлиш; - илмий тадқиқот ишларини олиб бориш қобилиятига эгалик; - доимий равишда касбий маҳоратни такомиллаштириб боришга эришиш; 66

- шахсини маданий жиҳатдан такомиллашувига эришиш . Меҳнат таълим ўқитувчиси ўз билимини мустақил ошириш фаолиятини аниқ бир мақсадга йўналтириш ва бу мақсадга эришиш учун қуйидаги шартларга риоя қилиш керак: 1. Ўз билимини мустақил ошириш мазмунини касб таълими ўқитувчиси мутахассисилиги бўйича педагогик амалиёт ўтаётган таълим муассасасининг ўқув устахонасидаги аниқ шароитларга, амалиётнинг шароитлари, талаблариги мослаштириш керак. 2. Меҳнат таълими ўқитувчиси маълум мақсад асосида ва маълум тартибда ўзида қуйидаги сифатларни шакллантириб бориши керак; - талабаларнинг интилишлари, қизиқишларини чуқур ҳис қилиш, тушуниш, уларнинг маънавий эхти ё жларини ҳисобга ола билиш; - талабалар билан эммоционал алоқа ўрнатиш, уларнинг ақлий, ахлоқий ва амалий фаолияти томонларига фаол таъсир этиш. 3. Меҳнат таълим ўқитувчиси ўзининг педагогик маҳоратини ошириш устида ишлаш тизимининг энг самарали усуллари, йўлларини танлаб олиш, технологик жара ё н ва техник объектларни тўғри танлаб фаолият кўрсатиш керак; 3 . Меҳнат таълими ўқитувчиси умумий педагогика, психология, меҳнат гигиенаси ва физиологияси, техника ва технология фанлари бўйича саволлар рўйхатини мустақил ўрганиб чиқиш шарт; 4 . Меҳнат таълими ўқитувчиси аниқ шароитларни ҳисобга олган ҳолда ва уларга мос тарзда индивидуал ҳолда ё ки жамоа билан бирга ўз билимини ошириш шаклларидан фойдаланиш, амалий машқлар бажариш мақсадга мувофиқ; 5 . Меҳнат таълими ўқитувчиси ўз билимларини оширишни доимий ижодий изланишлар тарзида ташкил этиш ва маълум мақсадга йўналтириш зарур. Бунинг учун м еҳнат таълими ўқитувчиси ижодий изланишлар жара ё нини бошқаришга мойил бўлиш и, ижодий изланишларнинг самарадорлиги ўқитувчининг педагогик, психологик ва назарий тай ё ргарлигига боғлик бўлишни эсда тутиши лозим. 67

Мустақил таълимга қуйидагича таъриф берилди: мустақил таълим – ўқув материалини мустақил ўзлаштириш, мураккаблик даражаси турлича бўлган топшириқлар, амалий вазифаларни аудиторияда ҳамда аудиториядан ташқарида ижодий ва мустақил бажариш асосида назарий билим, амалий кўникма ва малакаларни шакллантиришга қаратилган тизимли фаолиятдир. Фаолият - умуман олганда, бу жонли тизимларнинг ташқи муҳит билан ўзаро ҳамкорлиги асосидаги адатив йўналтирилган фаоллигидир. Инсон фаолиятига келганда эса, уни одамларнинг ижтимоий йўналтирилган фаолияти сифатида белгилаш мумкин. Мослашиш эса ана шу фаолият усулининг ўзгинасидир. Ҳақиқатан ҳам, исталган касбий – педагогик мослашиш, у ижтимоий фаолият бўладими, индивидуал фаолият бўладими, қандай бўлмасин фаолиятни тақоза этади, бироқ ҳар қандай фаолиятни эмас, балки жамиятни ижтимоий, иқтисодий, маънавий соҳаларидаги ижобий ўзгаришларни назарда тутадиган ―фаолият усули‖нигина касбий педагогик мослашиш сифатида талқин қилиш мақсадга мувофиқдир. Касбий мослашишни ривожлантириш усули сифатидаги фаолият энг аввало маънавий, касбий – ижодий фаолиятни, ўз ичига олади. Мана шу фаолият давомида маданий қадириятлар яратилади. Касбий фаолият меъёрлари дунёқараш билан боғлик кўрсатмаларнинг махсус узатувчиси бўлиши мумкин. Бизнинг фикримизча, касбий фаолият ва унга мослашиш меъёрлари касб – ҳунар фаолияти ва муомала жараёнида дунёқараш тусини касб этиб, одати фаолият меъёрлари ва касбий тафаккур меъёрларининг ўзаро муносабати муаммола орқали шаклланади. Мутахассис модели – бу олийтаълим муассасасида мутахассислар тайёрлаш жараёнини тартибга солувчи ўқув режалари, дастурлар ва бошқалар хужжатларнинг акс эттирилишидир. Яъни, мутахассиснинг касбий тайёргарлиги модели энг умумий кўриниши ўзида ижтимоий – сиёсий, ташкилий – бошқарув, ахлоқий билимларнинг меҳнат фаолияти учун зарур бўлган хусусиятлар, кўникмаларнинг ҳажми ва тузилмасининг схематик ифодаланишини акс эттиради, ҳамда моделни тузишда қуйидагиларни назарда тутганлар: 68

- мутахассиснинг функционал шаклланганлиги; - унинг касб – ҳунар ихтисослиги кенглиги; - профессографик тавсифлар; - яқин ва йироқ истиқболга ушбу фаолиятга берилган эксперт бахоларни ва башоратлар; - ўқув фанларининг ҳажми ва нисбатини эътиборга олган ҳолда уларнинг схемалари. Бу ерда энг мақбул ўқув режаси буюртмачи сифатида корхоналарнинг мутахассисга қўйиладиган талабларни хисобга олган ҳолда ишлаб чиқилиши керак бўлган талаба модели асосидагина тузилиши мумкин, деб ҳисоблайди. Бошқача нуқтаи назар тарафдорлари ҳам мавжуд. Улар мутахассиснинг модели тушунчасига мутахассиснинг билими, малака ва бошқаларни ҳам киритишади. Бизнингча, мутахассис тай ё рлаш модели бу фақат ўқув режаси, дастури ва бошқа ҳужжатларни кўзда тутувчи изчил концепция эмас, чунки у бўлажак ўқитувчи касб – ҳунар фаолиятининг асосини ташкил этувчи сифатларни очиб беришга хизмат қилади . Мутахассис модели вазиятни яхлит тушуниш, олий таълим муассасаси даражасидан ташқарига чиқиш, ўрганилаётган мутахассислар бизнинг мисолимизда меҳнат таълим ўқитувчилари фаолияти соҳасидаги ўзгаришларни олдиндан айтиш ва бу ўзгаришларни мутахассислар тайёрлаш жараёнида хисобга олиш зарурлигини ўз ичига олиш лозим. Биз модел тузилмасини қабул қилиб олар эканмиз, таҳлил ва тажриба – синовга асосланган тузилмани модел учун онгли равишда ишлаб чиқамиз. Мутахассис педагог фаолияти моделини яратиш мураккаб ва кўп қиррали вазифа бўлиб, уни ҳал этиш босқичларини Р.С.Немов қуйидагича кўрсатиб берган: - мутахассис моделининг асосий параметрларини дастлаб фаразлар тарзида, сўнгра тадқиқот даражасида ажратиб кўрсатиш. - моделни лойиҳалаш учун унинг кўрсаткичларини танлаш, конструкциялаш, стандартлаштириш; - мутахассис моделини яратиш учун методик асосларни ишлаб чиқиш. 69

М.Очилов бўлажак ўқитувчи, мутахассиснинг касб тай ё ргарлиги модели сиф а тида қуйидагиларни киритади: ўрганила ё тган объект – унинг индивидуаллиги; объектнинг тадрижий тавсифи касб ҳунар йўналиши ва тай ё ргарлиги қарор топиш жара ё ни муносабати билан биринчи курсдан бошлаб талаба шахсининг ўзгариши; ўрганиладиган яхлит тизим – мутахассислар тай ё рлаш тизими; моделнинг аниқ мазмуни – биринчи курсдан бошлаб касб тай ё ргарлиги жара ё нида шахснинг шаклланиши; ривожланиш шароитлари ва ўқитувчининг тажрибасига (малакасига) боғлик бўлган шахс шаклланиши жара ё нларининг аниқ таклифи; аниқлаш усули – олий таълим муассасаси ўқитувчисининг тажрибасига асосланган сифат, феномен даражаси; асосий восита – ўқув тарбия жара ё нининг касбий йўналиши. 2.4. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчиси касбий компетентлигини шакллантиришда мустақил таълимнинг тутган ўрни Касбий мустақил билим олиш жара ё нини гуманитарлаштириш муҳимлигига ишонч ҳосил қилишнинг шарти, шарт-шароити, шакли, ахборот материали, воситаси, инсонпарварлик асосида амалга оширилиши, унга тай ё ргарлик. Мустақил билим олиш таълимнинг тизимли таркибий қисми сифатида унинг хусусиятлари кўринишида янада чуқурроқ англанади. Таълим - тизимлаштирилган билимлар, малака ва кўникмаларини ўзлаштириш жара ё ни ва натижаси, ҳа ё тга, меҳнатга, фаолиятга тай ё рлашнинг муҳим омилидир. Таълим ижтимоий-маданий ҳодиса ҳисобланади ва қуйидаги ижтимоий- маданий вазифаларни бажаради: 1. Таълим -бу инсонни фанлар ва маданият дун ё сига кириши энг қулай ва интенсив (жадал, иқч ам ) усулларидан биридир ; 2. Таълим инсонинг ижтимоийлашиши ва авлодларнинг кетма-кетлиги амали ё тидир ; 70

3. Таълим инсоннинг ижтимоий ва маънавий ҳаёти механизми ва оммавий маънавий ишлаб чиқариш соҳаси ҳисобланади; 4. Таълим- инсон фаолияти маданий- ифодаланган намуналарини тарқатиш жара ё нидир ; 5. Таълим регионал тизимларни ривожланишига ва миллий анъаналарни сақлаб қолишга ё рдам беради ; 6. Таълим жамиятнинг асосий маданий қадриятлари ва ривожланиш мақсадлари еткақиладиган ҳаамда тадбиқ этиладиган ижтимоий институт ҳисобланади ; 7. Таълим жамият ҳаётида ва алоҳида инсонда маданий ўзгаришлар ва қайта ташкил топишларни фаол теқлаштирувчиси сифатида иштирок этади. Бу ерда қуйидагиларни таъкидлаш зарур: таълим - ўқувчининг маълум давлат таълим даражаларини - ижтимоий боғлиқ мақсадларни акс эттирувчи стандартларга эришишини тасдиқлаш билан амалга ошириладиган шахснинг, жамият, давлат манфаатларида мақсадга мувофиқ таълим ва тарбия жараёнидир. Ўқитиш жараёнини, шу жумладан мустақил билим олишни муваффақиятли амалга оширишда ахборотлар турли воситалари, айниқса компьютерли ахборотлар хизмат қилади. Ўқитиш аудиторлик ва мустақил билим олиш билан (мустақил) амалга оширилади. Мустақил ишларни самарали ташкил етишнинг асосий шартлари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: • мустақил ишларнинг илмийлиги, унинг тадқиқий характери; • мустақил равишда ўз билимларини янада ошириб боришга бўлган эҳти ё жнинг шаклланиши; • мустақил ишлар вазифаларини индивидуаллаштириш; • мустақил ишларни ташкил этишга методик раҳбарлик қилиш. Мустақил таълим — назарий билим ва амалий фаолият кўникмаларини ўзлаштиришда муҳим аҳамиятга эга бўлган омил сифатида олий педагогик 71

таълим муассасалари талабаларининг меҳнат таълими ўқитувчиларини тайёрлаш ижобий якунланишини таъминлайди. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчиларни педагогик мустақил билим олишга тайёрлашнинг асосий мақсади - уларда ушбу таълимда чуқур англаб етилган қизиқиш, талаб ва маҳоратларини, кўникма ва қобилиятларни педагогик маданиятни такомиллаштиришга йўналтириш омили сифатида шакллантиришдан иборат. Таълимнинг ҳоқирги замонавий тушунчасини шахснинг турли хил қобилиятларини шакллантириш, уларни амалга ошириш ва маҳсулдорлиги юксак даражаси деб тушуниш керак. Бугунги кунда ҳар бир таълим олиш вазиятида шахсни ва индивидуалликни ривожлантирувчи ташкил этувчилари ҳамда унинг ўзини ривожлантириши учун шароитлар муҳим бўлиб қолмоқда. Шундай қилиб, таълим жара ё нида мустақил билим олишнинг устунлиги янада ортиб бормоқда. Шиор пайдо бўлади: "Эркин мустақил билим олишга шахсга ҳамма ҳуқуқлар" (таълимнинг инсонпарварлаштирилиши, демократлаштирилиши ва табақалаштирилиши мазмуни ана шундадир). Демак, талабаларнинг мустақил билим олишлари жара ё нида мутахассиснинг шахсини тарбиялаш ва ҳap томонлама ривожлантириш содир бўлади, биринчи навбатда - интеллектуал, интеллектуал-ижодий, фикрлаш қобилиятларини ривожлантириш, ўқитувчи касбини танлашда ижтимоий бурчи хиссини тарбиялаш, касбий ўзини такомиллаштириш зарурлигини англаб етиши содир бўлади. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчиларнинг мустақил билим олишларини касбий ўзини ривожлантириш учун зарур бўлган мақсадга мувофиқ, мунтазам ўрганиш фаолияти деб ҳисоблаймиз. Бу ўрганиш, хусусан касбий талаб ва қизиқишларини қониқтириш шаклидир. Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчиларнинг мустақил билим олишлари - касбий-педагогик такомиллашиш учун зарур бўлган идрок этиш фаолияти мақсадга мувофиқ, мунтақам жара ё ндир. Функционал мазмунда - бу психологик-педагогик билимлар билан боғлиқ идрок этиш фаолияти турларидан биридир. Ниҳоят педагогика ўқув юртлари талабаларининг мустақил билим олишлари - бўлажак ўқитувчи шахсини ҳар томонлама ва 72

тўла ривожлантириш масаласини ҳал этишнинг зарур шартидир. Меҳнат таълими ўқитувчиларини касбий-педагогик компетентлигини шакллантиришда қуйидаги мустақил таълим турлари муҳим аҳамиятга эга: 1. Маъруза тинглаш ва қайд қилиш; 2. Амалий ишларни бажариш ; 3. Машқлар, топшириқлар бажариш ; 4. Ўқув адаби ё тлари билан ишлаш ; 5. Назорат ишларига тай ё рланиш ; 6. Ўз-ўзини билимини назорат қилиш ; 7. Техник макет, модель ва намуналар яратиш, технологик карталарни ўқиш, тузишни ўрганиш ; 8. Илмий мақолалар тайёрлаш; 9. Анжуманларда қатнашиши ва маъруза тезислар тайёрлаш; 10. Техник моделлаштириш ва лойиҳалаш; 11. Мустақил таълим олишда масофали таълим тизимидан фойдаланиш; 12. Дарс таҳлили. Назарий жиҳатдан мустақил таълим олишнинг технологик асослари бугунги кунга қадар ҳам тўла ривожланмаган. Шунингдек, бу борада терминологик чалкашликларга тобора кўпроқ йўл қўйилмоқда. Айни вақтда «мустақил таълим олиш», «ўз-ўзини тарбиялаш», «мустақил ўқиш» , «мустақил иш» тушунчаларидан синонимлар сифатида фойдаланилмоқда. Қуйида «мустақил ўқиш» тушунчасининг моҳиятини ё ритишга ҳаракат қиламиз. Мустақил билим олишда автономлик - ўқиш мақсадлари, тамойиллари, мазмуни, методи ва воситаларини аниқлаш ҳамда танлаш, уларни қийналмасдан ва ташқи таъсир ёрдамисиз амалга ошириш қобилиятидир. Мустақиллик – шахснинг алоҳида хусусияти, лаёқати, фаоллиги диққатини жамлаш қобилияти, қўйилган мақсадга эришиш йўлида бор кучини сарф этиш каби сифатлари бирлиги. 73

Мустақиллик ҳолати намоён бўлган, бироқ автономлик хусусияти кўзга ташланмаса бу ҳол мустақил билим олишни эмас, балки муаммоли ўқитишнинг мавжудлигидан далолат беради. Демак, автономлик – мустақил билим олишдан фарқ қилувчи, моҳиятли белги ҳисобланади. У ўқув ва касбий фаолият мустақиллигини белгилайди. Бу сифатлар ўқув-педагогик топшириқларнинг турли вариантларини тушунишда ва мавжуд ҳолатни танқидий баҳолашда намо ё н бўлади. Мустақил билим олишнинг муваффақиятли ривожланиши кўп жиҳатдан ўз-ўзини бошқариш қобилиятининг ривожланиши билан боғлиқ. Мустақил билим олишда дидактика тамойиллари ҳамда назария ва педагогик технологиялар асосий ролни ўйнайди. Мустақил билим олиш сабабларининг ривожланиши субъектни фаоликка ундайди ва шу билан бирга унинг олдига - мустақил билим олиш қандай бўлиши керак деган саволни қўяди. Мустақил ўқиш педагогик технологияга нисбатан жиддий талабларни қўяди. Ўқитувчи ва талаба ҳамкорлигидаги фаолиятнинг якуни олдиндан аниқ бўлган ўқитиш жара ё нидан фарқли равишда мустақил билим олишда субъект аниқ бўлмаган ва олдиндан режалаштирилмаган натижани қайд этиши керак, яъни билим, малака ва кўникмаларнинг аниқ ҳажмини ўзлаштириши керак. Мустақил билим олиш технологияси ва мустақил билим олиш сабаблари бир-бири билан боғлиқдир: аниқ натижага эриша олишига ишонмаслик талабани мустақил билим олишдан ҳар қандай бошқа сабаблардан кўра кўпроқ кўнглини совутади. Мустақил билим олиш технологиясини яратиш бир неча алоҳида муамммоларни ҳал этишни кўзда тутади. Улар орасида мунтазам билим олишнинг мақсадини қўйиш муаммоси алоҳида ажралиб туради. Агарда таълим олиш умумий ривожланишни таъминлашга хизмат қилса, мустақил билим олишнинг мақсади эса – касбий шаклланиш ё ки касбий малакасини ривожлантириш, ўстириш ҳисобланади. Агар талабага кутилмаганда юқори даражадаги мустақилликни намоён этган ҳолда топшириқларни бажариш талаб этилса, у ҳолда талаба топшириқларни бажара олмаслиги мумкин, натижада ўз кучига бўлган ишончни йўқотади. 74

Бундай ҳолат содир бўлмаслиги учун дастлаб топшириқларни шу таҳлитда бериш керакки, натижада субъект топшириқнинг бирор қисминигина мустақил бажарсин, сўнгра ўқитувчи билан биргаликда натижаларининг тўғрилигини таҳлил қилиб чиқсин. Мустақил тафаккурни шакллантириш жараёни мустақил таълимнинг асосий қисми ҳисобланади. Мустақил тафаккурга оид муаммолар билан кўпгина психолог олимлар Н.А.Менчинский, Н.Ф.Талызина, М.А.Кабанова – Миллер ва бошқалар тадқиқот олиб борганлар. Ўрганила ё тган муаммонинг назарияси қуйидагиларни талаб этади: - мустақил билим олиш, ўзини тарбиялаш, ўзини такомиллаштириш каби ва бошқа "ўзини"-категорияларининг моҳиятларини кўриб чиқиш; сабаблилик, асослаш, ўқув қизиқиши. Ўрганишга қизиқиш; идрок этиш-мустақиллиги. Фаоллиги, фаолияти; шахснинг ривожланиши жара ё нини назарий тушуниб етиш; кўрсатиб ўтилган категориал тушунчаларни ўрганила ё тган муаммога нисбатан кўрсаткичлари ва ўлчовларини ишлаб чиқиш: бўлажак меҳнат таълими ўқитувчиларни мустақил билим олишга қизиқиш, талаб, малака, кўникма ва қобилиятларини шакллантириш - ривожлантириш такомиллаштириш омиллари. Йўллари, шартлари ва рағбатларини аниқлаш. - бўлажак меҳнат таълими ўқитувчиларни мустақил билим олишга тай ё рлаш бўйича педагогик ўқув юртлари умумкасбий фанлари ўқитувчиларига талабларни ишлаб чиқиш. - бўлажак меҳнат таълими ўқитувчиларда педагогик мустақил билим олишга қизиқиш, талаб ва қобилиятни - педагогик маданиятни такомиллаштиришга чорловчи омил сифатида шакллантиришдан иборат. Муаммони ҳал этиш педагогик жиҳати - талабалари бўлажак ўқитувчи бакалаврлардан педагогик такомиллашишни, касбий ўқитишни чуқурлаштиришни, педагогик малакасиниоширишни талаб қилади, бўлажак ўқитувчи бакалаврларни педагогик такомиллаштириш (касбий-ўрганиш қизиқишлари талаблари, амалий тайёргарлиги ва педагогик тажрибаси асосида). Мустақил иш бўйича тест саволлари, топшириқлар ва машқлар устида ишлаш асосан мустақил 75

бажарилади. Бу иш натижалари эса аудиторияда (амалий ва лаборатория) машғулотларида ўқитувчи раҳбарлигида таҳлил қилинади ва баҳоланади. Мустақил билим олиш технологияси ва мустақил билим олиш сабаблари бир-бири билан боғликдир: аниқ натижага эриша олишига ишонмаслик талабани мустақил билим олишдан ҳар қандай бошқа сабаблардан кўра кўпроқ кўнглини совутади. Мустақил билим олиш технологиясини яратиш бир неча алоҳида муамммоларни ҳал этишни кўзда тутади. Улар орасида мунтазам билим олишнинг мақсадини қўйиш муаммоси алоҳида ажралиб туради. Агарда таълим олиш умумий ривожланишни таъминлашга хизмат қилса, мустақил билим олишнинг мақсади эса - касбий шаклланиш ё ки касбий малакасини ривожлантириш, ўстариш ҳисобланади. Агар талабага кутилмаганда юқори даражадаги мустақилликни намоён эт-ган ҳолда топширикдарни бажариш талаб этилса, у ҳолда талаба топшириқ-ларни бажара олмаслиги мумкин, натижада ўз кучига бўлтан ишончни йўқотади. Бундай ҳолат содир бўлмаслиги учун дастлаб топшириқларни шу тахдитда бериш керакки, натижада субъект топшириқнинг бирор қисминигина мустақил бажарсин, сўнгра ўқитувчи билан биргаликда натижаларининг тўғрилигини таҳлил қилиб чиқсин. Топширикларни бажариш жара ё нида талабаларда сабабий- ташкилий (ўқув фаолиятани мустақил ташкил этишнинг қадриятли йўналишлари, билим, малака ва кўникмалари), мазмунли-процессуал (ўқув фаолиятининг моҳиятини билиш ва бу фаолият муваффақиятли бўлишини белгаловчи шахсий сифатларни ривожлантириш) ва текшириш-баҳолаш (мустақил билим олишда зарур саналган шахс сифатларни ўзи баҳолаш) каби кўникмаларнинг шаклланиши мустакил билим олиш жара ё нида мажмуавий равишда шаклланиб боради. Мустақил ўқишни таҳлил қилиш (бу мустақил билим олиш эмас) юқори-да кўрсатилган таркибий қисмларнинг талаба томонидан тартибсиз, турлича ўзлаштирилишини кўрсатади. Улардан баъзилари (масалан, текшириш-баҳо- лаш) таълим муассасаларида деярли шакллантирилмайди. Мустақил билим олишга тай ё ргарликнинг ташкилий асослари педагогик- психологик, техник - 76

технологик тушунчалар ҳисобланади. Педагогик-психологик ва техник- технологик тушунча (категория)лар сабабий ва текшириш-баҳолаш таркибий қисмларининг ривожланишига фаол таъсир кўрсатадилар. Демак, мустақил билим олишга тайерлаш жара ё нида талабаларда назарий (тушунчали) фикрлаш қобилиятини ривожлантириш зарур. Бундай тайёргарликни амалга ошириш бу барча муҳим боғликликлар билан тушунчалар кўринишида акс эттирилган педагогик ва техник-технологик ришга ўргатаб бориш, яъни, маълум интеллектуал ҳаракатни амалта ошириш демакдир. Таълим жараёнининг умумий моҳиятини ёритишда педагогик адабиётлар-да "ўқув топшириғи" тушунчаси билан бирга "масала" тушунчаси кенг берилган. Аксарият ҳолатларда масалани ҳал этиш мавжуд муаммонинг оғзаки ифодаси сифатида эътироф эталади. Масалада жавоби топилиши зарур бўлган шарт ва унга асосланган муаммоли савол берилади. Юқорида ўқув масаласини мустақил билим олишнинг ташкилий шакли сифатида белгиладик. Шунга асосланиб, ўқув-педагогик масалалар тизимига қўйилувчи талабларни ифода этамиз. Ўқув-педагогик масалалар тўплами бу маълум яхлитлик бўлиб, ўқитувчи фаолияти асосида ҳал этилувчи асосий вазифаларни акс эттиради. Ўқув педагогик масалаларни еча билиш малакали шахснинг умумий ҳолати билан ифодаланувчи, унинг онги, фикрлаш усули, касбий нуқтаи назари ва йўналишини кўрсатувчи умумкасбий малакадир. Шахснинг йўналганлиги аниқ воқелик сабабий-қадриятли муносабат мазмунида намо ё н бўлади. Педагогик ҳамда техник-технологик муаммоли вазиятли топширикдарни ҳал этиш асосида талаба бўлажак касбий фаолият муаммоларини ҳал этиш усулларини эгаллайди. Педагогик ҳамда техник-технологик муаммоли вазиятли топшириқлар дидактикада мустақил таълим даражасини оширувчи бошқарув, рағбатлантириш, ташкил эташ ва назорат воситалари сифатида қаралади. Талабанинг ўқув фаолиятига нисбатан ўқитувчи томонидан муайян талаб-ларнинг қўйилиши уларнинг мазмунини бойитади. Педагогик ҳамда техник-технологик муаммоли вазиятли топширикдарни берилиш 77

шакли эса олдин ўзлаштирилган намуна бўйича хулосалар чиқаришни кўзда тутувчи бошқарув топшириқлари ва масалаларининг бажарилиши саналади. ХУЛОСА Битирув малакавий ишда билдирилган фикр-мулоҳазаларга таянган ҳолда қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: 1. Меҳнат таълими ўқитувчиларини касбий-педагогик компетентлигини шакллантириш масаласи узлуксиз таълим тизимида малакали мутахассисларни тайёрлаш жараёнида долзарб бўлиб, уни назарий- методологик асосларини ишлаб чиқиш, ҳамда назарий -амалий жиҳатдан асослаш, шунингдек, меҳнат таълими ўқитувчиларини касбий-педагогик компетентлигини шакллантиришга нисбатан тизимли ёндашув уҳим аҳамиятга эга эканлиги аниқланди. 3. Меҳнат таълими ўқитувчисини тайёрлашнинг назарияси ва методикасини ишлаб чиқиш билан боғлиқ мезонлари асосида «Касбий-педагогик компетентлик» тушунчасининг моҳияти очиб берилди. Адаби ё тлар рўйхати 1. Каримов И.А. Юксак малакали мутахассислар тараққиёт омили. - Т.: Ўзбекистон. 1995. -23 . 2. Ўзбекистон Републикасининг ― Кадрлар тай ё рлаш миллий дастури ‖ Баркамол авлод Ўзбекистон тараққи ё тининг пойдеори . Т . 1997.-60 б . 3. Ўзбекистон Республикаси ― Таълим тўғрисида ‖ ги қонуни – Т .: Ўзбекистон овози . 1997 й, 7-октябрь. 4. Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққи ё тининг пойдевори.- Т.: 1998.- 64 б. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда.-Т.: Ўзбекистон.1999й – 48 б. 6. Абдуллаева Қ.М. Касбий фанлар орқали талабаларда ижодкорлик кўникмаларини шакллантириш.// Ж. Педагогик таълим. 2004. -№6. 38-40 6.. 78

7. Авазбоев О. И. Педагогик лицейда меҳнат таълиминннг касбий-педагогик йўналишига донр Халқ таълими тизимида бошлангич синф қитувчиларининг янги авлодни тай ё рлаш муаммолари (илмий-назарий Кенгаш маър. тўпл).-Т: Низомий номидаги ТДПИ. 1996й. 90-91 б. 8. Адольф В.А Профессиональное компетентност современного учителя: Монография.К.Г.У . Краснаярск. 1998 – 310 ст. 9. Азизходжаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат. Ўқув қўлланма. – Т.: ТДПУ, 2003. - 174 б. 10. Аҳмадалиев.С.Й Бўлажак меҳнат таълими ўқитувчиларининг касбий педагогик фаолиятга мослашишнинг илмий – методик асослари.Диссертация –Тошкент.: –2007й. 140 бет. 11. Аҳлидинов Р. Ўкувчиларни касб-ҳунарга йўналтириш ишларини такомиллаштириш йўллари. Ж. Мактаб ва ҳа ё т-2005-№7. 12. Ботиров С. Меҳнат таълими ва умумтаълим фанларни ўқитишда касб- ҳунарга йўналтириш ишлари. Ж. Мактаб ва ҳа ё т-2005-№6. 13. Бозоров У. Касб таълими ўқитувчисини касбий шакллантиришда умумпедагогик фанларнинг аҳамиятини ошириш. Магистрлик диссертацияси. Тошкент, ТДПУ, 2005. 14. Виготский Л.С. Педагогическая психология Под ред. В. В. Давидова. -М.: Педагогика. 1991 г. 15. Дониев Б.Б Меҳнать таълим ўқитувчиси педагогик фаолиятини назорат қилиш. Диссертация. п.ф.н . – Самарқанд.: 2008й. 16. Душабоев Х.А. ―Меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий компетентлигининг шаклланиш тузилмаси‖. Замонавий физика ва астрономия ютуқлари: муаммо ва ечимлари. – Т.:ТДПУ – 2011. – 205 б. 17. Душабоев Х.А, Байметов М.М. Меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий ла ё қатини шакллантиришда мустақил таълимнинг тутган ўрни. Олий таълим тизимини модернизациялашда инновацион ўқитиш технологияларидан фойдаланиш масалалари. – Тошкент.: 2011й. 360б. 79

18. Жумаев А.Ш Ижтимоий фаол ўқитувчи шахсини шакллантиришнинг илмий – педагогик асослари.Диссертация. пед.фан.ном. – Тошкент.:– 2009й. 19. Кузьмина Н.В. Профессионализм личности преподавателя и мастера производственного обучения. – М.: Высшая школа, 1990. - 158 с. 20. Козырова О.А. Компетентност современного учителя: современная проблема определения понятие. 2004 №2. 48 – 51ст. 21. Мунавваров А.К умум. таҳрири остида ―Педагогика‖. – Т.: Ўқитувчи, 1996. – 200 б. 22. Маматов Д. Касб таълим ўқитувчиларини тай ё рлаш жара ё нида умумкасбий фанларини ўқитишнинг илмий – методик асослари. Тошкент – 2007. Магистрлик иши. 23. Махмудов У.Касб – ҳунар коллежи ўқитувчиси касбий маҳоратини ошириш. Магистрлик 2006 24. Махмудова Х.Т Индивидуально – психологические осбенности личностей совершивших в состоянии физиологического аффекта. Тошкент – 2009 172 лист. 25. Махмутова.Г.И. Олий педагогик таълим тизимида талабаларни25. Махмутова.Г.И. Олий педагогик таълим тизимида талабаларни маънавий шаклланишининг ижтимоий педагогик хусусиятлари. Фан ном. 26. Муслимов Н.А. Бўлажак касб таълими ўқитувчисини касбий шакллантириш. -Т.: Фан. 2004.- 124 б. 27. Муслимов Н.А. Касб таълими ўқитувчилари касбий маҳоратини шакллантириш муаммолари // Ж. Узлуксиз таълим. -2004. -№ 1. -Б. 99-104. 28. Муслимов Н.А. Касб таълими ўқитувчисини касбий шакллантиришнинг назарий – методик асослари. Диссертация. пед.фан.док. – Тошкент.: 2007й‖[52,53]. 29. Муслимов Н.А., Қўйсинов О.А. Касб таълими йўналиши бакалаврларини тай ё рлашда мустақил таълимнинг аҳамияти // Ж. Мактаб ва ҳа ё т. -2004. -№ 1. – Б. 18-20. 80

30. НазароваБ.А Педагогик коллежлари ўқитувчиларининг касбий ла ё қатини тарбиялаш. Тошкент – 2009 Дис 36. Раҳимов Б.Х. Бўлажак ўқитувчиларда касбий-маданий муносабатларнинг шаклланиши: Пед. фан. ном….дисс. –Т.:2002. - 161 б. 37. Раҳматуллаев А. Меҳнатга эҳти ё жни тарбиялаш.: Бошланғич таълим ж.1993й.№ 11-12. 38. Сайидаҳмедов Н. Педагогик амали ё тда янги технологияларни қўллаш намуналари. -Т.: РТМ. 2000 й. 39. Тхоржевский Д.А. Меҳнат таълими методикаси. - Т. .: 40. .Хасанов Р. Мутафаккирлар меҳнат тарбияси ҳақида. -Т.: Ўзбекистон. 1993 й. 41. Шарипов Ш., Муслимов Н.А., Исмоилова М. Касбий таълим педагогикаси. Методик қўлланма. – Т.: ТДПУ, 2005. - 58 б. 42. Шодмонова.Ш.С. Олий ўқув юртлари талабаларида мустақиллик тафаккурини шакллантириш ва ривожлантириш.Диссертация. п.ф.д – Т.: 2010й. -337б. 43. Шодмонова.Ш.С. Олимова.Ф. Талабаларда мустақиллик тафаккурини шакллантириш ва ривожлантириш жара ё нларини моделлаштириш. ―олий таълим тизимини модернизациялашда инновацион ўқитиш технологияларидан фойдаланиш масалалари‖ Илмий амалий конференция тўплами. - Т.: 2011. 20б. 44. Ғозиев Э. Психология. – Т.: Ўқитувчи, 1994. - 224 б. 45. Қўйсинов . О . А . Касб таълими йўналиши бакалавриат ўқитувчиларини тай ё рлашда мустақил таълимнинг илмий – методик асослари . – Т .: 2008 й .160 бет . 81

Похожие

Bo'lg'usi mehnat ta’limi o’qituvchilarini kasbiy salohiyatinii takomillashtirish mеxanizmi

Mehnat ta’limi darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida amaliy mashg’ulotlar samaradorligini oshirish

Mehnat ta’limi mashg’ulotlarida grafik tasvirlardan foydalanish

Mehnat ta’limi darslarida o’quvchilarning tadbirkorlik qobiliyatlarini shakllantirish

Mehnat ta’limi bo’yicha mustaqil ishlarni tashkil qilish metodikasi