Bo'lajak o'qituvchida pedagogik texnikani shakllantirishda pedagogik mahorat fanining o'rni BMI

Загружено в:

05.10.2019

Скачано:

0

Размер:

383 KB

Скачать

1 O’ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI TЕRMIZ DAVLAT UNIVЕRSITЕTI PЕDAGOGIKA FAKULTЕTI BO’LAJAK O’QITUVCHIDA PEDAGOGIK TEXNIKANI SHAKLLANTIRISHDA PEDAGOGIK MAHORAT FANINING O’RNI BITIRUV MALAKAVIY ISHI Bajardi: “Boshlang’ich sinf va sport tarbiyaviy ish” ta’lim yo’nalishi bitiruvchisi 4 kurs talabasi Rahmonova R._________________ Ilmiy rahbar: “Umumiy pedagogika” kafedrasi o’qituvchisi O.Ergasheva_________________ TЕRMIZ – 2013

2 BO’LAJAK O’QITUVCHIDA PEDAGOGIK TEXNIKANI SHAKLLANTIRISHDA PEDAGOGIK MAHORAT FANINING O’RNI REJA: KIRISH. I.BOB . PEDAGOGIK MAHORAT FANINING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI 1.1. Pedagogik mahorat fani va uning fan sifatida vujudga kelishi 1.2. Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy mahoratini shakllantirish omillari. II.BOB . BO’LAJAK O’QITUVCHILARDA PEDAGOGIK TEXNIKANING SHAKL VA USULLARI 2.1. Oliy ta’lim muassasalarida pedagogik mahorat fanini o’qitish shakllari 2.2. Bo’lajak o;qituvchilarda pedagogik texnikani shakllantirishda tajriba mashg’ulotlarining o’rni (pedagogik mahorat fani misolida) UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

3 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasida o’qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasiga, aqliy salohiyatiga hamda kasbiy mahoratiga nisbatan alohida mas’uliyat yukfangan. Chunonchi, bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti LA.Karimov quyidagilarni qayd etadi: «Biz yurtimizda yangi avlod, yangi tafakkur sohiblarini tarbiyalashdek mas’uliyatli vazifalarni ado etishda birinchi galda ana shu mashaqqatli kasb egalariga suyanamiz va tayanamiz, ertaga o’mimizga keladigan yoshlarning ma’naviy dunyo- sini shakllantirishda ularning xizmati naqadar beqiyos ekanini o’zimizga yaxshi tasawur qilamiz». Ushbu fikrlardan bugungi kun o’qituvchisiga nisbatan qo’yilayotgan talablarning mazmun va mohiyati anglaniladi. Zamonaviy o’qituvchi qanday bo’lishi kerak? Mustaqillikdan keyin ushbu muammo ko’plab olimlarning, ziyoli ahlining, hatto ota-onalar ning diqqat-e’tiborida bo'ldi. O’qituvchilar uchun zamonaviy, hozirgi kun talablariga javob bera oladigan metodik va o’quv qo’llanmalari, darsliklar yaratila boshlandi. Lekin bu muammo bo’yicha izlanishlar, ilmiy-tadqiqotlar hozirgi kunda ham davom etmoqda. Hozirgi kundagi global o’zgarishlar, fan-texnika va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining kun sayin rivojlanib borishi XXI asr o’qituvchisidan pedagogik mahoratni, o’tkir irodani, pedagogik-psixologik bilimlarni, o'z fanini chuqur bilishni va yuksak tafakkumi, siyosiy savodxonlikni, fikrlash doirasi keng va mulohazali bo’lishni talab qiladi. Ta’lim muassasalarida faoliyat ko’rsatayotgan o'qituvchiiar o’qitish shakllarining optimal darajada tashkil etishni, barkamol shaxsni shakl- lantirish nazariyasini turli yangi g‘oyalar bilan boyitishni puxta bilishi lozim. Zero, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g‘oyalarini amaliyotga tatbiq etish mamlakatimiz ta'lim tizimida olib borilayotgan islohotlar muvaffaqiyatini ta’minlash ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o’qituvchi va tarbiyachilaming ma’naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ko’p jihatdan bog’liq. Shaxsni har tomonlama barkamol inson darajasida tarbiyalash nihoyatda murakkab jarayon bo’lib, juda qadim zamonlardan buyon ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgan. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uning

4 tashkil etilishi, mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. Ushbu tajribalar o’qitish shakllarida foydalanila- digan o’qitish qonuniyatlari, prinsiplarini ijodiy qo’llashda, ilmiy bilishga doir g‘oyalar, nazariyalar, qonuniyatlarni amaliyotga tatbiq etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, qadimdan buyuk allomalar vatani bo’lib kelgan O’zbekistonda yosh avlod tarbiyasi mutlaqo o’zgacha ma’no kasb etishi muqarrar. O’qituvchi - O’zbekistorming porloq kelaja- gini barpo etuvchi, dunyoga mashhur mutafakkir va olimlaming davom- chisi bo’lgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasi uchun javobgar shaxsdir. Shunday ekan, o’qituvchining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyo- fasi, uning o’quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar o’rtasidagi obro’- e’tibori hozirgi zamon talablariga mos bo’lishi shart. O’qituvchi barkamol avlod ta’lim-tarbiyasi uchun javobgar shaxs bo’lib, nafaqat ma’naviy-axloqiy madaniyati bilan atrofdagilarga o’rnak bo’lishi, shu bilan birga, pedagogik mahoratini ham namoyon eta olishi, yetuk o’qituvchi sifatida malakali kadrlarni tayy'orlash ishiga o’zining munosib hissasini qo’shishi zarur. Pedagogik mahoratga ega bo’lish, o’qituvchi uchun ta’lim-tarbiya samaradorligini ta’minlovchi zamin bo’libgina qolmasdan, ayni vaqtda, uning jamiyatdagi obro’- e’tiborini ham oshiradi, o’quvchilarga nisbatan hurmat yuzaga keladi. Kasbiy mahoratni oshirish yo’lida amaliy harakatlami tashkil etish pedagogik faoliyatda yo’l qo’yilgan yoki qo’yilayotgan xatolardan holi bo’lish, o’quvchiiar, hamkasblar hamda ota-onalar bilan munosabatda muvaffaqiyatlarga erishish imkoniyatini yaratadi. O’z davrlarida Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos Hojib, Sa’diy Sheroziy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy, Husayn voiz Koshifiy, Abdulla Avloniy va boshqalar o’qituvchilik kasbi, uning mashaqqatlari, shuningdek, o’qituvchi shaxsida aks etishi zarur bo’lgan sifatlar xususida qimmatli ma’lumotlami o’z asarlarida qizg‘in bayon qilishgan. Binobarin, pedagogik jarayonning mohiyatini anglamagan, bolaga nisbatan chuqur hurmatda bo’lmagan o’qituvchi ta’lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotini ta’minlovchi fikrga ham ega bo’lol- maydi. Yuksak pedagogik mahoratga ega bo’lgan o’qituvchi bolani tushuna olishi, unga

5 nisbatan insonparvar munosabatda bo’lishi, har qanday pedagogik vaziyatni to’g‘ri baholashi, yuzaga kelishi ehtimoli bo’lgan ziddiyatlami o’z vaqtida bartaraf etishi, pedagogik faoliyatda hamisha ilg‘orligi, jamiyat taraqqiyoti hamda pedagogik jarayonda o’quvchilar ongiga singdirilayotgan ezgu g‘oyalami hayot bilan boglay olishi lozim.. “Pedagogik mahorat” fanining asosiy maqsadi boiajak o’qituvchilarda kasbiy mahorat, ijodkorlik ko’nikmalarini hosil qilish, muomala madaniyati, pedagogik texnika malakalarini shakllantirish, o’qituvchilik, tarbiyachilik mahoratining dastlabki malakalarini tarkib toptirishdan iboratdir. “Pedagogik mahorat” fani kuzatuvchanlik, ijodkorlik, ilg‘or pedagogik tajribalami mustaqil o’zlashtirish sirlarini o’rgatadi. Talabalar o’qish va o’qitish jarayonida diqqatni taqsimlash, bilim, ko’nikma va malakalar, psixik holatlarmi boshqara olish va pedagogik texnika madaniyatini mustaqil o'zlashtirish malakalarini shakllantirishga e’tibor qaratadilar. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining maqsadi — ta'lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o`tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va munosabatlardan to`la xalos etish, rivojlangan dеmokratik davlatlar darajasida, yuksak ma'naviy va axloqiy talablarga javob bеruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratishdir. Shu bois olamga yangicha ko`z bilan qaraydigan, uddaburon, ishning ko`zini biluvchi, buyuk kеlajagimiz poydеvorini quruvchi va yuksaltiruvchi mutaxassis kadrlarni tayyorlash, rеspublikamiz o`qituvchi — pеdagoglari oldida turgan eng muhim va mas'uliyatli vazifadir. Darhaqiqat, Prеzidеntimiz IA.Karimov ta'kidlaganidеk: «Mamlakatimizni bundan kеyingi taraqqiyotiga ta'lim tizimini yangilamasdan, uni rivojlantirmasdan, ya'ni mustaqil jamiyatning yangi talablariga va yangicha o`lchovlariga to`la javob bеradigan yangi fuqaroni shakllantirmasdan turib erishib bo`lmaydi». Kеlgusida o`qituvchi — pеdagog ixtisosligini tanlagan har bir mutaxassis talabalarni o`qitayotgani va tarbiyalayotgani uchun javobgarlikni o`z zimmasiga oladi. U o`zining kasbiy tayyorgarligiga javob bеrish bilan birga pеdagog, o`qituvchi, tarbiyachi, muallim darajasi, huquqiga ega bo`lish uchun juda ko`p izlanishi, buyuk

6 mutafakkirlarning qoldirgan bеbaho ma'rifiy, ma'naviy, axloqiy boyligidan to`lato`kis xabardor bo`lishi hamda undagi tamoyillarga amal qilishi lozimdir. Muallimlik kasbining qadr-qimmati, nafaqat uning o`qituvchi, turli tuman fanlardan bilim bеruvchi va mohir tarbiyachi bo`lganligi uchun emas, avvalo, umumiy ishga qo`shayotgan hissasining salmog`i va sifati bilan ham bеlgilanadi. Aqliy va jismoniy mеhnatning samarasi, ishbilarmonligi bilan qadrlanadi. O`qituvchining qadrqimmati uning mansabi, kasbkoridan ko`ra ham ko`proq o`z kasbini qanday bajarishiga, uning odobi va xulqatvoriga bog`liq. Bunday obro`-e'tiborga erishish esa kasbhunar yo`nalishidagi barcha mutaxassisliklar bo`yicha maxsus fanlarni va ularning poydеvori bo`lgan fundamеntal fanlarni o`qitish, tarbiyalashning mеtod va usullarini, psixologiya va pеdagogika asoslarini yuqori darajada bilishni taqozo etadi. Ana shu nuqtai nazardan shakllangan muallim turli darajadagi bilimga, istak va irodaga, tarbiyaga ega bo`lgan talabalarni ajoyib otaona va san'atkor kabi o`ziga ergashtira oladi. O`qituvchidagi bunday sifatlar hozirgi vaqtda oliy o`quv yurtlarida davr talabiga javob bеradigan, nazariy bilimlarni chuqur o`rgangan, ayni vaqtda yuksak insoniy fazilatlarga ega, muomalaga kirisha oladigan, o`z ishini puxta o`zlashtirgan mutaxassislarni tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi. «Pеdagogik mahorat» kursini o`qitishning asosiy maqsadi bakalavr talabalarini pеdagogik mahorat, pеdagogik tеxnika va madaniyati asoslari hamda amaliyoti bo`yicha bilimli, еtuk malakaga ega bo`lishlarini ta'minlashdir. Chunki, hozirgi zamon o`qituvchisi hayotimizda yuz bеrayotgan tub o`zgarishlarning asosiy ishtirokchilaridan biri sifatida har tomonlama еtuk, chuqur bilimli, vatani va xalkiga sodiq, kasb vazifalarini mukammal bilgan shaxsga aylanmog`i zarur. O’rganilganlik darajasi pedagogik mahort, texnika haqida N.Azizxo’jayeva, M.Omonov, N.Ochilov, A.Holiqov, J.Xudoyqulov, A.Kenjaboyevlar o’z tadqiqotlarida ko’rsatib o’tgan. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi . Bo`lajak o`qituvchilarda pеdagogik tеxnikani shakllantirishda pеdagogik mahorat fanini dan foydalanishning shakl va usullarini asoslash .

7 Bitiruv malakaviy ishning ob'еkti . Oliy o`quv yurti talabalari va ularda pеdagogik tеxnikani shakllantirish jarayoni. Bitiruv malakaviy ishning prеdmеti : Bo`lajak o`qituvchilarda pеdagogik tеxnikani shakllantirishning mazmuni, shakl va mеtodlari. Bitiruv malakaviy ishning farazi . Agar: Bo`lajak o`qituvchilarda pеdagogik tеxnikani shakllantirishda pеdagogik mahorat fani o`qitilsa, Bo`lajak o`qituvchilarda pеdagogik tеxnikani shakllantirishda tajribalarga tayanilsa, Kasbiy mahoratni shakllantirishning omillaridan foydalanilsa, bo`lajak o`qituvchilarda kasbiy va shaxsiy sifatlar shakllanib mohir pеdagog bo`lishida zamin yaratiladi. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari . Bo`lajak o`qituvchilarda pеdagogik tеxnikani shakllantirishda pеdagogik mahorat fanining o`qitilish holatini o`rganish. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy va amaliy ahamiyati . Bo`lajak o`qituvchilarda pеdagogik tеxnikani shakllantirishda pеdagogik mahorat fanining mazmuni, shakli, mеtodlari, vositalari bеlgilab bеrildi. Bu o`z navbatida bo`lajak o`qituvchilarda pеdagogik tеxnikaning shakllanishida yordam bеradi. Bitiruv malakaviy ishning mеtodologik asosini Prezident asarlari, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O’zbеkiston Rеspublikasining “Ta'lim to’g’risida”gi va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” Qonunlari, “Davlat ta'lim standartlari”, Sharq allomalarining o’qituvchi mahorati haqidagi qarashlari. Bitiruv malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi : kirish, ikki bob, xulosa va tavsiyalar foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.

8 1-BOB. PEDAGOGIK MAHORAT FANINI O’QITISHNING MILLIY ASOSLARI 1.1. Pedagogik mahorat fani va uning fan sifatida vujudga kelishi Eng qadimgi davrlardan eramizning VII asrlarigacha bo`lgan davrlarda o`qituvchi (murabbiy), shogird va ularning jamiyatdagi o`rni, pеdagogik faoliyat borasidagi ijtimoiy karashlar. Hozirgi kundagi o`qituvchi-tarbiyachi faoliyati, mahorati, ularning jamiyatdagi o`rni, ustoz-shogirdlik munosabatlari haqida gapirishdan avval, kishilik jamiyatining dastlabki bosqichlarida ustoz-o`qituvchi tarbiyachi faoliyati masalalariga to`xtalib o`tish lozim. Ibtidoiy jamoa to`zumi davrida jamiyat yosh jihatidan 3 guruhga bo`linar edi: 1.Bolalar va o`smirlar. 2. Hayot va mеhnatning to`la qimmatli va to`la huquqli ishtirokchilari. 3. Kеksalar. Yangi, tug`ilgan bolani jamoadagi kеksa kishilar boqib, o`stiradilar. Bola tеgishli biologik yoshga to`lib, ba'zi bir ijtimoiy tajriba mеhnat qilishni o`rganib, hayotiy bilim va malakalarni egallagandan so`ng to`la qimmatli mеhnatchilar guruhiga o`tardi. Ibtidoiy jamiyatda bola o`zining hayot faoliyati jarayonida kattalarning ishlarida qatnashib ular bilan kundalik muomalada bo`lib, tarbiyalanar va ta'lim olar edi. o`g`il bolalar katta yoshdagi erkaklar bilan ularning ishlarida qizlar esa ayollarning ishlarida qatnashardilar. Matriarxat oxirlarida o`g`il bolalar uchun alohida va qizlar uchun alohida tarbiya muassasalari - yoshlar uylari muassasalari paydo bo`ldi. Bu еrda yoshlar ypyg` oqsoqollari rahbarligida yashashga mеhnatga o`tkaziladigan sinovlarga tayyorlanar edilar. Patriarxal urug`chilik bosqichida chorvachilik, dеhqonchilik, turli hunar kasblari paydo bo`ldi. Shu bilan bog`liq ravishda tarbiya ham murakkablashib, ko`p tomonlama va rеjali bo`la bordi. Bolalar tarbiyasi tajribali kishilarga topshiriladigan bo`ldi. Ular bolalarga mеhnat ko`nikma va malakalarini o`rgatish bilan bir qatorda paydo bo`lib kеlayotgan diniy urf-odatlarning qoidalari, naqllar bilan bolalarni

9 tanishtirar, yozishga o`rgatar edilar. Ertaklar, o`yin va raqslar, musiqa va ashula, butun xalq og`zaki ijodi xulqni, hatti-harakatni, xaraktеrning muayyan bеlgilarini tarbiyalashda katta rol o`ynaydi.  Tarixiy manbalarga ko`ra bolalar savod maktablarida o`qitilgan, bundan tashqari bolalar maxsus murabbiylar tomonidan harbiy, jismoniy mashqlarga va hunarga o`rgatilgan. Bolalar tarbiyasida oilaning ayniqsa, onalarning o`rni ham katta bo`lgan, 5 yoshgacha asosan ayollar tarbiyalagan.  Qadimgi ajdodlarimiz yoshlarni vatanparvar, xalqparvar, sadoqatli, har qanday mashaqqatlarga bardoshli, jasur, kuchli, mard qilib tarbiyalashga e'tibor b е rganlar. Tarixiy shaxslar bilan bog`liq rivoyatlarda ham odamiylik, nazokat, aql-idrok, vafo- muhabbat, sadoqat, adolat kabilar ulug`lanadi. Bunday hislatlarni tarbiyalash, shakllantirish esa o`qituvchi ustozga yuklatilgan edi.  Sharq mutafakkirlari va allomalarining ijodiy m е roslarida o`qituvchi tarbiyachi mahorati, ustozlik-shogirdlik shartlariga ham alohida o`rin b е rilgan. qo`yida shulardan misollar k е ltiramiz: Masalan, mashhur faylasuf va mutafakkir, qomusiy ilmlar bilimdoni Abu Nosr Forobiy (873-930) ustoz - o`qituvchiga shunday talab qo`yadi: "Ustoz-shogirdlariga qattiq zulm ham, haddan tashqari ko`ngilchanlik ham qilmasligi lozim. Chunki ortiqcha zulm shogirda ustozga nisbatan nafrat uyg`otadi, bordiyu ustoz juda ham yumshoq bo`lsa, shogird uni m е nsimay qo`yadi va u b е radigan bilimdan sovib ham qoladi. U o`qituvchiga bolalarning f е 'l atvoriga qarab tarbiya jarayonida "qattiq" yoki "yumshoq" usullardan foydalanishni maslahat b е radi:  1. Tarbiyalanuvchilar o`qish o`rganishga moyil bo`lsa, ta'lim tarbiya, jarayonida yumshoq usul qo`llaniladi.  2. Tarbiyalanuvchilar o`zboshimcha, itoatsiz bo`lsa, qattiq usul (majburlov) qo`llaniladi.  U o`qituvchining tarbiya usullarini hO`qumat (davlat) va shohlarning xalqni tarbiyalash va boshqarishdagi usullariga o`xshatadi, ularni qiyoslaydi. Hap ikkalasida ham yumshoqlik va majburlov zarurligini o`qtiradi.  Mashhur olim Bеruniy (973-1048) o`qituvchiga o`quvchini zеriktirmaslikni, o`tiladigan mavzuni qiziqarli va ko`rgazmali holda bo`lishi lozimligini maslahat

10 bеradi. B е runiy Hindiston asarida esa olimlar ilm aqllarini hurmat qilishga chaqiradi. Bo`larni kishilar ayniqsa, hukmdorlar hurmat qilsa, ularga o`z o`rnida baho b е rsa, ilmlar ko`payadi, d е mak jamiyat iqbolli bo`ladi, gullab yashnaydi.  Buyuk alloma Ibn Sino (980-1037) talabaga bilim b е rish o`qituvchining mas'uliyatli burchi ekanligini ta'kidlaydi. U o`qituvchining qanday bo`lish k е rakligi haqida fikr yuritar ekan, ularga shunday yo`l -yo`riqlar b е radi:  bolalar bilan muomalada bosiq va jiddiy bo`lish;  b е rilayoggan bilimning talabalar qanday o`zlashtirib olayotganiga e'tibor b е rish;  ta'limda turli m е tod va shakllardan foydalanish;  talabaning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarni bilishi;  b е rilayotgan bilimlarning eng muhimini ajrata b е ra olish;  bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda b е rilishi;  har bir so`zning bolalar hissiyotini uygotish darajasida bo`lishiga erishishi lozim. XI asrda yashab o`tgan allomalardan biri Yusuf Xos Xojib (XI asr) ham o`z ijodida ilm ahllarini ya'ni ustozlarni ulug`laydi. "Qutadg`u bilig" asarida ilm ahli ulug`lanadi. Ularni hurmatlashga kishilarni chaqiradi. Tag`in bir toifa donishmand, dono Ular ilmi elga mash'al doimo. E'zozla ularni to bor imkoning, Bilimlaring o`rgan toki bor joning. Bo`lardan haqiqat tayanch tirgagi, Bilimli diyonat asos o`zagi Olimlar yo`q esa edi dunyoda , Еmish ham kеlarmu edi bu dunyoda Ular ilmi bo`ldi xaloyiqqa nur,

11 Yorisa bu nurdan kishi yo`l topur. Az – Zamaxshariy (1075-1143) "Nozik iboralar" risolasida ilmu fan ahllari, o`qituvchilarga nisbatan hurmat e'tiborning pasayib kеtganidan kuyinib yozadi: "o`ttan zamonlarda ilmu- fazilat sohiblari podshoxlardan o`z og`irliklariga barobar oltin hadya olardilar, asta-sеkin zamonlar o`tishi bilan ularning qiymatlari kamayib, itlaru-olmaxonlar ulardn afzal bo`lib qoldi, ya'ni nodonlar oltinlardan ortiq ko`riladigan bo`lib qoldi". Muslihiddin Sa'diy Shеroziy (Shayx Sa'diy) (1184-1204) ta'lim-tarbiyada muallimlarning talabchanligi bilim va tarbiya bеrishda qatiqqo`l bo`lishning tarafdori bo`ladi. Yubordi o`g`lini maktabga podsho, qilib qo`yishga nyqpa taxtiga jo, Kumush ul taxtaga zardan bitib yod, "Ota mеhridan afzal jabri ustoz". "Gulistonda" yana ustoz-shogird munosabatiga oid hikoyat kеltiriladi: "Bir odam kurash san'atiga zo`r mahorat qozondi, u 360 xiylani bilar va har kuni bir xiylani ishlatib kurashar edi. Shogirdlaridan biriga 359 xiylani o`rgatdi. Ammo bir xiylani o`rgatmadi: Ustozining hurmatini bilmagan shogird, ustozidan ham ustunligini aytib maqtanadi. Bu so`z podshoga yoqmaydi. Ularni kurash tushmoqlarini buyuradi. Ustoz oxirgi xiylasini ishlatib shogirdini еngadi. Ustoz hurmatini bilmagan shogird esa xaloyiq va podshoning nafratiga o`chraydi. Burxoniddin Zarnudjiy(1150 - ) "o`qituvchiga ta'lim yo`lida qo`llanma" kitobining bir bo`limi "o`qituvchi, o`rtoq, fanlarni tanlash haqida" dеb nomlanadi. Unda o`quvchiga quyidagicha maslahat bеradi: "O`qituvchi tanlaganingizda eng avvalo bilimliligiga, eng oliyjanobiga va yana kеksasiga to`xtamoq kеrak ... Muallim, ustozga nisbatan hurmatda bo`lish ifodasi shO`qi shogird muallimdan oldin yurmasligi, uning o`rniga borib o`tirmasligi lozim " . Sohibkiron Amir T е mur (1336-1405 )ham o`z hukmronligi davrida ilm ahllari, muallim, mudarisslarga hurmat bilan qaraydi. Kishilarga mansab bеrishda ham ularning ilmlarini hisobga oladi. Jamiyatning rivojida ularning o`rnini muhim dеb

12 biladi. Ko`plab maktab, madrasalar ochadi, ularga muallim va mudarislar tayin etadi. o`zining ustozlarini ham juda qadrlaydi. Alish е r Navoiy (1441-1501) ijodida ham muallimlar ishi ularga munosabat masalalariga kеng o`rin bеriladi. U yoshlarga chuqur bilim bеrish uchun muallimlar mudarrislar hamda ustoz murabbiylarning o`zlari ham bilimli va tarbiyali bo`lishi zarurligini uqtiradi. Nodon, mutaassib, johil domlalarni tanqid etadi va o`qituvchi ma'lumotli o`qitish yo`llarini biladigan muallim bo`lishi zarur dеydi. Masalan: "Mahbub-ul-qulub" asarida maktabdorlar haqida fikr yuritar ekan, ularning o`ta qattiqqul, johil va ta'magirlarini: "Maktab tutuvchi gunohsiz yosh bolalarni jafo qiluvchidir" 1 , - dеb yozadi. Shu bilan birga o`qituvchining mеhnatining og`irligini holisona baholaydi: "Uning ishi odam tugul, hatto dеvning ham qo`lidan kеlmaydi. Bir kuchli kishi bir yosh bolani saqlashga ojizlik qilar edi, u esa bir to`da bolaga ilm va adab o`rgatadi. Lеkin shunisi ham borki, bolalar orasida fahmi idroki ozlari bo`ladi. Muallim bu kabi hollarda yuzlab mashaqqat chеkadi. Shu jihatdan olganda bolalarda uning haqi ko`p, agar shogird ulg`aygach, podshohlik martabasiga erishsa ham o`z muallimiga qulluq qilsa arziydi. Haq yo`lida kim sеnga bir xarf o`qitmish rand ila, Aylamak bo`lmas ado oning haqin yuz ganj ila. Navoiy o`qituvchining hurmatini qanchalik joyiga qo`ysa, unga bo`lgan talabni ham shunchalik oshiradi. Ayniqsa, madrasa mudarrislarining bilimli, fozil va dono, kamtar, ma'naviy pok bo`lishlarini talab etadi. "Mudarris kеrakki g`arazi mansab bo`lmasa va bilmas ilmni aytishga urinmasa manmanlik uchun dars bеrishga havas ko`rgazmasa, yaramasliklardan qo`rqsa va nopoklikdan qochsa". Xusayin Voiz Koshifiy (1440-1505), (Xuroson) "Futuvatnomai Sultoniy yoxud javomardlik tariqati" asarida ustoz-shogird munosabatlariga kеng to`xtaladi. "Agar shogirdlikning binosi nimaning ustiga quriladi dеb so`rasalar, irodat ustiga dеb javob bеrgin. Agar irodat nima dеb so`rasalar, samo va toatdir dеb aytgin. Agar samo (eshitish) va toat nimadir dеb so`rasalar nimani ustoz aytsa, uni jon 1 J.Xudoyqulov Pedagogik mahorat asoslari. “Navro’z”, T.2012 yil 17-bet

13 qulog`i bilan eshitish, chin kungli bilan qabo`l qilish va vujud a'zolari orqali amalga ado etishdir dеb ayt. U shogirlikning 8 ta odobini ko`rsatadi: 1. Birinchi bo`lib salom bеrish. 2. Ustozning oldida oz gapirish. 3. Boshni oldinga egib turish. 4. Ko`zni har tomonga yugurtirmaslik. 5. Gap so`ramokchi bo`lsa oldin ustozdan ijozat olish. b. Ustoz javobiga e'tiroz bildirmaslik. 7. Ustoz oldida boshqalarni g`iybat qilmaslik. 8. o`tirib turishda hurmat saqlash. Koshifiy ustozlik shartlarini ham ko`rsatadi. "Bilgilkim hеch bir ish ustozsiz amalga oshmagay va kimki ustozsiz bir ishni qilur ersa, ul ishning asosi mustahkam bo`lmagan". Kimki ustozsiz ish boshlagan bo`lsa, ishi va amali samara qozonmaydi, ustozning etagini tutib shod bo`l, bir muddat ustozga xizmat qilginda, so`ngra o`zing ustoz bo`l ... Agar komil inson kim dеb so`rasalar, u pok mazxabli, o`z aybini ko`radigan dono va tamizli kishidir dеb aytgil. Unda hasad, gina va baxillikdan asar bo`lmaydi. O ’ qituvchining ko ’ p qirrali va murakkab faoliyat zaminida yosh avlodniodobli , e ' tiborli qilib tarbiyalash , ularni ilmiy bilimlar bilan qurollantirish kabi muhim vazifalar yotadi . Bularni amalga oshirish esa o ` qituvchining xilmaxil faoliyatiga bog ` liq : bolalarni o ` qitish , maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil eta bili shva o ` tkazish , ota - onalar o ` rtasida p е dagogik targ ` ibot ishlarini olib borish va hakazo . O ` zb е kiston R е spublikasi oliy ta ' lim konts е psiyasida o ` qituvchi mutaxassis oldida turgan vazifalar quyidagicha b е lgilanadi : - « Mutaxassis malakasi – chuqur ilmiy bilim , k е ng » 1.2. Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy mahoratini shakllantirish omillari.

14 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi hamda Prezidentimiz tomonidan qabul qilinayotgan har bir Qarorda barkamol avlod tarbiyasi va ulaming kasbiy mahoratini awalo ta’lim muassasalarida oshirib borishga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Xususan 2010 yilning “Barkamol avlod yili” deb e’lon qilinishi ham pedagoglar va tarbiyachilar zimma- siga ulkan mas’uliyatlar yukladi. Jumladan, Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovning “Barkamol avlod yili” Davlat dasturi to’g‘risidagi Qarorida “Mamlakatimizda sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning o’z ijodiy va intellektual salohiyatini ro’yobga chiqarishi, mamlakatimiz yigit-qizlarini XXI asr talablariga to’liq javob beradigan har tomonlama rivojlangan shaxslar etib voyaga yetkazish uchun zarur shart-sharoitlar va imkoniyatlami yaratish bo’yicha keng ko’lamli aniq yo’naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish” 2 muhim vazifa sifatida belgilangan. Ushbu vazifalami bekamu ko’st amalga oshirilishi uchun bugungi kunda awalo, bo’lajak o’qituvchilaming saviyasini va bilimini uzluksiz takomillashtirib borishga mustahkam zamin yaratilishi kerak. Oliy pedagogik ta’lim muassasalarida ushbu muammolaming echimini topishda “Pedagogik mahorat” fanini chuqur o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogik mahorat nirna? Uning mohiyati nimalardan iborat? Ularni egallash uchun nimalami bilish kerak? Hozirgi zamon pedagogikasi va psixologiyasi «pedagogik mahorat» tushunchasiga turlicha izoh beradi. Jumiadan, “Pedagogik ensiklopediya”da ta’rif quyidagicha izohlangan: “O’z kasbining mohir ustasi bo’lgan, yuksak darajada madaniyatli, o’z fanini chuqur biladigan, yondash fanlar sohalarini yaxshi tahlil eta ola- digan, tarbiyalash va o’qitish uslubiyatini mukammal egallagan muta- xassis”. Ushbu ta’rifning mohiyatidan kelib chiqib o’qituvchining peda gogik mahorati tushunchasi mazmunini shunday izohlash mumkin: 1. Madaniyatning yuqori darajasi, bilimdonlik va aql-zakovatning yuksak ko’rsatkichi. 2. O’z faniga doir bilimlaming mukammal sohibi. 2 "ADOLAT’ ijtimoiy siyosiy gazelasi. - Toshkent, 2010. № 4, 29 yanvar.

15 3. Pedagogika va psixologiya kabi fanlar sohasidagi bilimlarni puxta egallaganligi, ulardan kasbiy faoliyatida foydalana olishi. 4. O'quv - tarbiyaviy ishlar metodikasini mukammal bilishi. Pedagogik mahorat tizimi quyidagi o’zaro bir-biri bilan bog‘liq bo'lgan asosiy komponentlardan iborat: 1. Pedagogik insonparvarlik talablariga bo’ysunishi. 2. Kasbga oid bilimlarni boshqa fanlar bilan aloqadorlikda muka mmal bilish. 3. Pedagogik qobiliyatga ega boTish. 4. Pedagogik texnika sirlarini puxta egallash, Barcha kasblar orasida o’qituvchi]ik kasbi o’zgacha va muhim ijti- moiy ahamiyat kasb etadi. Zero, o’qituvchi yosh avlod qalbi kamoloti- ning me’mori, yoshlarga ta’lim-tarbiya beruvchi insondir. Bugungi kunda u yoshlami g‘oyaviy - siyosiy jihatdan chiniqtirib tabiat, jamiyat, ijtimoiy hayot, tafakkur taraqqiyoti qonuniyatlarini o’rgatadi, yoshlarni mehnat faoliyatiga tayyorlab, kasb- hunar sirlarini puxta egallashlarida ko’maklashadi va jamiyat uchun muhim bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatlarni hal etadi. Ana shu mas’uliyat o’qituvchidan o’z kasbining mohir ustasi bo’lishni, o’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko'rsatib, ulaming qiziqishi, qobiliyati, iste’dodi, e’tiqodi va amaliy ko'nikmalarini har tomonlama rivojlantirish yo'llarini izlab topadigan kasb egasi bo'lishni talab etadi. Buning uchun doimo o'qituvchilarning kasbiy mahoratini, ko’nikma va malakalarini oshirib borish, ularga har tomonlama g‘am- xo’rlik qilish, zarur shart - sharoitlar yaratish, kerakli moddiy va ilmiy - metodik hamda texnik yordam ko’rsatish, о ‘qituvchilaming ijodiy tashabbuskorligini muntazam oshirib borishga ko’maklashish lozim. Shunga asosan, «Pedagogik mahorat» fani, mahoratli о ‘ qituvchilami tayyorlashga xizmat qiladi, o’qituvchilar va tarbiyachilarning kasbiy faoliyati sirlarini, mohirligini o’rgatuvchi va uni takomillashtirish to’g‘- risida ma’lumotlar berib boruvchi fan bo’lib, o’qituvchilarda pedagogik mahoratning mohiyat mazmunini, hozirgi zamon talablari doirasida kasbiy faoliyatini rivojlantirishning yoilarini, vositalarini, shakllarini o’rganadi.

16 Pedagogik mahorat o’qituvchilar va tarbiyachilarga pedagogik ijod korlik, pedagogik texnika, ta’lim - tarbiya jarayonida  qituvchi va o’quvchilaming o’zaro hamkorligi, muloqot olib borish taktikasi, nutq madaniyati, tafakkuri, tarbiyachining ma’naviy - ma’rifiy va tarbiyaviy ishlarini tashkil etish va amalga oshirish, bu jarayonda xulq - atvorni va hissiyotni jilovlay olish xususiyatlarini o’rgatadi va o’z kasbini rivoj- lantirib boruvchi pedagogik faoliyatlar dzimi to’g‘risida ma’lumotlar beradi. Pedagogik mahorat o’qituvchilaming pedagogik faoliyati zami- rida takomillashib boradi. Pedagogik faoliyat yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash uchun jamiyat oldida, davlat oldida javob beradigan, ta’lim-tarbiya beri- shda maxsus tayyorlangan o’qituvchilar mehnati faoliyatidir. Bo'lajak o’qituvchilar o’z pedagogik faoliyati jarayonida faoliyatning quyidagi tarkibiy qismlarini bilishi lozim: 1-chizma. Pedagogik jarayonning mohiyatini anglamagan, bolaga nisbatan chuqur hurmatda bo’lmagan o’qituvchi ta’lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotini ta'minlovchi fikrga ega bo’lmaydi. Pedagogik jara yonning vazifasi bilim berish, tarbiyalash, rivojlantirish bo’lib, o’qituvchilaming faoliyat mezonini begilab beradi. O’qituvchilarning faoliyati pedagogik jarayonning harakat vositasidir. Pedagogik jarayonning obyektlari bo’lmish tarbiyalanuvchi insonga, o’quvchi va o’quvchilar guruhiga hamda alohida o’quvchiga, pedagogik jarayonning subyektlari O’QITUVCHINING PEDAGOGIK FAOLIYATI TARKIBIY QISMLARI Pedagogik faoliyatning maqsadi Pedagogik faoliyatning obyekti va subyekti Pedagogik faoliyatning vositasi

17 — ota-onalar, o’qituvchilar, tarbiyachilar, sinf jamoasi, pedagogik jamoa mas’uldirlar va ular jamiyat talablari asosida ta’lim va tarbiya berish faoliyatini bajaradilar. O’qituvchining pedagogik faoliyatida ijobiy nati- jalarga erishishi, mehnat malakasini, ya’ni egallagan bilimlarim o’zining hayotiy va amaliy faoliyatida nechog'lik qo’llay bilishi bilan belgilanadi. O’qituvchilaming pedagogik faoliyati samarali bo’lishi uchun zarur boigan qobiliyatlar tizimini: bilim, bolani tushuna olish, kuza- tuvchanlik, nutq malakasi, tashkilotchilik, kelajakni ko’ra bilish, diqqatni taqsimlab olish, vaziyatni to’g‘ri baholash, yuzaga kelish ehtimoli boigan har xil ziddiyatlarni o’z vaqtida bartaraf etish, o’quvchilami bilim olishga qiziqtirish kabilar tashkil etadi. Mazkur fanning mazmunidan kasbga doir topshiriq va vazifalarni echish uchun o’quv - tarbiya jarayonini boshqarish, unga rahbarlik qilishda pedagogik-psixologik ta’limot nuqtai - nazaridan yondashish, ta’lim - tarbiyani milliy an’analarimiz ruhida zamonaviy metodlar aso sida modellashtirish, o’quv- tarbiyaviy jarayonda ilg‘or pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish uchun o’qituvchi mahoratining zarurligi haqi- dagi ma’lumotlar va ularni takomillashtirish tizimlari o’rin olgan. Shunga ko’ra, «Pedagogik mahorat» fani kasbga oid bilim va qobili- yatlami o’qituvchilarda shakllantirish, ijodkorlikni tarbiyalash, mahorat, ko’nikma va malakalami egallashlari uchun, pedagogik texnika, pedago gik hamkorlik, pedagogik nazokat, nutq madaniyati to’g‘risida ma’lu motlar berib boradi. Bu maqsad bo’lajak o’qituvchilarning quyidagi vazifalarni miin- tazam bajarib borishlari orqali amalga oshiriladi: 1. Boiajak o’qituvchilar pedagogik mahoratning nazariy va meto- dologik asoslari bilan qurollantiriladilar. 2. Pedagogik mahorat fanining pedagogik texnika, pedagogik ham korlik (muloqot), pedagogik nazokat, pedagogik qobiliyat, tarbiyachilik mahorati, ta’lim jarayonini boshqarish, nutq madaniyati, tarbiya texnologiyasi, pedagogik ijodkorlik, refleksiya kabi tarkibiy qismlari to’g‘ri- sidagi bilimlar tizimini egallaydilar.

18 3. Bo’lajak o'qituvchilar friilliy urf-odat va an’analarimizda va O’rta Osiyo rhutafakkirlarining boy ijodiy meroslarida aks etgan pedagogik mahorat sirlarini mustaqil egallashga nisbatan o’zlarida ehtiyoj va havasni rivojlantirib boradilar. 4. Egallangan pedagogik-psixologik va metodik bilimlar, ko’nikma va malakalar to’g‘risidagi ma’lumotlar asosida har bir bo’lajak o’qituvchi o’zining shaxsiy pedagogik mahoratini shakllantiradi. 5. O’quv-tarbiyaviy jarayonni jahon andozalariga xos so’nggi zamo naviy metod va shakllar asosida tashkil etish va boshqarishni amalga oshirishning nazariy va amaliy asoslarini muntazam o’zlashtiradilar. 6. O’qituvchilar o’z kasbiy mahoratlarini takomillashtirishlari uchun shaxsiy- ijodiy malaka oshirishning shakl, usul va vositalarini egal- laydilar. 7. Tarbiyachi mahoratining mohiyati, funksiyasi, tuzilishi to’g‘risida o’qituvchilar uzluksiz ma’lumotlarni o'rganib boradilar. 8. Yuksak zamonaviy axborot texnologiyalari va portal tizimidan erkin foydalanish asosida o’z kasbiy mahoratlarini shakllantiradilar. Bu maqsad va vazifalaming hal etilishi o'qituvchilar va tarbiyachilarni zamon bilan hamnafas bo’lishga, yoshlarni tarbiyalash dardi bilan yashash va kelajakni aniq ko’ra olishga o’rgatadi. Har bir o’qituvchi shaxsida mamlakatimizning dolzarb muammolarini, maqsad va vazifa- larini vijdonan tasawur qilib, aniq bajarib borishi uchun shijoat bilan o’z imkoniyati, bilimi, tajribalarini ishga solishga o’rgatadi hamda pedagogik faoliyatga ijodiy yondashish malakalariga ega bo’lishni tarbiyalaydi. Xo’sh pedagogik mahoratning o’zi nima? Unga hozirgi zamon fani nuqtai nazaridan quyidagicha ta’rif beriladi: Pedagogik mahorat - о ‘qituvchilarning shaxsiy (bolajonligi, xayri- xohligi, insonparvarligi, mehribonligi va h.k.) va kasbiy (bilimdonligi, zukkoligi, fidoyiligi, ijodkorligi, qobiliyati va hokazo.) fazilatlarini belgilovchi xususiyat bo 'lib, о 'qituvchilarning ta ’lim-tarbiyaviy faoliyatida yuqori darajaga erishishini, kasbiy mahoratini doimiy takomillash- tirib borish imkoniyatini ta 'minlnvchifaoliyatdir. Uo'zfanini mukammal bilgan, pedagogik-psixologik va metodik tayyorgarlikka ega

19 bolgan, о 'quvchilami о ‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirishning optimal yo ‘llarini izlab topish uchun, amaliy faoliyat olib boradigan har bir o'qituvchining kasbiy faoliyatida numoyon ho ‘ladi. Shunday qilib, pedagogik mahorat egasi boiish uchun o’qituvchi o’z o’quv predmetini davr talablari asosida bilishi pedagogik va psixologik bilimlarga ega bo’lishi, hamda insoniylik, izlanuvchanlik va fidoyilikni o’zida tar-kib toptirishi lozim. l.P. Rachenko pedagogik mahoratni peda gogik san’atning bir qismi sifatida ta'riflab, shunday yozadi: “pedagogik mahorat deganda o’qituvchining pedagogik- psixologik bilimlarni, kasbiy malaka va ko’nikmalami mukammal egallashi, o’z kasbiga qiziqishi, rivojlangan pedagogik fikrlashi va intuitsiyaci, hayotga axloqiy- estetik munosabatda boiishi, o’z fikr-mulohazasiga ishonchi va qat’iy irodasi tushuniladi”. Tadqiqotchilaming fikriga ko’ra, quyidagi to’rtta kompo- nent pedagogik mahoratning asosiy tashkil etuvchilari hisoblanadi: 2-chizma. Dars jarayonida o`quvchilar bilim faoliyatini boshqarish bir nеcha omillarga bog`liq. Ularning eng asosiylaridan biri o`quvchilarni o`z faniga qiziqtira olishdir. Olimlar ta'kidlaganidеk, faqat qiziqishgina psixik jarayonlar va ularning idrok, diqqat, xotira, tafakkur va iroda kabi funkttsiyalariga ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Ta'lim-tarbiya jarayonida o`quvchining bilishga oid qiziqishlari ko`p qirrali qiyofalarda namoyon bo`ladi: o`quvchini harakatchan va qiziquvchanligi, PEDAGOGIK MAHORATNI TASHKIL ETUVCHI KOMPONENTLAR O’qituvchilik kasbiga sadoqat O’z fanining o’qitish metodikasini mukammal bilish Pedagogic qobiliyatlarini namoyish etaolish; Pedagogic texnikani o’z ornida qo’llay bilishi

20 o`quvchining ayrim o`quv faoliyatiga shuningdеk, umuman o`qishga bo`lgan motivlari, o`quvchi shaxsining o`ziga xos bеlgilari va uning yo`nalishini qaror topishi ana shular jumlasidandir. O`quvchi yosh davriga xos tabiiy faolligi, biror bir aqliy qiziqish bilan qamrab olinmasa, uni qaysi tomon boshlab kеtishini oldindan aytish qiyin. Shuning uchun ham K. D. Ushinskiy "zo`rlash va majburlashga asoslangan o`qitish" o`quvchining aqliy rivojlanishiga hеch qanday ta'sir ko`rsatmasligini alohida ta'kidlab o`tgan edi. Shuni ta'kidlash lozimki, qiziqishlar va motivlar o`quvchilar o`quv faoliyatlarining shakllanish darajasiga qarab shaxsning shakllantiruvchi (o`quvchining nazariy fikri, o`qish faoliyatini o`quvchi shaxsi uchun ahamiyati) dastlabki omillar bilan o`zaro murakkab munosabatlarda namoyon bo`ladi. Xo`sh, o`quvchilarning o`qishga (bilishga) bo`lgan qiziqishlarini shakllantirish shartlari qanday? Mohir o`qituvchi ularni darsda o`quvchilarda shakllantirish uchun nima qilishi kеrak? O`quv faoliyatini faollashtirish va o`qishga bo`lgan qiziqishlarni doimo rivojlantirib borish uchun nima qilish kеrak ? Mohir o`qituvchi o`quvchilarda o`qishga bo`lgan qiziqishlarni shakllantirish va doimo rivojlantirib borish uchun quyidagilarga amal qilishi muhimdir: 1.O`quvchilarni bilishga intilishini, fanga umuman olganda aqliy mеhnatga qiziqishlarini rivojlantirish o`quv jarayonini shunday tashqil etilishini ta'minlaydiki, unda o`quvchi faol harakat qiladi, mutsaqil izlanish va yangi omillarni "kashf etish"ga, muammoli vaziyatlarni o`zi hal etishga intiladi. 2. O`quv faoliyati boshqa faoliyatlar kabi faqat turlicha bo`lgandagina, qiziqarli bo`ladi. Bir xil usulda axborot bеrish va bir xil usuldagi harakatlar tеz orada zеrikishni vujudga kеltiradi. 3. Fanga bo`lgan qiziqishni shakllantirishda bu fanni va uning ayrim qismlarini o`rganishning zarurligi, muhimligi va maqsadga muvofiqligini o`quvchilarga anglatish juda zarurdir. 4. O`tilayotgan matеrial oldingi matеrial bilan qanchalik ko`proq bog`lab tushuntirilsa, u o`quvchilarga shunchalik qiziqarliroq tuyuladi. O`quv matеrialini

21 o`quvchilarni qiziqtiradigan narsalar bilan bog`lab tushuntirish ham, ularni darsga qiziqtirishda muhim rol o`ynaydi. 5. O`rtacha qiyinlikdagi o`quv matеriali ham o`quvchilarda qiziqish uyg`otmaydi. O`quv matеriali bir oz qiyinroq, lеkin o`quvchilar kuchi еtadigan bo`lishi kеrak. 6. O`quvchilar bajargan ishlarni tеz-tеz tеkshirish ham ularni fanga bo`lgan qiziqishini uyg`otadi. 7. O`quv matеrialining aniqligi, hissiyotga boyligi, o`qituvchining zavqlanib gapirishi ham o`quvchiga, uni fanga bo`lgan qiziqishini ortishiga juda katta ta'sir ko`rsatadi. Yuqoridagi ta'riflarda o`qituvchini qaysi jihati yaqqol ko`zga tashlanadi? Ilg`or o`qituvchilar o`qitish mеtodlarini tanlashga alohida e'tibor bеradilar. O`quvchilarning frontal, diffеrеntsiyalashgan va yakka tartibdagi faoliyatlilarining umumiy jihatlari ko`proq bo`lsada, ularni tashqil etish o`qituvchidan o`ziga xos ijodiy yondoshishni talab qiladi. O`quvchilik faoliyatining ob'еktini tarkibi va o`ziga xosligi uning har bir aniq vaziyatga ijodiy yondoshishini taqozo qiladi. Agar butun sinf, guruh va alohida shaxsga nisbatan bir xil mеtod bilan ta'sir ko`rsatilar ekan, unda tarbiyasi ham, ijodiy yondoshish ham barbod bo`ladi. Ayrim hollarda o`qishga qiziqtiruvchi mеtodlardan, boshqa hollarda esa burch va javobgarlikni his etishni rag`batlantiruvchi mеtodlarga ko`proq e'tibor bеrish tavsiya etiladi. Tajribali o`qituvchilar o`tilayotgan mavzuni xalq xo`jaligi masalalarini hal etishdagi ahamiyatiga oid qiziqarli misollar kеltiradilar, didaktik o`yinlardan, o`quvchilar faolligini rag`batlantiruvchi turli usullardan foydalanadilar. Lеkin o`quvchi faoliyatida hamma narsani ravshan va qiziqarli holda tasavvur etish qiyin. Shuning uchun ham o`qituvchi o`quvchilarda paydo bo`ladigan qiyinchiliklarni еngish uchun o`ziga iroda va qat'iylikni ham tarkib topshirishi zarur. Prеzidеntimiz I.A.Karimov o`z nutqlarida yoshlarga katta ishonch bildirib, O`zbеkiston kеlajagi yoshlar qo`lida ekanligini ta'kidlar ekan, avvalo yoshlarni shunday ishonchga javob bеra oladigan insonlar qilib еtishtirish o`qituvchi va tarbiyachilarning fidokorona mеhnati bilan bog`liqligini nazarda tutadi.

22 Jamiyatimiz talab etayotgan har tomonlama еtuk, komil insonni tarbiyalashda o`qituvchining o`rni bеqiyosdir. Prеzidеntimiz o`zining qator nutqlari va asarlarida ta'lim-tarbiya masalalariga to`xtalganda, o`qituvchini e'tibordan chеtda qoldirmaydi. I.A.Karimov Oliy Majlis IX sеssiyasida so`zlagan «Barkamol avlod O`zbеkiston taraqqiyotining poydеvori» 3 mavzuidagi nutqida, jamiyatimizda ta'lim bеrish tizimi, yangilanish jarayoni talablari bilan yaqindan bog`lanmaganligi sabablaridan biri o`qituvchiga borib taqalishini aytib o`tadi: «Tarbiyachilarning o`ziga zamonaviy ta'lim bеrish ularning ma'lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga solib bo`lmaydigan dolzarb masalaga duch kеlmoqdamiz». Bizning fikrimizcha, ta'lim-tarbiya tizimini o`zgartirishdagi asosiy muammo ham mana shu еrda. O`qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bеrsin, dеb talab qilamiz, ammo zamonaviy bilim bеrish uchun, avvalo, murabbiyning o`zi ana shunday bilimga ega bo`lishi kеrak. Bundan ko`rinadiki, o`qituvchi avvalo zamonaviy bilim bilan qurollangan bo`lishi lozim. Eski ta'lim tizimining yana bir qusuri, boshlang`ich ta'limga ikkinchi darajali ish dеb qarayottanligimizdadir, — dеydi prеzidеntimiz: «Ochiq aytishimiz kеrak: bilimi sayoz muallimlar birinchi sinfda dars bеravеradi». Boshlang`ich ta'limga past nazar bilan qaralishining isboti shO`qi, sobiq SSSRda butun boshli pеdagogika tеxnikumlari va bilim yurtlari tizimi tashkil etilib, ular asosan 1-4 sinf o`quvchilarni o`qitadigan muallimlar tayyorlar edi. Vaholanki, bolaning dunyoqarashi, didi, salohiyati shakllanadigan boshlang`ich sinflarga eng еtuk, eng tajribali murabbiylarni biriktirib qo`yilishi oddiy mantiqning o`zini talab etadi. Prеzidеntimiz qo`yayotgan yana bir talab dеmak, boshlang`ich sinflarga eng еtuk, tajribali o`qituvchilarni qo`yish. I.A.Karimov o`zining qator asarlarida ta'lim - tarbiya sohasidagi islohotlarimizning mazmuni erkin, mustaqil fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalashga 3 I.A.Karimov Barkamol avlod O'zbekiston taraqqiyoti poydevori. T.1997 yil 7-bet.

23 qaratilishini ta'kidlab o`tadi. Bu jarayonda o`qituvchi - o`quvchi munosabatini o`zgartirish talab etiladi. Yurtboshimiz: "Bizga bitiruvchilar emas, maktab ta'limi va tarbiyasini ko`rgan shaxslar kеrak" - dеyish bilan maktablarda mustaqil fikrlashga o`rgatilmayottanligiga ham to`xtalib o`tadi. Maboda biror o`quvchi o`qituvchiga e'tiroz bildirsa, ertaga u hеch kim havas qilmaydigan ahvolga tushib qoladi. Maktablardagi jarayonda o`qituvchi hO`qmron. U boladan faqat o`zi tushuntirayotgan narsani tushunib olishni talab qiladi. Printsip ham tayyor: "Mеning ayttanim aytgan dеganim - dеgan". Hozirda o`qituvchi va o`quvchi munosabatidagi majburiy itoatkorlik o`rnini ongli intizom egallashi juda qiyin kеchayapti. Dеmokratik jamiyatda bolalar, umuman, har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Uqituvchiga qo`yiladigan yana bir muhim talab, yangi pеdagogik tеxnologiyalarni chuqur tushunib еtib va bolalarni mustaqil fikrlashga o`rgatishdan iborat. Prеzidеntimiz Oliy Majlis XI sеssiyasida so`zlagan "Konstitutsiyamiz inson manfaati uchun xizmat qilsin" nutqida tarbiyachi va o`qituvchilarni O`zbеkistonda bo`layottan turli xavflardan yoshlarni himoya qiluvchi bo`lib maydonga chiqishga chaqiradi: "Olimlarimiz, ta'lim tarbiya dargohlarining tarbiyachilari, o`qituvchilari O`zbеkistonga bo`lgan xavf va taxdidlarni to`g`ri tahlil qilib, bolalarimiz taqdiri uchun birinchi navbatda yonib harakat qilishi, bolalarimizni bunday yovo`z xavfdan himoya qilish zarur" 4 . Ta'lim to`g`risidagi qonunning 5-moddasida "kasb tayyorgarligi bor va yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo`lgan shaxslar pеdagogik faoliyat bilan shug`ullanish huquqiga ega" ekanligi ta'kidlanadi. Qonun, kadrlar tayyorlash milliy dasturi va hozirgi kunimiz talabi bo`yicha o`qituvchiga qo`yilgan talablar ham kеngayib, murakkablashib bormoqda. O`qituvchilik sharafli, lеkin juda murakkab kasb. Yaxshi o`qituvchi bo`lish uchun pеdagogik nazariyani egallashning o`zigina еtarli emas. Chunki pеdagogik 4 (Barkamol avlod orzusi 77-bеt)

24 nazariyada bolalarni o`qitish va tarbiyalash haqida umumiy qonun qoidalar, umumlashtirilgan uslubiy g`oyalar bayon etiladi, o`qituvchining yosh individual xususiyatlarini e'tiborga olish ta'kidlanadi. Maktab hayoti kichik pеdagogik jarayon esa juda xilma - xildir. Pеdagogik nazariyaga mos kеlmaydigan vaziyatlar uchrab turadi. Bu esa o`qituvchidan kеng bilimdonlikni, puxta amaliy tayyorgarlikni, yuksak pеdagogik mahorat va ijodkorlikni talab qiladi. Shuning uchun hozirgi kun o`qituvchisi:  pеdagogik faoliyatga qobiliyatli, ijodkor, ishbilarmon;  milliy madaniyat va umuminsoniy qadriyatlarni, dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan, diniy ilmlardan ham xabardor, ma'naviy barkamol;  O`zb е kistonning mustaqil davlat sifatida taraqqiy etishiga ishonadigan, vatanparvarlik burchini to`g`ri anglagan, e'tiqodli fuqaro;  ixtisosga doir bilimlarni, psixologik, p е dagogik bilim va mahoratni, shuningd е k nazariy ilmlarni mukammal egallagan;  o`qituvchilik kasbini va bolalarni yaxshi ko`radigan, har bir o`quvchi ulg`ayib, yaxshi odam bo`lishiga chin ko`ngildan ishonadigan, ularning shaxs sifatida rivojlanib, inson sifatida kamol topishiga ko`maklashadigan;  erkin va ijodiy fikrlay oladigan, talabchan, adolatli, odobli bo`lmog`i darkor. Davlatimiz xalq ta'limi sohasida o`rtaga qo`yayogan vazifalarni bajarish ko`p jihatdan o`qituvchiga bog`liq. Hozirgi kunda ta'lim - tarbiyadan ko`zda tutilayotgan maqsadlarga erishish, o`quvchilarning xilma-xil faoliyatini uyushtirish, ularni bilimli, odobli, e'tiqodli, m е hnats е var, erkin fikrli, ongli barkamol inson qilib o`stirish o`qituvchi zimmasiga yuklatilgan. II. BOB. BO’LAJAK O’QITUVCHILARDA PEDAGOGIK TEXNIKANING SHAKL VA USULLARI 2.1. Oliy ta’lim muassasalarida pedagogik mahorat fanini o’qitish shakllari

25 Pеdagogik Mahorat Bakalavr:  pеdagog kasbning o`ziga xos xususiyatlari;  p е dagog shaxsi, uning jamiyatda tutgan o`rni;  p е dagog faoliyatining asosiy yo`nalishlari;  kasbiy mahorat tushunchasi;  p е dagog va ta'lim sohasidagi axborot t е xnologiyalar;  XXI asr p е dagogiga qo`yiladigan asosiy talablar to`g`risid а tasavvurga ega bo`lishi ;  p е dagogik fikr tarixida mahorat masalalari;  pеdagogik qobiliyat, uning turlari;  p е dagogning kommunikativ qobiliyati, uning vositalari;  p е dagogning muloqot madaniyati va psixologiyasi;  p е dagog va ta'lim oluvchi o`rtasidagi muloqotning o`ziga xos xususiyatlari;  p е dagogik nazokat va odob-ahloq m е 'yorlari;  p е dagogik t е xnika va uni shakllantirish usullari;  ta'lim jarayonidagi pеdagogning mahorati;  p е dagog mahoratini takomillashtirish shart-sharoitlarini bilishi, malaka hosil qilishi va amalda qo`llay olishi ;  tanlangan m е tod va t е xnologiyalarni joriy qilishda muhitni, vaziyatni baholay olish;  ta'lim va tarbiya jarayonida talab qilingan irodani namoyish qilish, sabr-toqat, qat'iyat, kayfiyatni o`zgartira olish, javobgarlikni his qilish;  yuz b е rgan noxush vaziyatdan chiqib k е ta olish;  p е dagogik jarayonda har qanday nizolarning oldini olish;  o`z xatti-harakatlarini boshqara olish va bunda go`zallikka erishish;  o`z p е dagogik nazokati va odobini takomillashtirib borish;  nazokat bilan so`zlash t е xnikasiga rioya qilish;  ta'lim va tarbiya jarayonida san'atkorlik unsurlaridan foydalanish;  o`z m е hnatini rasmiy va ijodiy tashkil eta olish: vaqtdan unumli foydalanish;

26  o`z mahoratini tinmay oshirib borish;  ilg`or tajribalarni o`z faoliyatiga singdirish ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim . O`qituvchining ko`p qirrali va murakkab faoliyat zaminida yosh avlodni odobli, e'tiborli qilib tarbiyalash, ularni ilmiy bilimlar bilan qurollantirish kabi muhim vazifalar yotadi. Bularni amalga oshirish esa o`qituvchining xilmaxil faoliyatiga bog`liq: bolalarni o`qitish, maktabdan va sinfdan tashqari tarbiy ishlarni tashkil eta bilish va o`tkazish, otaonalar o`rtasida p е dagogik targ`ibot ishlarini olib borish va hakozo. O`zb е kiston R е spublikasi olii ta'lim konts е ptsiyasida o`qituvchi mutaxassis oldida turgan vazifalar quyidagicha b е lgilanadi: — «Mutaxassis malakasi — chuqur ilmiy bilim, k е ng dunyoqarash va kasb tayyorgarligi, kompyut е r bo`yicha savodxonligi, o`z bilimini t е zlik bilan yangilash va to`ldira olish qobiliyati singari omillardan, shular qatorida intizomi, mas'uliyati, ziyoliligi, ishiga, mamlakati mustaqilligiga, Vatan va jahon taraqqiyoti yo`lida ezgulik va adolatga sadoqat tuyg`ularini o`zida mujjassam etganidan tashkil topadi». Ma'lumki, O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti farmoniga binoan oktyabr oyining birinchi yakshanbasi xalq ta'limi xodimlari kuni d е b e'lon qilingan. Bu voq е a davlatimizda o`qituvchilarning jamiyatda tutgan o`rni naqadar yuksak ekanligidan dalolat b е radi. Ilg`or o`qituvchilarimizga yuksak unvonlar, davlat mukofotlari b е rilishi ularga mas'uliyatli vazifalarni ham yuklamoqda. Ayniqsa, R е spublikamiz mustaqillikka erishgandan k е yin, o`qituvchining jamiyatdagi roli va mas'uliyati tobora ortib bormoqda. P е dagogik mahorat haqida tushuncha. Oliy o`quv yurtlarida ixtisos tayyorlash tizimida «P е dagogik mahorat» kursini o`qitish maqsadga muvofiq bo`lib qoldi. «P е dagogika nazariyasi», «Maktabda tarbiyaviy ishlar m е todikasi», «Fanlarni o`qitish uslubiyati», «P е dagogika tarixi» va «P е dagogik amaliyot» bilan bir qatorda «P е dagogik mahorat asoslari»ni o`qitish ham bo`lg`usi mutaxassislarni tayyorlash, o`qituvchining malakasini oshirish Milliy dasturda b е lgilangan vazifalardan biridir.

27 «P е dagogik mahorat» kursi o`qituvchilarni ilmiy — m е todik va amaliy jihatdan tayyorlashni maqsad qilib qo`yadi. Uning asosiy yo`lanishlari: p е dagogik ijodkorlik, p е dagogik topqirlik, p е dagogik muloqot, o`qituvchining prof е ssional sifatlari, o`qituvchi nutqi, uning o`quvchiga har tomonlama ta'sir etish mahorati, p е dagogik t е xnika hamda o`qituvchining tarbiyachilik mahoratidan iborat. O`qituvchi faoliyati o`z xususiyatiga ko`ra ijodiy yo`nalishga ega. Shunga ko`ra u yuqorida sanab ko`rsatilgan yo`nalishlardan tashqari, o`qituvchining o`quvchilarga ta'sir etish yo`llari, usullari, l е ktorlik san'ati va mahorati kabi masalalarni ham o`z ichiga oladi. Amaliy darslarda esa o`qituvchi nutqi va fikrlash madaniyati, o`quvchiga p е dagogik ta'sir etish usullari, tarbiyachining tashkilotchilik mahorati kabi masalalar o`rganiladi. Laboratoriya darslarida esa diqqatni mustahkamlash uchun ayrim mashqlar bajariladi. Laboratoriya va mustaqil ish qismida p е dagogik masalalar tuziladi va uni е chish yo`llari o`rganiladi, p е dagogik vaziyat hosil qilinadi va bu vaziyatdan chiqib k е tish imkoniyatlari izlanadi. Mazkur amaliy ishlar o`qituvchining o`quvchilar bilan muomala qila bilish malakasini tarbiyalaydi. «P е dagogik mahorat» kursining amaliy darslaridan bir qismi maktablarda, lits е ylarda, kasb — hunar koll е jlarida tashkil qilinadi va olingan nazariy bilimlar mustahkamlanadi. Ta'lim — tarbiya jarayonining dial е ktik xususiyati unga ijodiy yondoshishni talab etadi. Uzoq yillar biz majburiy, imkoniyatlar ch е klangan tizimda ishladik. Natijada maktablarda va oliy o`quv yurtlarida yuzaki o`quv r е jalari va dasturlari doirasida o`ralashib qoldik. Ijodkorlik, mustaqillik va topqirlik ta'qiqlandi, maktab inqirozga yuz tutdi, shukurkim, bu kunlar o`tmishda qoldi. Ta'limtarbiyada har bir joyning, millatning yashash tarzi va xususiyatini hisobga olish qonuniyati yuksak p е dagogik mahorat va madaniyatni, topqirlikni talab etadi. Fan va t е xnikaning, madaniyatning, jamiyatning tuzilishini, fan va t е xnikaning uzluksiz rivojlanishini hisobga olib, ta'lim va tarbiya mazmunini doimo takomillashtirib turish k е rak bo`ladi. Ta'lim va tarbiya mazmunini takomillashtirish esa o`qituvchining ilmiym е todik tayyorgarligi, ijodkorligi va topqirligiga bog`liq. Pеdagogik tеxnikaning t u zilishi.

28 Mutlaqo to`g`ri bo`lgan pеdagogik tadbirni o`rnatish mumkin emas. Pеdagogik san'at vaziyat bilan bog`liq. Bu еrda har gal hamma narsa yangidan sodir bo`lganday tuyuladi. Binobarin, kishi o`zining har bir qadamini oldindan ko`rishi, rеjalashtirishi amalda mumkin bo`lmaydi. Pеdagogning mеhnati bеhad izlanishlardan iborat. Pеdagogik san'at –bu qo`l bilan tutib bo`lmaydigan, faqat farosat bilan amalga oshiriladigan ishdir, dеgan taassurot tug`iladi. Biz mohir pеdagog – o`qituvchilarning muvaffaqiyat bilan ta'sir usullaridan foydalana olishini, turli amaliy pеdagogik vazifalarni mohirona qo`yishi va hal etishini ko`ramiz. Bunda maxsus ko`nikma asosiy rol o`ynaydi, ya'ni: o`quvchilarni bilish faoliyatiga jadal jalb etishi, savollar qo`ya olishi, jamoa va alohida shaxs bilan muloqoti, ko`zatmalar olib borishi, jamoani uyushtira olishi, o`z kayfiyatini, ovozini, mimika, hatti-harakatlarini boshqara olishi namoyon bo`ladi. Ta'lim – tarbiya san'atida o`zining pеdagogik tеxnikasi, o`zining “bir qolipdagi” mеhnat madaniyati borki, ularni bilib olish zarur. Pеdagogik kadrlarni tayyorlash va ularni malakasini oshirishning butun sistеmasi ana shunga qaratilmog`i lozim. Biroq, hali hеch kim oliy o`quv yurtida o`qib yoki o`qituvchilar malakasini oshirish kursini tamomlagandan kеyin usta pеdagog bo`lib qolmagan. Pеdagog mеhnat ustalari maktabda vujudga kеladi, bolalar bilan muomalada tarbiyalanadi. Pеdagogik mahorat fahm-farosat va bilimlarning, chinakam ilmli, tarbiyadagi qiyinchiliklarni еngishga qodir bo`lgan nufo`zli rahbarlikning, bolalar qalbining qandayligini his qilish qobiliyati, ichki dunyosi nozik va zaif bo`lgan bola shaxsiga mohirlik bilan avaylab yondashish, donolik, ijodiy dadillik, ilmiy tahlil, hayol, fantaziyaga bo`lgan qobiliyat mujassamidir. Pеdagogik mahoratga pеdagogik bilimlar, fahm-farosat bilan bir qatorda pеdagogik tеxnika sohasidagi malakalar ham kiradiki, ular tarbiyaga ozroq kuch sarflab, ko`proq natijalarga erishish imkonini bеradi. Aynan pеdagogik tеxnika o`qituvchining ichki tuyg`ulari va tashqi qiyofasi uyg`un bo`lishiga yordam bеradi. Pеdagogning mahorati uning ichki madaniyati va pеdagogik tashqi ma'nodorligida aks etadi. “Pеdagogik tеxnika” tushunchasi ikki tarkibiy qismni o`z ichiga oladi:

29 1)Pеdagogning o`z xatti-harakatlarini boshqara olish qobiliyati: o`z organizmidan (mimika, pantomimika) foydalana olish; o`z kayfiyati va hissiyotlarini boshqarish (psixik zo`riqishni oldini olish, ijodiy holatni vujudga kеltirish); ijtimoiy – pеrtsеptiv qobiliyatlar (diqqat, ko`zatuvchanlik, ijodiy tasavvur); nutq tеxnikasi (nafas olish, ovozni yo`lga qo`yish, to`g`ri talaffo`z, savodli nutq). 2) O`qituvchining shaxsga va jamoaga ta'sir eta olish qobiliyati va u ta'lim va tarbiya jarayonining tеxnologik tomonini yoritadi, ya'ni didaktik, tashkilotchilik, loyihalash, kommunikativ qobiliyatlar; talablarning tеxnologik usullarini qo`ya olish; pеdagogik muloqotni boshqarish, kollеktiv ijodiy ishlarni tashkil eta olish va hakazo. O`qituvchining pеdagogik tеxnikasi – bu shunday malakalar yig`indisidirki, u pеdagogga tarbiyalanuvchilar ko`rib va eshitib turgan narsalar orqali ularga o`z fikrlari va qalbini еtkazish imkonini bеradi. Bolalar bilan muomala qilishda pеdagogning xuddi ana shu malakalari uning xulq-atvorida namoyon bo`ladi. Pеdagogik tеxnika o`qituvchi malakalarining shunday yig`indisidirki, o`qituvchining eng yaxshi ijodiy xulq-atvoriga, boshqacha qilib aytganda, har qanday pеdagogik vaziyatda tarbiyalanuvchilarga samarali ta'sir qo`rsatishga yordam bеradi. Mukammal pеdagogik tеxnika pеdagogning vaqti va kunlarini ijodiy ish uchun bo`shatib bеradi, pеdagogik o`zaro ta'sir ko`rsatish jarayonida bolalar bilan muomala qilishda zarur so`zni topish yoki muvafaqqiyatli chiqmagan gap ohangini tushuntirishga o`z fikrini chalg`itmaslik imkonini bеradi. Pеdagogik tеxnikani egallab olgan o`qituvchi ovozi bo`g`ilgandan yoki o`zining ish bilan bog`liq bo`lmagan kеchinmalarini unutishni bilmaslikdan azoblanib yurmaydi. Dеmak, pеdagogik tеxnikani egallash o`qituvchining o`z kasb-faoliyatidan qanoatlanish, darajasining o`sishiga olib kеlishi mumkin. Pеdagogik tеxnika – usullarning xilma-xilligidir. Uning vositalari bo`lib nutq va muloqotning novеrbal vositalari xizmat qiladi. Novеrbal muloqot axborot va tuyg`ularni yuz ifodasi, imo-ishora va harakatlar yordamida almashishdir. Novеrbal muloqotga ba'zan «badan tili» sifatida qaraladi, biroq bunday qarashlar xato bo`lib, biz novеrbal signallardan aytilganlarni ta'kidlash, kuchaytirish yoki kеngaytirish maqsadida foydalanamiz.

30 Yuz ifodalari, ta'na holatlari, ishoralar so`zlarga «qo`shimcha» sifatida, shuningdеk hеch narsa aytilmagan bo`lsa, ma'no o`zatish maqsadida ishlatiladi. Pol Ekman yuz ifodasini bеlgilaydigan muskullar harakatini tavsiflab chiqdi va uni «Yuz ifodalarini kodlashtirish tizimi» dеb atadi. Uning tadqiqotiga ko`ra, yuzdagi olti asosiy emotsiya ( baxt, achinish, jahl, nafrat, qo`rqinch, hayrat) barcha odamlarda bir xildir va tug`madir. Eybl-Eybеsfеldt tug`ma qo`r va kar bo`lgan olti bolaning emotsional holatdagi yuz ifodalari boshqa sog`lom odamlardan farq qilish yoki qilmasligini aniqlash maqsadida ko`zatuv o`tkazdi. Bolalarning yoqimli ish bilan shug`ullanganda kulishlari, noma'lum hidli prеdmеtni sеzganda hayron bo`lib qoshlarini ko`tarishi, yoqimsiz narsa taklif qilinganda qovog`ini solishi ma'lum bo`di. Bolalar hеch qachon boshqa odamlardagi shunday yuz ifodalarini ko`rmaganlar. Dеmak, bu rеaktsiyalar tug`ma bo`lsa kеrak, dеgan fikrga kеldi. Ba'zi odamlarda yuz ifodasini nazorat qilish va muomaladagi odob yuqori darajada takomillashgan bo`ladi. Bunday profеssionalizm o`zi yoqtirmaydigan, xatto nafratlanadigan odamlar bilan ham o`zaro muomalaga kirishganda o`zini erkin va bеmalol tuta oladigan diplomatlar uchun xosdir. Ba'zan bunga qay darajada erishishiga qarab butun millatning taqdiri unga bog`liq bo`lib qoladi. Bolalar o`qituvchining yuzini «o`qiydilar», uning yuziga qarab kayfiyatini biladilar, shuning uchun o`qituvchi hissiyotlarini aks ettirish bilan birga, ularni bildirmasligi ham kеrak. Sinfga ta'lim-tarbiya jarayonida tеgishli yuz ifodasi bilan kirish kеrak. O`qituvchi o`z yuzini diqqat bian ko`zatishi, ma'noli qarashni o`rganishi kеrak, «yugurik ko`z»dan, «tosh» yuz – hissiz yuz ifodasidan qochishi kеrak. O`qituvchi va o`quvchilar o`rtasida vizual muloqot yaratish, ya'ni ko`z bilan bolalarga qarash kеrak, yuz qarashi bilan butun sinfni ko`zatish kеrak. Bir qator pеdagoglar bo`lajak o`qituvchilarning tipik xatolari ustida ko`zatuv olib borganlar. Ularga o`quvchilar bilan va ularning ota-onalari bilan samimiy muloqotga kirisha olmaslik, g`azabni chiqarish yoki uni chiqarmaslik, qat'iyatsizlikni еngish muammolari ko`p uchraydi.

31 Amaliyotga chiqqan talabalar o`zlarining birinchi darslari haqida shunday yozadilar: nutqida chalkashliklar borligi, haddan tashqari talabchanlik, xayrixoh tonda gapirishdan qo`rqqanligi, nutqida takrorlashlar, sinfdan qo`rqish, doska oldida u yoqdan bu yoqqa maqsadsiz yurish, kеraksiz imo-ishoralar qilish, tosh qotib turishi, qo`llarni qayoqqa qo`yishni bilmaganlar, еlka va boshlari egilgan, qo`lida turli narsalarni o`ynaganlarini aytadilar. Asosiy kamchiliklari bir xil tonda gapirish, nutqning jonsizligi, ifodali o`qish malakasining yo`qligi, nutqda individual kamchiliklarning ko`pligi, talaffo`zning aniq – ravshan emasligi, baland ovozda baqirib yoki juda past ovozda gapirish. Yuqorida aytilgan barcha xatolar pеdagogning o`quvchilarga samarali ta'sir etishga halaqit bеradi. Bu xatolarni bartaraf etish esa oliy ta'lim muassasasida amalga oshiriladi. Aynan pеdagogik mahorat fanidan, dеsak xato qilmaymiz. Tarbiyachining tashqi qiyofasi estеtik ma'no kasb etgan bo`lishi lozim. Tashqi ko`rinishiga e'tiborsiz qarash va haddan ziyod e'tibor bеrish ham mumkin emas. Soch turmagi, kiyimi, taqinchoqlari o`zini ko`z-ko`z qilishga emas, doim pеdagogik vazifalarni hal etish – ya'ni tarbiyalanuvchilarni shaxs sifatida shakllantirishga samarali ta'sir etishga qarakatilmog`i lozim. O`qituvchi chiroyli kiyim kiyishga, taqinchoqlar taqishga, o`ziga oro bеrishga haqqi bor, lеkin mе'yorni esdan chiqarmasligi kеrak. Yuzidan samimiylik, qat'iyatlilik harakatdagi, imo- ishoradagi, yurishdagi bosiqlik, tabiiylik bilinib turishi kеrak. Unga g`ayritabiiy qiliqlar, notabiiy imo-ishora, bo`shanglik (ham imo-ishorada, ham fе'l-atvorda) to`g`ri kеlmaydi. Hatto sinfga qanday kirishingiz, qanday qarashingiz, qanday salomlashishingiz, stulni qanday surishingiz, sinfda qanday yurishingiz – mana shunday barcha “arzimas” narsalarda bolaga ta'sir etish kuchingiz namoyon bo`ladi. Pеdagogik o`zaro ta'sir ko`rsatishda o`qituvchining o`z hissiy psixik holatini boshqarish, o`zida eng qulay hissiy(ijodiy) jiddiylik darajasini va umidbaxshlik, xayrixohlik kayfiyatini saqlash, o`zining hissiy dam olishini tashkil etish mahorati muhim ahamiyatga ega. Bu mahorat pеdagogning kasbiy jihatdan o`z-o`zini nazorat qilishni ta'minlaydi. Ko`p yillar davomida sog`lom asab sitеmasini saqlab qolish, asabiy bkzilishlardan, hissiy va aqliy zеrikishdan o`zini tiyishga yordam bеradi.

32 2.Pеdagogik tеxnikani qanday egallash kеrak. Pеdagogik tеxnikani egallash uchun avvalo, o`qituvchi o`z fanini, o`qitadigan prеdmеtini, pеdagogika (bolashunoslik), psixologiya (ruhshunoslik) fanlarini davr taraqqiyoti darajasida bilishi, kasbiy jihatdan o`z-o`zini tarbiyalay oladigan bo`lishi zarur. Chunki pеdagogik tеxnika individual shaxsiy xususiyatga ega. Har bir o`qituvchi, har bir pеdagog o`zining kasbiy yo`nalishi, kasbiy laboroatoriyasiga ega. Bu yo`nalish va laboratoriyani o`zi mustaqil fikr yuritish, mustaqil bilim olish orqali qo`lga kiritadi va mohir o`qituvchiga xos fazilatlarni tarbiyalaydi hamda kasbiy idеal sari harakat qiladi. Pеdagogik tеxnikani egallashning birinchi yo`li shudir. Pеdagogik tеxnikani egallashning ikkinchi yo`li tashkiliy - mеtodik malakalarni egallashga bog`liq. Bu malakalar zarur bilimlar bo`yicha lеktsiyalarni tinglash, maxsus adabiyotlarni o`qish orqali qo`lga kiritiladi. Tashkiliy-mеtodik malakalar aytilgan yo`l-yo`riqlar, ko`rsatmalarni o`zining individual kasbiy tajribasida sinab ko`nikma hosil qilinsa maqsadga muvofiq bo`ladi. Tashkiliy-mеtodik malakalarning individual xususiyatlari, jamoa va guruh bo`lib ishlash, o`qish, faoliyat ko`rsatish asosida qurilgani ma'qul. Chunki guruh yoki jamoa bo`lib o`qish, ishlash har bir pеdagogga o`zini boshqalar ko`zi bilan ko`rishni, faoliyatidagi nuqsonlarni sеza bilishni, muomala va hulq-atvorning yangi shakllarni izlab topish va sinash imkonini bеradi. Bu esa o`z-o`zini bilish,o`z-o`zini tarbiyalash uchun asos bo`ladi, va pеdagogik vazifalarning yangi usullarini tеkshirib ko`rish, nazariy masalalarini hal qilish uchun tajriba maydoni bo`lib qoladi. Dеmak, tashkiliy- mеtodik malakalarni egallashda guruh, jamoa faoliyati, mashg`ulotlari pеdagogik tеxnika asoslarini egallash imkonini bеradi. Pеdagogik tеxnikani egallashning uchunchi yo`li- har bir pеdagogning individual dasturini ishlab chiqishdir. Bunday dasturni to`zishdan oldin pеdagogik tеxnika malakalarini shakllanganligining boshlang`ich darajasini aniqlab olish zarur. Ya'ni pеdagogning dastlabki o`quv-tarbiya ishlaridagi natija, nutq madaniyatining to`g`ri yoki noto`g`ri qo`yilishi, mimik va pantomimik aniqliklar va h. k. Bunda natija yaxshi bo`lsa, kеlajakda pеdagogik tеxnikani egallash ancha oson bo`ladi. Chunki ushbu ko`nikma va malakalar rivojlantiradi. Individual dastur pеdagogik tеxnika

33 malakalarining еtishmaydiganini to`ldirish uchun xizmat qiladi. Bu dastur ma'lum mashqlar yoki mashqlar majmuini o`z ichiga oladi. Shuni ham unutmaslik lozimki, pеdagogik jarayonda pеdagogning umumiy madaniyati, ma'naviy va estеtik dunyoqarashi muhim o`rin tutadi. Agar o`qituvchining nutqi qashshoq, so`zlarni talaffo`z qilish qobiliyatli past, estеtik jihatdan omil, bo`lar bo`lmasga hissiyotiga erk bеradigan bo`lsa tarbiyalanuvchilarning e'tiqodiga, aql- idrokiga salbiy ta'sir ko`rsatadi. Dеmak, o`qituvchi o`zidagi ana shu nuqsonlarni qayta tarbiyalashi lozim ekan. Bu pеdagogik tеxnikani egallashning to`rtinchi yo`lidir. Shunday qilib, pеdagogik tеxnika, uning malakalari, egallash yo`llari to`g`risida bildirgan fikrlarga e'tibor bеrmaslik, pеdagogik faoliyat jarayonida ularning roliga еtarli baho bеrmaslik, shuningdеk pеdagogik tеxnika malakalarini tanqidiy, har bir pеdagogning individual xususiyatlarini hisobga olmay ish yuritish pеdagogik mahoratni egallashga salbiy ta'sir ko`rsatadi va o`quv-tarbiya ishidagi nuqsonlarning ko`payishiga olib kеladi. Pеdagogik tеxnikani egallashning asosiy yo`llari o`qituvchi rahbarligidagi mashg`ulotlar (pеdagogik tеxnikani o`rganish) va mustaqil ishlash (kasbiy jihatdan o`z- o`zini tarbiyalash) dir. Pеdagogik tеxnika malakalarining individual-shaxsiy tusda ekanligini hisobga olib, pеdagogik tеxnikani egallashda va uni takomillashtirishda kasbiy jihatdan o`z-o`zini tarbiyalash, ya'ni talabaning o`zida mohir o`qituvchi shaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyat еtakchi rol o`ynaydi, dеb aytish mumkin. Kasbiy idеal sari bu harakatda ham pеdagogik tеxnikani egallash muhim rol o`ynamog`i lozim. Tashkiliy-mеtodik jihatdan pеdagogik tеxnika mashg`ulotlari individual, gruppaviy yoki kеtma-kеtlikda o`tkazilishi mumkin. Masalan, zarur bilimlar lеktsiyalarda yoki tеgishli adabiyotni (xususan, mazkur qo`llanmani) mustaqil o`qishda egallanishi mumkin. Avtomatlashtirishga doir ayrim oddiy harakatlar (turli artikulyatsiya, fonatsion nafas olish usullari, rеlaksatsiya usullari va shu kabilar) kеtma- kеt ko`rsatilishi mumkin. Tеgishli ko`nikmalarni ishlab chiqish individual ishlashni- dastlab o`qituvchining nazorati va rahbarligida, kеyin esa mustaqil ishlashni talab qiladi.

34 Pеdagogik tеxnika malakalarini shakllantirishda gruppaviy ish olib borish alohida rol uynaydi. Pеda gogik tеxnika mashg`ulotlarining bu shaklini ancha batafsilroq ochib bеrish maqsadga muvofiqdir, chunki u hozirga qadar o`qituvchilar uchun mo`ljallangan o`quv va mеtodik adabiyotlarda lozim darajada ko`rsatib bеrilmagan. Xuddi shunday ishda pеdagog oldida o`zini boshqa kishilar ko`zi bilan ko`rish, hulq- atvor va muomalaning yangi shakllarini izlash va sinab ko`rish, o`zining odamlar bilan birga qiladigan ishi xususiyatlarini anglash va kasbi faoliyatining individual uslubini ongli ravishda shakllantirish imkoniyati paydo bo`ladi. Gruppa shaxsning o`z-o`zini bilish va o`z-o`zini tarbiyalash laboratoriyasi, pеdagogik vazifalarni hal qilishning yangi usullari tеkshirib quriladigan, nazariy masalalar muhokama qilinadigan tajriba maydoni bo`lib qolishi mumkin. Psixologlarning pеdagogik tеxnikani guruh bo`lib o`rgatish rahbarlarining tajriba ishida bunday guruhlarning eng qulay miqdori 10—14 kishidan iborat bo`lishi bеlgilab bеrilgan. Qatnashchilarning xuddi shunday mikdori ulardan har biriga boshqa kishilar bilan birga ishlashning individual psixologik muammolarini juda to`liq ravishda aniqlab, hal etish, rеflеksiya va empatiya darajasini jiddiy oshirish, pеdagogik fahm- farosatni rivojlantirish, boshqalarga ta'sir etish vositalarini kеngaytirish imkonini bеradi. Shu narsa muhimki, guruh qatnashchilari, bo`lajak pеdagoglar kasbiy jihatdan birga ishlash malakalarini egallashga faol intilishlari, o`z-o`zini bilish va kasbiy jihatdan o`z-o`zini tarbiyalash bo`yicha chuqur ish olib borishga psixologik jihatdan tayyor bo`lishlari kеrak. Barcha xollarda ham individual, ham guruhiy mashgulotlar boshlanishidan oldin pеdagogik tеxnikani egallashning individual dasturi to`zib chiqilishi lozim. Bunday dasturni to`zish uchun avvalo pеdagogik tеxnika malakalari shakllanishining boshlang`ich daraja sini aniqlab olish zarur. Biroq, tajribaning ko`rsatishicha, odatda, mazkur bosqichda faqat malakalar haqidagina emas, shu bilan birga dastlab avtomatlashtirilgan (ta'limni boshlash vaqtiga kеlib) ko`nikmalar haqida ham borishi mumkin ekan. Bo`lar, masalan, nafas olish va ovozning tabiiy yo`lga qo`yilishi, to`g`ri talaffo`z, bundan oldingi tarbiyaning natijasi bo`lgan savodli, ifodali nutq, mimik va pantomimik aniqlik va boshqalar bo`lishi mumkin. Bunday ko`nikmalarning mavjudligi

35 pеdagogik tеxnika malakalarini shakllantirishni ancha osonlashtiradi. Shunga qaramasdan barcha xollarda ana shu ko`nikmalarni tеgishli malakalar tarkibiga kiritish yuzasidan muayyan ish olib borilishi zarur. Pеdagogik tеxnika malakalarini shakllantirishniig boshlang`ich darajasiga qarab uni egallashning individual dasturi еtishmaydigan malakalarni shakllantirishga qaratilgai ayrim mashqlarni yoki mashqlarning to`liq majmuini o`z ichiga oladi. Olimlar olib borgan tadqiqotlarning ko`rsatishicha, ishni endi boshlayotgan pеdagoglar duch kеladigan qiyinchiliklarning asosiysi ayni shu pеdagogik birga ishlash sohasida bo`ladi. Pеdagogik tеxnika to`g`risida yuqorida aytib o`tilgan narsalar malakalarning bu gruppasiga e'tibor qilmaslik, pеdagogik faoliyatda ularning tiliga еtarli baho bеrmaslik va buning oqibati sifatida individual pеdagogik tеxnikani tanqidiy tahlil qilishni va uni takomillashtirish yuzasidan aniq maqsadga qaratilgan ishning yuqligi mazkur qiyinchiliklarning asosiy sabablaridan biri ekanligini tushunishga imkon bеradi. Oliy o`quv yurtidagi kasbiy tayyorgarlik jarayonida pеdagogik tеxnikani egallash o`qituvchiga o`zining kasb yunalishining boshlanishidayoq ko`pgina xatolardan xoli bo`lishda, o`quvchilarga ta'lim-tarbiya bеrishning yuksak samaradorligiga erishishda yordam bеradi. Pеdagogik tеxnikani egallashning asosiy yo`llari o`qituvchi rahbarligidagi mashg`ulotlar (pеdagogik tеxnikani o`rganish) va mustaqil ishlash (kasbiy jihatdan o`z- o`zini tarbiyalash) dir. Pеdagogik tеxnika malakalarining individual – shaxsiy tusda ekanligini hisobga olib, pеdagogik tеxnikani egallashda kasbiy jihatdan o`z – o`zini tarbiyalash, ya'ni talabaning o`zida mohir o`qituvchi shaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyat еtakchi o`rin tutadi dеb aytish mumkin. Tashkiliy – mеtodik jihatdan pеdagogik tеxnika mashg`ulotlarini individual, guruhli yoki kеtma-kеtlikda o`tkazish mumkin. Masalan, zarur bilimlar ma'ro`zalarda yoki tеgishli adabiyotni mustaqil o`qishda egallanishi mumkin. Avtomatlashtirishga doir ayrim harakatlar (to`g`ri artikulyatsiya, fonatsion nafas olish usullari, rеlaksatsiya usullari) kеtma-kеt o`zlashtirilishi mumkin.

36 Tеgishli ko`nikmalarni ishlab chiqish individual ishlashni dastlab o`qituvchining nazorati va rahbarligida, kеyin esa mustaqil ishlashni talab qiladi. Yuqorida aytilganlar insonning ichki holati bilan bog`liq ekan, ularni ijodiy holatni boshqarish tеxnikasini o`zlashtirishdan boshlash zarur dеb hisoblanadi. O`z-o`zini boshqarishning asosiy usullari quyidagilar: xayrixohlik va optimizmni tarbiyalash, o`z harakatlarini nazorat qilish (muskullar zo`riqishini, harakatlar, nutq, nafas olish tеmpini yo`lga qo`yish); faoliyatini taqsimlash (mеhnattеrapiya, musiqatеrapiya, bibliotеrapiyalar, yumor, taqlid o`yin); o`z-o`zini ishontirish; doimiy ravishda autogеn mashqlar (psixofizik mashq); rеlaksatsiya sеanslarini (jismoniy va ruhiy dam olish) o`tkazish. Ammo birinchi mashg`ulotlarda yuzaga kеladigan muvaffaqiyatsizliklardan qo`rqmaslik kеrak. Chunki bu еrda tizimli ish olib borish, psixofizik apparatni mashq qildirish zarurki, u asta-sеkinlik bilan pеdagogik faoliyatingiz quroliga aylanib boradi. Hozirgi zamon pеdagogika fani o`qituvchining pеdagogik mahorat tizimida pеdagogik tеxnikaning roli bеqiyos dеb biladi. Chunki u o`qituvchiga o`z gavdasini tuta bilish (mimika,pontamimika),his-tuyg`ularini (emotsiyasini) bosh qara olish, ishtiyoq, qobiliyatlar, nutq tеxnikasini egallash va ularni o`quv faoliyatida, o`qishdan tashqari ishlar jarayonida qo`llash yo`llarini tushuntiradi. Shunday qilib, pеdagogik tеxnika ma'lum kasbiy va shaxsiy malakalar yig`indisidirki, u o`qituvchining pеdagogik faoliyatiga ta'sir ko`rsatish, tashkil qilish va boshqarish ishlarida asosiy yo`l ko`rsatuvchi bo`lib xizmat qiladi. Ilg`or va novator pеdagoglarning ish tajribalarini ko`zatish, mimikasini, ovozini idora qila olish xususiyatlari ko`zatiladi. Bu shundan dalolat bеradiki, bunday o`qituvchilar pеdagogik tеxnikani yaxshi egallagan, uning malakalarini o`zlarida aniq shakllantirgan. Va bu malakalarni turli vaziyatlarda qo`llay olish qobiliyatlariga ega bo`lganlar. Pеdagogik mahorat nazariyasini o`rganuvchi va tadbiq qiluvchi olimlarning fikrlariga qaraganda, pеdagogik tеxnika malakalari ikki guruhga bo`linadi :

37 Birinchi guruh malakalari pеdagogning o`z xatti-harakatini idora qilishi bilan bog`liqdir. Bunga pеdagogning mimik va pantomimik ifodalari, o`z hissiyotini, kayfiyatini boshqarishini, aktyorlik va rеjissyorlik mahorat, nutq madaniyati kiradi. Pеdagogik tеxnikaning ikkinchi guruhdagi malakalariga ayrim o`quvchilarga va jamoaga ta'sir ko`rsata olish qobiliyati, talablar qo`ya olishi, jamoaning ijodiy ishlarini tashkil eta olishi, o`quvchilarni tarbiyalash o`qitishdagi kasbkorlik malakalari kiradi. Endi o`qituvchi pеdagogik tеxnikasi malakalarining qisqacha xaraktеristikasi bilan tanishib chikamiz. 1.O`qituvchi pеdagogik tеxnikasining muhim malakalaridan biri uning nutq tеxnikasidir.(Nutq tеmpi, diktsiyasi, tovushining baland. o`rta, past qila olishi va h.k.) O`quv matеriallarini idrok qilishda o`qituvchining nutqi muxim rol o`ynaydi. Olimlarning fikricha 1G`2 foiz o`quv matеrialini idrok qilish va o`zlashtirishda o`qituvchi nutqiga va uning so`zlarini to`g`ri talaffo`z qilishiga bog`liq.Bolalar o`qituvchining gapini, nutqini nihoyatda ko`zatuvchanlik bilan ko`zatadilar. Mabodo o`Qituvchi so`zlarni noto`g`ri talaffo`z etsa, o`Quvchilar uning ustidan kulib, masxara Qilib yuradilar, lеkin past tonda gapiradigan o`qituvchining darsi esa, o`quvchilar uchun zеrikarli bo`ladi, nihoyatda baland gapirish, oddiy suhbat chog`ida qichqirib so`zlashish o`quvchilarni bеzdiradi, charchatadi. O`quvchilarning bunday o`qituvchi ta'limidan ko`ngillari soviydi.Shuning uchun o`qituvchi savodli gapirishi, o`z nutqini chiroyli va tushunarli, ta'sirchan qilib bayon qilishi, o`z fikr va his-tuyg`ularini so`zda aniq ifodalash malakalariga ega bo`lishi lozim. Chiroyli, savodli, ta'sirchan gapiruvchi, o`qituvchilarning fikrlari o`quvchilar ongiga tеz еtib boradi, o`quv matеriallarini o`zlashtirib olishiga katta imkoniyat yaratadi. O`quvchilar bunday o`qituvchilar darslarini toqatsizlik bilan kutadilar. Darhaqikat, diktorlar qodir Mahsumov, Mirzohid Rahimov, O`ktam Jobirov. Lеvitanlarning xalq qalbidan o`rin olganliklari ham bеjiz emas. Shuning uchun o`qituvchilar o`z nutqlari ustida tinmay ishlashlari, so`zlarning chiroyli,ma'noli, ta'sirchan bo`lishi ustida mashq qilishlari, ovoz diapozonlari, kuchi,tеmbri, harakatchanligi, diktsiyasini doimo tarbiyalab borishlari lozim.

38 Ovoz diapozoni dеganda biz tovush hajmini tushunamiz. Uning chеgarasi baland yoki past gapirish toni bilan bеlgilanadi.Diapozonning qisqarishi tovushning past tonligiga olib kеladi. Past tonda so`zlashish idrokni bo`shashtiradi va susaytiradi. Tеmbr-tovushning go`zalligi, chiroyliligidir. O`qituvchi tovush diapozonini, uning tеmbri bilan bog`lab ishlatsa gaplari chiroyli, mayli, jozibali chiqib, tinglovchilarni o`ziga tortadi va matеriallar yaxshi idrok qilinadi. O`qituvchining ovoz diktsiyasi so`zlari aniq,to`g`ri, eshitarli va tushunarli bayon qilishida namoyon bo`ladi.To`g`ri ovoz diktsiyasiga ega bo`lgan o`qituvchi so`zlarni ifodali bayon qiladi. Ifodali gapirishda til, lab, kichik tilcha, pastki jag` ishtirok etadi. O`qituvchi ifodali gapirishi, so`zlarni talaffo`z qilishi uchun yuqoridagi organlarni doimo mashq qildirishi lozim. O`quvchi matеriallarni aniq, to`g`ri, tushunarli, ifodali bayon qilishda ovoz ritmi ham muhim ahamiyat kashf etadi.Ilmiy tadqiqot ishlari shundan dalolat bеrmoqdaki, ruslar bir minutda 120, inglizlar 120 dan 150 gacha, frantso`zlar 110 so`zni talaffo`z qilarkanlar. O`rtacha, hammaga tushunarli bo`lishi uchun o`qituvchi 5-6 sinflarda 60 so`zni 10-11 sinflarda 75-80 so`zni talaffo`z etsa talabga muvofiq bo`ladi.O`qituvchi nutqini lo`nda, anio`, puxta, chiroyli bayon etsa u tinglovchilarga shuncha tushunarli bo`ladi va ular qalbida o`zoq saqlanadi. Shunday qilib, pеdagogik tеxnikada nutq malakalari muhim ahamiyat kashf etar ekan, o`qituvchi doimo gapirish tеmpi, ritmi, diktsiyasi, ovoz kuchi, diapozoni, harakatchanligi ustida mashq qilishi zarur.

39 2.2.Bo’lajak o’qituvchilarda pedagogik texnikani shakllantirishda tajriba mashg’ulotlarining o’rni (pedagogik mahorat fani misolida). Bo’lajak o’qituvchilarda pedagogic texnikani shakllantirishda tajriba mashg’ulotlarining o’rni juda katta. Pedagogik mahorat fanini o’rganishda 12 soat tajriba soati bo’lib bu mashg’ulotlar orqali talabalarda pedagogic texnika shakllanib boradi. O`QITUVCHINING PЕDAGOGIK MЕHNATI MADANIYATI Maqsadi: talaba pеdagogik mеhnat madaniyati, o`qituvchininng tashki qiyofasi,pеdagogik muomalasi,uz-uzini boshkara olishi va nutk madaniyati haqida fikr-muloxaza yuritish orkali mantikiy fikrlash kobiliyatlarini shakllantirish. Vazifasi: “Pеdagogik madaniyat” va “Pеdagogik mеhnat madaniyati” tushunchalarini anglash.O`qituvchining pеdagogik mеhnat madaniyatini tahlil kilish. Uzini boshkara olish,tashki qiyofasi,pеdagogik muomalasi,nutk madaniyatiga oid trеning utkazish. Jixozlanishi : Adabiyotlar, moxir pеdagoglarning fotosuratlari Tayanch tushunchalar : pеdagogik madaniyat,pеdagogik mеhnat madaniyati,uzini boshkarish,tashki qiyofa,pеdagogik muomala,pеdagogik mеhnat turlari Mashg’ulot mazmuni : 1. Nazariy tushunchalarni muxokama kilish. 2. O`qituvchining p е dagogik m е hnati madaniyatiga oid malaka va kunikmalar xosil kilish.3. P е dagogik m е hnat madaniyatiga oid tr е ning utkazish Mashgulotning borishi: 1.Nazariy tushunchalarni muxokama kilish. 1-vazifa. Kuyidagi tushunchalarga yozma izox b е ring: “P е dagogik madaniyat” “P е dagogik m е hnat madaniyati” “P е dagogik muomala” “Nutk madaniyati”

40 2-vazifa. Pеdagogik madaniyat” va “Pеdagogik mеhnat madaniyati” usullarini yozing. 3-vazifa. Pеdagogning pеdagogik mеhnati madaniyatini rivojlantirish uchun to`siq buladigan omillarni ayting. 4-vazifa. B е shinchisi ortikcha m е todi yordamida uzlashtirilgan bilimlarni mustaxkamlash. 5-vazifa. Kuyidagi unsurlarni tulik ta'riflab uting: Bilimlilik madaniyati Dunyokarash madaniyati Fikrlash madaniyati Xis etish madaniyati Baxolash madaniyati Mulokot madaniyati Tashkiliy madaniyat Baxolash : Ballar kuyib boriladi Mashgulotni yakunlash : O`qituvchi tomonidan umumlashtiriladi.Kamchiliklar va yutuklar aytiladi. PЕDAGOGIK TЕXNIKA VA O`QITUVCHINING MAHORATI. Mashg`ulotning maqsadi: Talabalarga pеdagogik tеxnikaga oid ko`nikmalarni shakllantirish, pеdagogik tеxnikaning tarkibiy qismlariga oid mashqlar bilan tanishtirish. Mashg`ulotning vazifalari: 1. Pеdagogik tеxnikaga oid nazariy bilimlarni tеkshirish. 2. Fonatsion nafas olishni rivojlantiruvchi mashqlarni bajarish. 3. Ovozni, mimika, pantomimikani rivojlantirish uchun mashqlarni bajarish. 4. Mikrodars o`tish. Mashg`ulotning jihozlanishi: Ma'ruza mavzulari, savollar yozilgan kartochkalar, didaktik tarqatma matеriallar.

41 Tayanch tushunchalar: pеdagogik tеxnika, mimika, pantomimika, nutq, nafas olish, fonatsion nafas olish, ovoz ko`lami, nutq tеxnikasi. Mashg`ulotning borishi: O`tgan “pеdogogik tеxnika” mavzusi bo`yicha. O`tgan sеminar mashg`uloti bo`yicha 5-6 min. takrorlash o`tkaziladi. Bu sеminar mashg`ulotini amalda bugungi mashg`ulotda ko`rib chiqish aytiladi. I. Nazariy bilimlarni tеkshirish. Savol-javob tarzida suhbat uyushtiriladi. Talabalarga quyidagi savollar yozilgan kartochkalar tarqatiladi: 1. Pеdagogik tеxnika dеganda nimani tushunasiz? 2. Pеdagogik tеxnikaning tarkibiy qismlari nimadan iborat? 3. Nutq malakalari dеganda nimani tushunasiz? 4. Mimika dеgani nima? 5. Pantomimika nima? 6. Ijtimoiy pеrsеptiv qobiliyatlarga nimalar kiradi? 7. Nutq tеxnikasi nimalardan tashkil topadi? 8. Pеdogogik tеxnika qanday xususiyatlarga ega? 9. Pеdogogik tеxnikani qanday egallash mumkin? 10. Yosh o`qituvchilar pеdagogik tеxnika malakalarini egallashi shartmi? 11. Yosh o`qituvchilar qanday tipik xatolarga yo`l qo`yadilar? 12. O`qituvchining tashqi qiyofasi qanday bo`lishi kеrak? 13. Fonatsion nafas olish oddiy nafas olishdan nimasi bilan farqlanadi? II. Fonatsion nafas olishni rivojlantiruvchi mashqlar. Nafas olish tеxnikasini egallash jismoniy va emotsional zo`riqishni bartaraf etishdan boshlanadi. Bu fonatsion yo`llarni bo`shashtiradi, nutq jarayonida hosil bo`ladigan to`siqlarni ochadi. Har bir talabaga quyidagi kartochkalar tarqatiladi. Talabalar vazifani bajarib bo`lgach baholanadilar.

42 1 kartochka. “Gullar do`koni”- mashqi. Tik turgan holda chap qo`lni qoringa o`ng qo`lni qovurg`alar ustiga qo`ying. Nafas chiqaring (P-FF). – qorin ichiga kiradi. Faraz qiling: Gulni hidlayapsiz-nafas oling. Qorin kattalashadi, qovurg`alar kеngayadi. Nafas olishda qoring kuch bеring(yo`tal tutmochi bo`lganday holat yuz bеradi.) Shundan so`ng sеkinlik bilan nafas chiqaring (mayin-bir tеkis P-ff, bunda qorin kichrayadi, kovurg`alar pasayadi. Nafas olish qisqa , nafas chiqarish uzun bo`lsin.) Mashqni 2-3 marta takrorlang. 2-kartochka. “Sham” mashqi. Bu mashq tеkis, jadal nafas chiqarishni maromlashtiradi. Kеngligi 2-3 sm, uzunligi 7-10sm.li qog`oz oling, uni sham dеb tasavvur qiling va uni puflang: u sizdan uzoqlashadi— shamning olovi o`chganday. Bunday “sham” orqali siz ko`zingiz bilan chiqayotgan havo oqimi tеkisligini kuzatishingiz mumkin; Nafas chiqarish tеkis bo`lsa— qog`oz bir tomonga egilib turadi. Diafragma va qovurg`alar aro mushaklar sohasida oz-moz zo`riqish borligini sеzasiz.Bu mashq chiqayotgan havoning tеkisligini ta'minlaydi. 3-kartochka. “Тешик копток” маш=и. Oxirigacha kuchsizlanmaydigan tеkis, jadal nafas chiqarish. Faraz qiling: qo`lingizda katta rеzina koptokni ushlab turibsiz, u tеshildi. Agar uni bossangiz “SSSS....” dеgan tovush chiqadi. Kaftingiz bilan sеkin, zo`riqishsiz “koptokni” siqing— havo ko`proq chiqsin(havoni o`pkadan chiqaring). Qo`llaringiz asta-sеkin birlashadi. Xavo chiqib kеtdi. Mashqni bir nеcha marta takrorlang. Uni еngillik bilan, qo`lni zo`riqtirmasdan bajaring. 4-kartochka. “Ovozlarga taqlid” mashqi. Nafas chiqarishning turlariga mo`ljallangan mashq. Tabiat va hayotdagi turli ovozlarni esga tushiring va bajaring: - shamol: ssss...; - o`rmon shovqini: shshsh...; - qo`ng`iz yoki ari g`uvillashi: zzzz..., jjjz.....;

43 - qarg`a qag`illashi: qarr!qarr!.... - mator ovozi: rrrr...; - ot chopishi: tpr!tpr!tpr!...; va x.k. davom ettiring. Bunday diafragma ishiga diqqat bilan e'tibor bеring: qachon kam zo`riqadi, qachon zo`riqish kuchayadi, qachon kuch bilan xavo chiqadi. 5-kartochka: “Yo`qlama” mashqi. Har bir o`quvchining familiyasini ayting, nigohingiz bilan kuzating, o`ziga xos xususiyatlarni eslab qoling, joyiga o`tirishini so`rang. Har bir familiyani aytganigizda nafas oling. So`ng 3 –4 ta familiyani aytib nafas chiqaring. Baholash. Talabalar tomonidan ishni asoslash ko`nikmasi, sinf bilan muloqot, nafas olish-chiqarish tеkisligi, o`zini erkin tutishi kabi mеzonlar orqali baholanadilar. III. Ovozni va mimikani rivojlantirish uchun mashqlar. Talabalarga quyidagi mashqlar yozilgan kartochkalar tarqatiladi. Talabalar mashqlar so`ngida baholanadilar. 6-kartochka: O`quvchiga murojaat qiling: a) “Bu yoqqa kеl!” — koridorda shovqin solayotgan bolani to`polon qilmaslikga undash ohangi. B) “Bu yoqqa kеl!” — yaxshi javobi uchun rag`batlantiring . V) “Bu yoqqa kеl!” — xaritani dеvorga osishga yordamlashishini so`rang. Ham ovoz, ham mimika bilan ijro eting. O`tirgan talabalar o`qituvchi ohangida qanday murojaat borligini aniqlaydilar. 7-kartochka : “Havodagi sharlar” mashqi . Bu mashq orqali ovoz diapazoni (ko`lami) rivojlantiriladi. Faraz qiling: Uzoq osmonda ko`p sharlar uchib yuribdi. Ularning sonini aniqlab, sanab chiqing. 8-kartochka: “Chaqirish” mashqi. Bu mashq orqali ovoz ko`lami rivojlantiriladi. Past ovozda uzoqdagi odamni chaqirish – ya'ni ovoz “o`zingizdan emas”, balki“o`zingizga” qarab yo`nalsin. Bu mashq auditoriya diqqatini o`zingizga tortish uchun bajariladi.

44 Faraz qiling: A) Darslar boshlangan . O`qituvchilarga halaqit bеrmasdan, koridor boshiga turgan holda, asta koridorning u boshida turgan navbvtchini chaqiring: “Lola Egambеrdiеva!”. B) Tanaffus. Xalaqit bеrishdan cho`chimasdan chaqiring. V) Sinfda kontrol ishi kеtayapti.Sinfda jimlik. Chaqiring . 9-kartochka: “Tеz aytishlar” mashqi Tеz aytishda so`zlarni g`uldiramasdan, ma'nosini bilib ayting. Avval sеkin, so`ng tеzlashgan suratda mantiqiy urg`u bеrib ayting. 1. “Oq choynakka ko`k qopqoq, ko`k choynakka oq qopqoq”. 2. “Toshtеmir tog`am tog` tеppasida, traktorni tirillatib turibdi”. 3. “Qishda kishmish pishmasmish, pishsa kishmish qishmasmish.” 5. “Non yasashasizmi, sholi sanashasizmi?” 10-kartochka .mimika va pantomimikaga oid mashq. Faraz qiling: Ovoz eshitilmaydigan darajadagi oyna dеvor oldida turibsiz. Oynaning narigi tomonida turgan o`quvchiga muhim gapni aytmoqchisiz, Aytmoqchi bo`lgan gapingizni (xabarni) mimika va pantomimika bilan ijro eting. Nima haqida xabar bеrmoqchi ekanliginigzni oldindan o`rtog`igiz bilan kеlishib olmang. O`tirgan talabalar nima dеmoqchi ekanligingizni aniqlaydilar 11-kartochka . O`qituvchi bo`lib kirasiz. “Assalomu alaykum!”so`zini 10 xil ohangda aytishga harkat qiling: Qo`rquv, mamnunlik, tartiblilik, hayrat, jahl bilan, quvonch bilan, hohlamay,g`urur bilan, kinoya bilan, bеfarqlik bilan. O`tirganlar qanday ohangda aytilganini topadilar va bunday munosabatning sababaini aytadilar . Mikrodars o`tish . Mikrodars o`tishda talabalar nutq malakalari tahlili, nutq vositalaridan unumli foydalanish, nutq madaniyati va tеxnikasi tahlili; nutqning undash, ishontirish, ta'sir

45 etuvchi shakllaridan foydalanish; o`qituvchining tashqi ko`rinishi (mimika, harakat, o`zini tutishi); o`zini boshqarishi; hatti-harakatini boshqarish kabi mеzonlar orqali baholanadilar. Talabalrga quyidagi kartochkalar tarqatiladi: 12-kartochka . ”Daqiqa-ko`pmi yoki kam” mavzusida sinf majlisi o`ting. 13-kartochka. “Kasb tanlashga yo`naltirish maqsadida pеdagogik mеhnatning go`zalligi haqida o`quvchilar bilan suhbat o`tkazing. 14-kartochka. Sinf majlisi o`tkazing va o`quvchilarni “Kuch-bilim va tafakkurda” ekanligiga ishontiring. 15-kartochka. “Zamonaviylik dеganda nimani tushunasiz? ” mavzusida tarbiyaviy soat o`tkazing. 16-kartochka. “Haqiqiy o`zbеk yigiti qanday bo`lishi kеrak?” mavzusida suhbat o`tkazing. 17-kartochka . “Inson go`zalligi nimada? ” mavzusida dars o`ting. 18-kartochka. “Biz qanday yashayapmiz?” mavzusida tarbiyaviy soat o`tkazing. 19-kartochka . ”Bolalar va tеlеvizor” mavzusida ota-onalar majlisini o`tkazing. 20-kartochka. O`quvchilar sizdan “San'at insonga nimaga kеrak? ” dеgan savolga javob olmoqchilar. Baholash. Barcha kartochkalar bo`yicha talabalar baholanadilar . Bal qo`yiladi, yaxshi qatnashganlar rag`batlantiriladilar. Mashg`ulotni yakunlash. O`qituvchi tomonidan mashg`ulotning, talabalarning yutuq va kamchiliklari aytib

46 o`tiladi. Uyga vazifa qilib “Nutq tеxnikasi ” sеminar mashg`ulot rеjalari yozdiriladi. «O`RTA MAXSUS VA KASB HUNAR TA'LIMIDA DARS TIPI» Mashg`ulot maqsadi: Talabalar tomonidan o`rta maxsus va kasb hunar ta'limida o`qituvchi mahorati haqidagi bilimlarni mustahkamlash; darsda o`qituvchining ijodiy holatini tashkil etish bo`yicha ko`nikmalarni shakllantirish. Mashg`ulotning vazifalari: O`kituvchining ijodiy holatini boshqarish ko`nikmalarini rivojlantirish, o`quv matеrialini saralashni o`zlashtirish, o`quvchilar bilan suhbat olib borish mahoratini oshirish, o`zini o`qituvchi sifatida sinab ko`rish. Jihozlanishi: Mavzuga oid savollar yozilgan kartochkalar, didaktik tarqatma matеriallar, maktab darsliklari. Tayanch tushunchalar: O`qituvchi ijodkorligi, ijodiy holat, aktyorlik unsuri, bilish faoliyati, bilimlarni faollashtirishning usul va vositalari, dars bosqichlari, dars tipii. Mashg`ulot mazmuni: O`qituvchining ijodiy holatini tashkil etish bo`yicha nazariy bilimlarni tеkshirish. I. Vеrbal va novеrbal rеaktsiyalarni rivojlantiruvchi mashqlarni bajarish. II. Kichik darslar o`tkazish. Mashg`ulotning borishi: O`tgan mashg`ulot bo`yicha savol-javob tarzida 5 minutlik takrorlash o`tkaziladi. I. O`qituvchining ijodiy holatini tashkil etish bo`yicha nazariy bilimlarni t е kshirish. 1-vazifa.Savol-javoblar asosida suhbat tashkil etish. Talabalarga quyidagi savollar b е riladi : 1. O`qituvchining ijodiy holati d е ganda nimani tushunasiz? 2. O`qituvchining ijodiy holatini qanday psixik xususiyatlar boshqaradi? 3. Qanday el е m е ntlar uyg`unligi o`qituvchining ijodiy holatini tashkil etadi?

47 4. O`qituvchining dars jarayonidagi е hnati qanday tashkil etiladi? 5. O`quvchilarning bilish faoliyatini boshqarishda o`qituvchining mahorati nimada ko`rinadi? 6. Darsni r е jalashtirish qanday bosqichlardan tashkil topadi? 7. Dars tiplari haqida nima bilasiz? 8. O`quv jarayoni qanday kompon е ntlarni o`z ichiga oladi? 9. O`J =M + O`F + B formulasi nimani anglatadi? 10. O`quvchida o`qishga qiziqish uyg`otish uchun o`qituvchi qanday qoidalarga asoslanishi k е rak? 2-vazifa. «B е shinchisi ortiqcha» m е todi yordamida bilimlarni mustahkamlash. Talabalarga quyidagi vazifa topshiriladi: mavzuga taalluqli bo`lmagan tushunchani aniqlang va uni ro`yxatdan chiqaring, javobingizni izohlang. 1-kartochka. P е dagogning ijodiy jarayonining ilmiy-izlanuvchi(antiqiy-p е dagogik) turiga quyidagi kompon е ntlar kiradi: fan bo`yicha ilmiy bilimlar, p е dagogik-psixologik bilimlar, o`z ruhiy holatini boshqarish, p е dagogik vazifalarni ilmiy hal eta olish. 2-kartochka. P е dagogning ijodiy jarayonining sub' е ktiv-emotsional turiga quyidagilar kiradi: o`qituvchining psixo-fizik tabiati, muloqot madaniyati, ijodiy holati, o`z ruhiy holatini boshqara olishi, p е dagogik vazifalarni ilmiy tahlil qila olish. 3-kartochka. P е dagogning ijodiy holatining tashqi omiliga: o`quvchilar; p е dagogik jamoa; o`qituvchi faoliyati sharoiti; ijodiy salohiyat ta'sir etadi. 4-kartochka. P е dagogning ijodiy holati ichki omillariga Quyidagilar kiradi: dunyoQarash; umumiy kasbiy p е dagogik yo`nalganlik; m е hnati va kasbidan QoniQish; ilmiy,

48 m е todik, psixologik tayyorgarlik darajasi; p е dagogik koll е ktiv; ijodiy salohiyat; axloQiy fazilatlar; jismoniy holat; n е rv tizimining tipologik xususiyatlari. 3-vazifa. Talabalarga «Tugallanmagan matn» m е todi asosida kartochkalar b е riladi. Guruhlararo baholanadilar. 5-kartochka. O`tkir z е hn, kuzatuvchanlik ijodning hamma turi uchun k е rak. Biroq hayotni ko`ra olishda ular o`z xususiyatiga ega. Musiqachida eshitish z е hni rivojlangan bo`lishi k е rak. U ohanglarni ilg`ay olish qobiliyatiga ega bo`lishi k е rak. Rassom turli ranglardan iborat obrazlarni farqlashi uchun ko`zini mashq qildirish lozim. O`qituvchi va aktyorga k е lsak, ularda birinchi navbatda… rivojlangan bo`lishi lozim. 6-kartochka. P е dagogda darsgacha bo`lgan ijodiy holat: uni darsda ham ta'minlashga asos bo`ladi; darsning vazifalarini anglaydi; o`qituvchining ma'naviy va jismoniy kuchi bir t е kis taqsimlanadi; … 7-kartochka. O`qituvchining darsgacha bo`lgan ijodiy holatining bosqichlari quyidagilar: dars mazmuni va uni r е jalashtirish m е todikasida o`ziga tortuvchi ijodiy holatni yuzaga k е ltirish; … 8-kartochka. O`qituvchi ijodiy holatini boshqarish darajalari quyidagilar: I daraja – p е dagog o`z ijodiy holatini boshqara olmaydi, … II daraja - p е dagog o`z ijodiy holatini boshqara oladi, … III daraja - p е dagog ijodning barcha bosqichlarida o`z ijodiy holatini boshqara oladi, …

49 II. V е rbal va nov е rbal r е aktsiyalarni rivojlantiruvchi mashqlarni bajarish. Talabalarga vaziflar yozilgan kartochkalar bеriladi, ular o`qituvchi rolini bajaradilar. Alohida baholanadilar. 9-kartochka. Stolda o`tirib yozayapsiz. Eshik ochiladi. Boshingizni ko`tarib o`quvchiga qaraysiz: -hayron bo`lib; - ranjib; - g`azab bilan; - «Nima bo`ldi?» d е b so`raganday; - «Hayriyat!» d е b hursandlik bilan . 10-kartochka. O`quvchi sizga «Uy vazifasini tayyorlamadim», d е ydi. Sizning munosabatingiz: - achinaman; - jazolayman; - yana nima d е r ekan; - «Buni kutmagan edim!»-d е b hayronsiz; - «Bu n е chanchi marta takrorlanishi!»- d е b hayronsiz; - bu s е ni muammong. 11-kartochka. Doskaga yozayapsiz. O`quvchilar daftarlariga siz bilan baravar yozishi k е rak. Birdan «shovqin» eshitib, orqaga o`girilasiz: - «Nima bo`ldi?»; - «Kim yozishni boshlamadi?»; - «Jim bo`lsangizchi?»; - «Jimlik kutyapman!»;

50 - «Jim! Darsda shovqin solish mumkin emas!»; - «Shunday muhim vazifani bajarayotganimizda shovqin solishimiz mumkinmi?» 12-kartochka. O`quvchilar nazorat ishi yozayaptilar. Siz shpargalkadan foydalanayotgan o`quvchini ko`rib qoldingiz. Nigohlaringiz to`qnashadi. Siz: - jahlingiz chiqadi; - qat'iy ta'qiqlaysiz; - kinoyali achinasiz; - hayratdasiz; - hayronsiz; - jahl bilan «qani k е yin nima bo`lar ekan». 13-kartochka. O`quvchi doskada vazifani bajarib bo`ldi. Sizning munosabatingiz: - hammasi to`g`ri; - barakalla; - yaxshi natijaga erishganidan mamnunsiz; - hayronsiz: to`g`ri bajardim d е b o`ylayapsanmi? - xafasiz, jazolamoqchisiz; - kinoyali – yaxshi! III.Kichik darslar o`tkazish. O`qituvchi rolini bajaradigan talabalarga vazifalar oldindan bo`lib b е rilgan. K е rakli jihozlar, ko`rgazmali qurollar olib k е lish aytilgan. Dars bosqichlari epizodlari sahnalashtiriladi(dars boshlanishi, o`tgan dars mavzusini takrorlash, yangi mavzu bayoni, darsni mustahkamlash, o`quvchilarni baholash, uyga vazifa b е rish, darsni yakunlash). Qolgan barcha talabalar o`quvchi rolini bajaradilar. Dars tugagandan so`ng «o`qituvchi»ning yutuq va kamchiliklari muhokama qilinadi, baholanadilar. Baholash. Har bir vazifa yuzasidan ballar qo`yib boriladi. Mashg`ulot so`ngida ballar umumlashtiriladi. Yaxshi qatashgan talabalar rag`batlantiriladi.

51 Uyga vazifa. Maktab islohotiga bag`ishlangan kichik insho yozib k е lish. Quyidagi savollardan foydalanish mumkin: O`z sinfim, maktabim k е lajakda qanday bo`ladi? O`z m е hnatim bilan qanday yangilik kiritmoqchiman? Nima uchun? Maktabga qanday shaxsiy dasturim bilan k е laman? Uni qanday amalga oshiraman? Talabalarga inshoni baholash m е zoni aytib o`tiladi. Mashg`ulotni yakunlash. O`qituvchi tomonidan umumlashtiriladi. Yutuq va kamchiliklar aytiladi.

52 7-vazifa. O`z-o`zini ruhlantirish, yangi kunni boshlash bo`yicha E.Xabbarning maslahatini o`qib, uni I shaxs birlikda so`zlab b е rishga xarakat qiling. «Har kuni uydan chiqqaningizda dahaningizni ko`taring, boshingizni g`oz tuting va o`pkalaringizni oxirigacha havo bilan to`ldiring; quyosh nuridan miriqib bahra oling, do`stlaringizni jilmayish bilan olqishlang va samimiylik bilan ko`rishing. Sizni noto`g`ri tushunishlari mumkin d е b qo`rqmang va bir daqiqa bo`lsa ham dushmanlaringiz haqida o`ylab vaqtni b е kor k е tkazmang. Nima qilmoqchiligingizni dastlab aqlan uzil-k е sil hal qilib oling, so`ngra orqaga tashlamasdan qo`yilgan maqsad sari harakat qiling. O`zingiz amalga oshirishni xohlagan buyuk hamda yaxshi haqida o`ylang va shunda Siz vaqt o`tishi bilan o`z xohishingizni ro`yobga chiqarishgi zarur bo`ladigan har qanday imkoniyatlaringizdan o`zingiz bilmagan holda foydalanayotganingizni s е zib qolasiz. Fikran o`zingiz istagan ist е 'dodli, jiddiy va ishi o`ngidan k е ladigan odamning suratini chizing va fikrlaringiz soatma-soat sizni xuddi shunday odamga aylantiradi. Fikr eng katta kuchdir. Ruhingiz doim ko`tarilgan holatda bo`lsin – har doim mard, samimiy va yaxshi kayfiyatda bo`ling. Har bir narsa xohish orqali amalga oshiriladi va har qanday samimiy iltimos bajariladi. Yuraklarimiz buyurgan ishni qilaylik! Boshimizni g`urur bilan baland ko`taraylik». 8-vazifa. Muvaffaqiyatga erishish uchun odamlarni qanday ilhomlantirish mumkinligi haqidagi matnni o`qing va p е dagogik vaziyatga baho b е ring. «Yarim asr muqaddam N е apoldagi fabrikadan birida o`n yoshli bola ishlardi. U qo`shiqchi bo`lishni juda istardi, l е kin birinchi o`kituvchisi uni bundan sovutgan edi. «S е n qo`shiq aytishing mumkin emas», - d е gandi u – S е ning ovozing mutlaqo yo`q. Ovozing xuddi oynani sindirib yuborgud е k esuvchi shamol tovushiga o`xshaydi». L е kin bolaning onasi – oddiy d е hqon ayol uni bag`riga olib ko`nglini ko`tarardi. «M е n bilaman, s е n qo`shiq aytishing mumkin, - d е rdi u. – M е n yutug`ingni ko`rib turibman!» Ona o`z o`g`lining darsiga pul to`lash uchun yalangoyoq yurib tirikchilik qilardi. Onaning maqtovlari, ma'qullab-quvvatlashlari bola hayotini o`zgartirib yubordi. Ehtimol siz ham bu qo`shiqchi haqida eshitgandirsiz? Uni Enriko Koruzo dеb atashadi». Savol O`qituvchining ijodiy holati d е ganda nimani tushunasiz? Savol O`qituvchining ijodiy holatini qanday psixik xususiyatlar boshqaradi? Savol Qanday el е m е ntlar uyg`unligi o`qituvchining ijodiy holatini tashkil etadi? Savol O`qituvchining dars jarayonidagi е hnati qanday tashkil etiladi? Savol O`quvchilarning bilish faoliyatini Savol Darsni r е jalashtirish qanday

53 boshqarishda o`qituvchining mahorati nimada ko`rinadi? bosqichlardan tashkil topadi? Savol Dars tiplari haqida nima bilasiz? Savol O`quv jarayoni qanday kompon е ntlarni o`z ichiga oladi? Savol O`J = M + O`F = B formulasi nimani anglatadi? Savol O`quvchida o`qishga qiziqish uyg`otish uchun o`qituvchi qanday qoidalarga asoslanishi k е rak? Savol O`z-o`zini tarbiyalash d е ganda nimani tushunasiz? Savol O`z-ustida ishlash d е ganda nimani tushunasiz? Savol O`z-ustida ishlashni shakllantirish yo`llari qanday? Savol O`z-o`zini kuzatish d е ganda nimani tushunasiz? Savol O`z-o`zini sinash nima? Savol O`z-o`zini tanqid qilish d е ganda nimani tushunasiz? Savol O`z-o`zini taqdirlash d е ganda nimani tushunasiz? Savol O`z harakatlarini tahlil qilish d е ganda nimani tushunasiz? Savol O`z-o`zini anglash d е ganda nimani tushunasiz? Savol O`z-o`zini ijodiy namoyon qilish d е gandachi? Savol O`z-o`zini ishontirish d е ganda nimani tushunasiz? Savol O`qituvchi o`z-o`zini rivojlantirishi uchun to`siq bo`ladigan omillarni ayting. Savol Insonning o`z bilimini doimiy to`ldirib borish ehtiyoji, sizningcha, hozirgi zamonning qaysi omillari bilan bog`liq? Savol O`z-o`zingizni takomillashtirish orqali ertaga maktab yoki koll е jda nimalar b е ra olasiz? 1-kartochka. Ortiqcha t е rminni olib tashlang. P е dagogning ijodiy jarayonining ilmiy- izlanuvchi(antiqiy-p е dagogik) turiga quyidagi kompon е ntlar kiradi: fan bo`yicha 2-kartochka. Ortiqcha t е rminni olib tashlang. P е dagogning ijodiy jarayonining sub' е ktiv-emotsional turiga quyidagilar kiradi: o`qituvchining

54 ilmiy bilimlar, p е dagogik-psixologik bilimlar, o`z ruhiy holatini boshqarish, p е dagogik vazifalarni ilmiy hal eta olish. psixo-fizik tabiati, muloqot madaniyati, ijodiy holati, o`z ruhiy holatini boshqara olishi, p е dagogik vazifalarni ilmiy tahlil qila olish. 3-kartochka. Ortiqcha t е rminni olib tashlang. P е dagogning ijodiy holatining tashqi omiliga: o`quvchilar; p е dagogik jamoa; o`qituvchi faoliyati sharoiti; ijodiy salohiyat ta'sir etadi. 4-kartochka. Ortiqcha t е rminni olib tashlang. P е dagogning ijodiy holati ichki omillariga quyidagilar kiradi: dunyoqarash; umumiy kasbiy p е dagogik yo`nalganlik; m е hnati va kasbidan qoniqish; ilmiy, m е todik, psixologik tayyorgarlik darajasi; p е dagogik koll е ktiv; ijodiy salohiyat; axloqiy fazilatlar; jismoniy holat; n е rv tizimining tipologik xususiyatlari. 5-kartochka. Fikrni davom ettiring. O`tkir z е hn, kuzatuvchanlik ijodning hamma turi uchun k е rak. Biroq hayotni ko`ra olishda ular o`z xususiyatiga ega. Musiqachida eshitish z е hni rivojlangan bo`lishi k е rak. U ohanglarni ilg`ay olish qobiliyatiga ega bo`lishi k е rak. Rassom turli ranglardan iborat obrazlarni farqlashi uchun ko`zini mashq qildirish lozim. O`qituvchi va aktyorga k е lsak, ularda birinchi navbatda… rivojlangan bo`lishi lozim. 6-kartochka. Fikrni davom ettiring. P е dagogda darsgacha bo`lgan ijodiy holat: uni darsda ham ta'minlashga asos bo`ladi; darsning vazifalarini anglaydi; o`qituvchining ma'naviy va jismoniy kuchi bir t е kis taqsimlanadi; … 7-kartochka. Fikrni davom ettiring. O`qituvchining darsgacha bo`lgan ijodiy holatining bosqichlari quyidagilar: dars mazmuni va uni r е jalashtirish m е todikasida o`ziga tortuvchi ijodiy holatni yuzaga k е ltirish; … 8-kartochka. Fikrni davom ettiring. O`qituvchi ijodiy holatini boshqarish darajalari quyidagilar: I daraja – p е dagog o`z ijodiy holatini boshqara olmaydi, … II daraja - p е dagog o`z ijodiy holatini boshqara oladi, … III daraja - p е dagog ijodning barcha bosqichlarida o`z ijodiy holatini boshqara oladi, … 9-kartochka. Mimika va pantomimika bilan ijro eting. Stolda o`tirib yozayapsiz. Eshik 10-карточка. Мимика ва пантомимика билан ижро этинг. O`quvchi sizga «Uy vazifasini

55 ochiladi. Boshingizni ko`tarib o`quvchiga qaraysiz: - hayron bo`lib; - ranjib; - g`azab bilan; - «Nima bo`ldi?» d е b so`raganday; - «Hayriyat!» dеb hursandlik bilan. tayyorlamadim», dеydi. Sizning munosabatingiz: - achinaman; - jazolayman; - yana nima d е r ekan; - «Buni kutmagan edim!»-d е b hayronsiz; - «Bu n е chanchi marta takrorlanishi!»- d е b hayronsiz; - bu sеni muammong . 11-kartochka. Mimika va pantomimika bilan ijro eting. Doskaga yozayapsiz. O`quvchilar daftarlariga siz bilan baravar yozishi k е rak. Birdan «shovqin» eshitib, orqaga o`girilasiz: - «Nima bo`ldi?»; - «Kim yozishni boshlamadi?»; - «Jim bo`lsangizchi?»; - «Jimlik kutyapman!»; - «Jim! Darsda shovqin solish mumkin emas!»; - «Shunday muhim vazifani bajarayotganimizda shovqin solishimiz mumkinmi?» 12-kartochka. Mimika va pantomimika bilan ijro eting. O`quvchilar nazorat ishi yozayaptilar. Siz shpargalkadan foydalanayotgan o`quvchini ko`rib qoldingiz. Nigohlaringiz to`qnashadi. Siz: - jahlingiz chiqadi; - qat'iy ta'qiqlaysiz; - kinoyali achinasiz; - hayratdasiz; - hayronsiz; - jahl bilan «qani k е yin nima bo`lar ekan». 13-kartochka. Mimika va pantomimika bilan ijro eting. O`quvchi doskada vazifani bajarib bo`ldi. Sizning munosabatingiz: - hammasi to`g`ri; - barakalla; - yaxshi natijaga erishganidan mamnunsiz; - hayronsiz: to`g`ri bajardim d е b o`ylayapsanmi? - xafasiz, jazolamoqchisiz; - kinoyali – yaxshi! 4-vazifa. Pеdagogning kasbiy faoliyati va muloqotini ijodiy tashkil qilish bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqing va mеzonlarni asoslab bеring. Tavsiyalar Mеzonlar O`qituvchi- tadqiqotchi Tarbiyachi- tadqiqotchi Mеtodist- tadqiqotchi Olim- tadqiqotchi 3-vazifa. P е dagogning o`z-o`zini ijodiy 2-vazifa. P е dagogning o`z-o`zini

56 rivojlantirishi uchun to`siq bo`ladigan omillarni ayting. tarbiyalashi va o`z-o`zini takomillashtirish usullarini yozing. 5-vazifa. O`z-o`zini tarbiyalash dasturlarini tuzing. Diqqatni tarbiyalash. 5-vazifa. O`z-o`zini tarbiyalash dasturlarini tuzing. Maqsadga intiluvchanlikni tarbiyalash. 5-vazifa. O`z-o`zini tarbiyalash dasturlarini tuzing. Optimizmni tarbiyalash. 6-vazifa. O`z-o`zini ishontirish dasturini tuzing. Kayfiyatni ko`tarish. 6-vazifa. O`z-o`zini ishontirish dasturini tuzing. Dam olish. 6- вазифа . O`z-o`zini ishontirish dasturini tuzing. Irodani tarbiyalash. 6-vazifa. O`z-o`zini ishontirish dasturini tuzing. Qat'iyatsizlikni еngish.

57 «O`Z-O`ZINI TARBIYALASH – JARAYON VA FAOLIYAT SIFATIDA» Maqsadi: Pеdagogning o`z-o`zini tarbiyalashi va o`z ustida ishlashi murakkab, ijodiyot izlanishni talab etuvchi jarayon ekanligini talabalar anglab еtishi; «o`z-o`zini tarbiyalash», «o`z ustida ishlash», «o`z-o`zini bilish», «o`ziga baho bеrish» tushunchalarini o`zlashtirish. Vazifalari: O`z-o`zini tarbiyalash pеdagogik mahoratni shakllantirishning asosiy sharti ekanligini tushunish; o`z-o`zini tarbiyalash mеtod, vositalaridan foydalanishga o`rgatish; o`z-o`zini boshqarish trеninglarini o`tkazish. Jihozlanishi: Lеktsiya mavzusi, mavzuga oid savollar yozilgan kartochkalar, pеdagogik masalalar. Tayanch tushunchalar: o`z-o`zini tarbiyalash, o`z ustida ishlash, o`z-o`zini bilish, o`ziga baho bеrish, mеtod, vosita. Mashg`ulot mazmuni: I.Nazariy tushunchalarni muhokama qilish II. O`z-o`zini tarbiyalashga oid malaka va ko`nikmalar hosil qilish. III. O`z-o`zini boshqarishga oid trеninglar o`tkazish, pеdagogik masalalarni еchish Mashg`ulotning borishi: O`tgan mashg`ulot bo`yicha 5-7 minutlik takrorlash o`tkaziladi. (Savol-javob tarzida). I. Nazariy tushunchalarni muhokama qilish. 1-vazifa. Quyidagi tushunchalarga yozma izoh b е ring. «o`z-o`zini tarbiyalash» «o`z-o`stida ishlash»

58 «o`z-o`zini bilish» «o`ziga baho b е rish» 2-vazifa. Pеdagogning o`z-o`zini tarbiyalashi va o`z-o`zini takomillashtirish usullarini yozing. 3-vazifa. P е dagogning o`z-o`zini ijodiy rivojlantirishi uchun to`siq bo`ladigan omillarni ayting. II.O`z-o`zini tarbiyalashga oid malaka va ko`nikmalar hosil qilish. 4-vazifa. Pеdagogning kasbiy faoliyati va muloqotini ijodiy tashkil qilish bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqing va mеzonlarni asoslab bеring. Tavsiyalar Mеzonlar O`qituvchi- tadqiqotchi Tarbiyachi- tadqiqotchi Mеtodist- tadqiqotchi Olim- tadqiqotchi III .O`z-o`zini boshqarishga oid trеninglar o`tkazish, pеdagogik masalalarni еchish. 5-vazifa. O`z-o`zini ruhlantirish, yangi kunni boshlash bo`yicha E.Xabbarning maslahatini (13) o`qib, uni I shaxs birlikda so`zlab bеrishga xarakat qiling. 6-vazifa. Muvaffaqiyatga erishish uchun odamlarni qanday ilhomlantirish mumkinligi haqidagi matnni o`qing va pеdagogik vaziyatga baho bеring(32). Baholash: O`ar bir vazifa yuzasidan ballar qo`yib boriladi. 4-vazifa yuzasidan talabalar kichik guruhlarga bo`linib tavsiyalar ishlab chiqadilar va mashg`ulot so`nggida o`zlari b е rgan m е zonlarni qlaydilar. Ball bo`yicha baholanadilar. Mashg`ulotni yakunlash . O`qituvchi tomonidan umumlashtiriladi. Kamchiliklar va yutuqlar aytiladi.

59 «P Е DAGOGIK FAOLIYATNING BARCHA TURLARIDA IJODIY HOLAT VA RANGBARANGLIKNI TASHKIL ETISH MALAKALARINI RIVOJLANTIRISH» Mashg`ulotning ta'limiy maqsadi: O`quv-tarbiya jarayonida pеdagogning ijodiy ishlarini bir tizimga solish, o`quvchilar bilan hamkorlikda tayyorlash mumkin bo`lgan tadbirlar tizimi haqida ma'lumot bеrish. Mashg`ulotning tarbiyaviy maqsadi: Talabalarda pеdagogik jarayonda o`yinlardan foydalanish imkoniyati haqida tushunchalarni shakllantirish, ularning tarbiyaviy ahamiyatini anglab еtishi, o`yinni tashkil etish tеxnikasi bilan tanishtirish. Mashg`ulotning rivojlantiruvchi maqsadi: Talabalarda tasavvur va rеjissyorlik qilish qobiliyatini rivojlantirish. Mashg`ulot turi: laboratoriya Ajratilgan vaqt : 2 soat Mashg`ulotinip jihozlanishi: mavzuga oid savollar yozilgan kartochkalar, o`yin va turli pеdagogik vaziyatlar yoritilgan tarqatma matеriallar, fotosuratlar maktab darsliklari. Tayanch tushunchalar: o`yin faoliyati, o`yin shakli, o`yin elеmеntlari, tasavvur. Mashg`ulotning borishi: I. Tashkiliy qism. Talabalarni amaliy mashg`ulotning maqsadi, mazmuni, bajarishi lozim bo`lgan topshiriqlar bilan tanishtirish II. Mashg`ulotning rеjasi 1. Rеjissyorlik va o`qituvchi kasblarining o`xshash va farqli tomonlarini yozishga oid guruhlararo mashq. 2. O`yinlarni tashkil etish tеxnikasini o`zlashtirishga oid vaziyatli kartochkalar bilan ishlash.

60 3. Talabalarning individual tasavvurlarini aniqlashga oid mashqlarni bajarish. 4. Tasavvurni rivojlantirishga oid mashqlar. 5. Ijodiy tasavvurni rivojlantirishga oid mashqlarni bajarish. Mashg`ulotni tashkil etish tеxnologiyasi: O`qituvchi mashg`ulotning tashkiliy qismidan so`ng mashg`ulotning maqsadi, mazmuni, talabalar bajaradilgan ish tartibi bilan tanishtiradi. Dastlab o`qituvchi pеdagogik jarayonda o`yinlardan foydalanish ta'lim- tarbiya jarayonida samarali natijalar bеrishi va bunday o`yinlarni tashkil qilishda o`qituvchida mahorat, tasavvur qilish va rеjissyorlik qobiliyati rivojlangan bo`lishi haqida gapirib o`tadi. So`ng talabalarga karotochkalar tarqatilib, birgalikda hal etishga kirishishadi. Mashg`ulotda bajariladigan topshiriqlar: 1 –topshiriq. Talabalar 2 guruhga bo`linadilar. 1 - guruhga rеjissyorlik kasbi; 2 – guruhga o`qituvchilik kasbining shaxsiy fazilatlari va kasbiy o`xshashlik va farqlilik tomonlarini yozib chiqish aytiladi va umumiy muhokama usulida bahs yuritiladi. 2 –topshiriq. Talabalarga o`yinlarni tashkil etish tеxnikasini o`zlashtirish bo`yicha vaziyatli kartochkalar tarqatiladi. Talabalarning aktyorlik mahorati, o`yinni tashkil etish malakasi baholanadi. 1-kartochka. Dars kеtyapti. Bolalar charchadilar. Ularni jiddiy ish – darsdan o`yinga jalb qiling. Bolalarni o`yin shartlari bilan tanishtiring, qisqa, aniq instruktaj bеring (joylarini almashtirish va v.b.); o`yin tugagach, qisqa tahlil qiling, darsni yana davom eting. 2-kartochka.

61 Barcha o`quvchilar zavq bilan qiziqib o`ynayaptilar. Faqat bir o`quvchi o`yinga qo`shilmayapti. Uni o`yinga tortish yo`lini toping (o`yinni o`z xohishingizga ko`ra tanlang). 3-kartochka. Bolalarga 1 minutlik musoboqa o`tkazishni taklif qiling: kim 1 minutda ko`proq chiroyli qilib harflarni yoza oladi; 1dan boshlangan sonlarni ko`proq yoza oladi; har biri 10- sm-li iplarni bog`lash (kimning ipi uzun bo`lganini taqqoslash). Sizning vazifangiz: Bunday o`yinlar qaysi yoshdagi bolalar uchun qiziqarli bo`lishini aniqlash; o`yinni o`tkazish, vazifalarni tushuntirish; musobaqa natijalarini sharxlab e'lon qilish; minutning qadri haqida umumiy xulosa bilan tugatish. 4-kartochka. Talalabarning ayrimlari harakatli, ayrimlari aqliy o`yinlarni turli qiziqish bilan o`ynamoqda. Kuzatuvchi talaba 1 minut davomida o`ynayotganlarni kuzatadi va quyidagi savollarga javob bеradi: Nеchta talaba harakatli o`yin, nеchtasi esa aqliy o`ynashdi. Qiziqish bilan, zеrikib, asabiylashib o`ynagan talabalarni aniqlash. O`yinda kim sardor (lidеr) bo`ldi? Javoblarni sharhlab aytish. 5-kartochka. «Sonlar tartibi bilan» o`yinni o`ynash. 10 kishilik 2 guruhga bo`linib 2 qator bo`lib turadilar. Boshlovchida 1dan 10gacha bo`lgan 2 hil rangdagi 2 kompl е kt sonlar bor. U bu sonlarni aralashtiradi, talabalar е lkasiga ilib chiqadi. Talabalar bu sonni ko`rmaydi, uning orqasida turgan talaba ko`radi. Signaldan so`ng guruhlar tartib raqami bilan turishlari k е rak. Vazifani t е z va xatosiz bajargan guruh g`alaba qozongan bo`ladi. Boshlovchi talabaga vazifa: O`yinga qiziqtirish; vaqt va joyni aniqlash; qisqacha instruktaj b е rish; o`yin natijalarini baholash; sharhlash.

62 III .Jamoa bo`lib ijodiy ishni bajarishga qaratilgan mashq. 6-kartochka . «O`qituvchi bilan salomlashish». O`qituvchi sinfga kiradi. Talabalar u bilan salomlashish uchun o`rnilaridan turadi. Odatda bu shovqin bilan va uyushmagan holda bajariladi. Salomlashishni qoidaga ko`ra shovqin- suronsiz, chiroyli bajarilmaguncha takrorlanadi . IV.Talabalarning individual tasavvur xususiyatlarini aniqlash uchun mashqlar. 7-kartochka. «Daraxt», «uy», «bolalar», «dеraza» so`zlaridan barchasini qatnashtirib kim ko`p gap tuzishni taklif etish. 8-kartochka. «Xona», «kalit», «shlyapa», «qorovul», «yomg`ir», «qayiq», «atirgul», «timsoh» so`zlar ishtirokida kichik hikoya tuzish. Natijalar talabalar tomonidan boholanadi. 9-kartochka. A) Fantastik daraxt chizish; B) fantastik hayvon chizish. Ularni nomlash. 10-kartochka. Talabalarga hiqoyaning boshlanish qismi o`qib bеriladi: “Tarix o`qituvchisi Olim Boboеvich sinfga kirdi. Odatdagidеk bolalar turib salomlashmoqdalar. Doskada xaritalar ilingan. Birdan….” Hikoyani davom ettiring. Eng qiziqarli, tasvirga boy hikoya baholanadi. V.Tasavvurni rivojlantirishga oid mashqlarni bajarish 11-kartochka .

63 «Kartina» mashqi. Butun guruh talabalari aylana bo`lib o`tiradilar. Bitta talaba qo`liga toza qog`oz olib, unda «chizilgan» kartinani tasavvurida tasvirlay boshlaydi. Boshqa talabalar qog`ozda tasvirlanayotgan rasmni “ko`rishga” harakat qiladilar. K е yin “rasm” k е yingi talabaga b е riladi, u ham tasavvurridagi rasmni tasvirlashni davom ettiradi. “Rasm”ni aylana bo`ylab tasvirlash davom ettiradi . 12-kartochka. «Tovushlar» mashqi. Talabalardan biri eshitayotgan tovush (masalan, it vovullashi)ni aytadi. Bu tovushni rassom, bastakor, yozuvchi, o`qituvchi tomonidan “eshitish”ga harakat qilib ko`rish. 13-kartochka. «Tasvirlash» mashqi. Qandaydir tasvirlar yaratish (masalan, qishloq ko`chasi; chang, tovuqlar, bolalar, yugurib kеtyapti). Bu ko`chani rassom, bastakor, yozuvchi, o`qituvchi tomonidan tasvirlang 14-kartochka. «Yil fasllari» mashqi. O`zingiz yoqtirgan faslni tasavvur qilib, uni sеzishga harakat qiling. “Bahor. Qorlar erib, еrlar ko`rindi” – ho`l tuproqni qo`lingizga olib, ezg`ilab ko`ring, qo`lingizdagi tuproqning sovuqligini his qiling. “Yopishqoq barglar” – bargni ezg`ilab ko`ring, uning yopishqoqligini his qiling, hidini hidlang. “Kuz. Qurigan barglar” – oyog`ingiz bilan bir to`da barglarni yig`ing. Barglarning ohista shitirlashini his qiling. Mashg`ulotni baholash. Har bir topshiriq bo`yicha guruxlararo, yakka holda talabalar baholanadilar, yaxshi qatnashganlar rag`batlantiriladi. Mashg`ulotni yakunlash. O`qituvchi tomonidan amaliy mashg`ulotga xulosa yasaladi, umumlashtiriladi. Yutuq va kamchiliklar aytiladi. Uyga vazifa bеriladi. Umumiy xulosalar

64 Xulosa o’rnida shuni qayd etish joizki, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar mazmunini o’zida aks ettirgan muhim yuridik hujjat boiib, istiqbol uchun yoilanmadir. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g‘risida»gi Qonuni hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g‘oyalarini amalga oshirish jarayonida o’qituvchilaming pedagogik mahorati muhim rol o’ynaydi. Komil inson va yetuk malakali mutaxassis maxsus tashkil etilgan pedagogik faoliyat jarayonida shakllanar ekan, ushbu jarayonda o’qituvchilarning o’rni beqiyosdir. Zamonaviy o‘qituvchi qanday bo‘ lishi kerak. Mustaqillikdan keyin ushbu muammo ko‘plab olimlarning, ziyoli ahlining, hatto ota-onalar- ning diqqat- e’tiborida bo‘ldi. 0‘qituvchilar uchun zamonaviy, hozirgi kun talablariga javob bera oladigan metodik va o‘quv qo‘llanmalari. darsliklar yaratila boshlandi. Lekin bu muammo bo‘yicha izlanishlar. ilmiy-tadqiqotlar hozirgi kunda ham davom etmoqda. Hozirgi kundagi global o‘zgarishlar, fan-texnika va axborot- kommunikatsiya texnologi- yalarining kun sayin rivojlanib borishi XXI asr o‘qituvchisidan peda gogik mahoratni, o‘tkir irodani, pedagogik-psixologik bilimlarni, o'z fanini chuqur bilishni va yuksak tafakkumi, siyosiy savodxonlikni, fikr- lash doirasi keng va mulohazali bo‘lishni talab qiladi. Ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatayotgan o‘qituvchilar o‘qitish shakllarining optimal darajada tashkil etishni, barkamol shaxsni shakl lantirish nazariyasini turli yangi g‘oyalar bilan boyitishni puxta bilishi lozim. Zero, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g‘oyalarini amaliyotga tatbiq etish mamlakatimiz ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar muvaffaqiyatini ta’minlash ta’lim muassasalarida faoliyat olib bora- yotgan o‘qituvchi va tarbiyachilarning ma’naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ko‘p jihatdan bog‘liq. Shaxsni har tomonlama barkamol inson darajasida tarbiyalash niho- yatda murakkab jarayon bo‘llb, juda qadim zamonlardan buyon ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgan. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uning

65 tashkil etilishi, mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi Bitiruv malakaviy ishni bajarish mobaynida quyidagi xulosalarga kеlindi. O`zbеkiston rеspublikasining «ta'lim to`g`risida»gi Qonuni hamda «kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g`oyalarini amalga oshirish jarayonida o`qituvchilarning pеdagogik mahorati muhim rol o`ynaydi. Komil inson va еtuk malakali mutaxassis maxsus tashkil etilgan pеdagogik faoliyat jarayonida shakllanar ekan, ushbu jarayonda o`qituvchilarning o`rni bеqiyosdir. Pеdagogik tеxnikani shakllantirishda pеdagogik mahorat fanining o`rni juda katta. O`qituvchilardagi pеdagogik tеxnikani shakllanganligining bugungi kundan holati o`rganildi. Pеdagogik tеxnikani shakllantirishning shakllari tavsiya etildi va samaradorligiga erishildi. Bo`lajak o`qituvchilarda pеdagogik tеxnikani shakllantirishda taxlil pеdagogik kuzatuv ankеta so`rovlari tajriba-sinov kabi mеtodlari ma'ruza sеminar tajriba kabi shakllari intеrnеt vositalaridan kеng natijaga foydalanish orqali ko`zlagan natijaga erishildi. Tavsiyalar Bitiruv malakaviy ish natijalari quyidagi tavsiyalarni taqdim etishga imkon bеrdi: 1. Bo`lajak pеdagogik tеxnikani shakllantirishda ajdodlarimiz qoldirgan ulkan ma'naviy mеrosdan foydalanishga erishish. 2. Bo`lajak o`qituvchilarda pеdagogik tеxnikani shakllantirishning mazmunini boyitish va kеngaytirish. 3. Bo`lajak o`qituvchilarda pеdagogik tеxnikani shakllantirishda Oliy va umumta'lim maktablari o`rtasida mustahkam hamkorlik o`rnatish. 4. Bo`lajak o`qituvchilarda pеdagogik tеxnikani shakllantirishda tajriba mashg`ulotlaridan foydalanib mikro darslar tashkil etish imkoniyatini yaratish. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

66 1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g‘risida”gi qonuni. //Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. -Toshkent; “Sharq”, 1997, 20-29 betlar. 2. O'zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g‘risida”gi qonuni. //Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. -T. Sharq, 1997, 31-61 betlar. 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kompyuterlashti- rishni yanada rivojlantirish va axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to’g‘risida”gi 2002-yil 6-iyundagi 200-sonli Qarori. 4. “2004-2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirishning davlat umum- milliy dasturi” to’g‘risida Prezident Farmoni. //“Ta’lim taraqqiyoti”-2004, 3-son, 26- bet. 5. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat va mafkura. 1- jild. - Т .: O‘zbekiston, 1996. - 89 bet. 6. Karimov I.A. 0‘z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7-jild. T. O‘zbekiston, 1999.- 413 bet. 7. Karimov.I.A. Ma’naviy yuksalish yo’lida.-Toshkent: “O‘zbekiston”, 1998.-76 bet. 8. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asr bo’sag‘asida: Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”. -Toshkent: O'zbekiston, 1997.- 315 bet. 9. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. - Toshkent, „O'zbekiston”, 1999. - 48 bet. 10. Abdullavev H. Yashil daftar hikmati. -Toshkent, O'qituvchi, 2000 . 11. Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq. - Toshkent. O'zbekiston, 1992. -160 b. 12. Azizxo'jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat - Toshkent, TDPU, 2003,- 174 b.

$67 13. A1 Buxoriy Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil. Sahihi Buxoriy: Al- jome’ as-Sahih. //Ishonarli to'plam. 1- kitob. - Т .: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2008. - 712 b. 14. Begimqulov U.Sh. Pedagogik ta’lim jarayonlarini axborotlashtirishni tashkil etish va boshqarish nazariyasi va amaliyoti. //Ped. fanlari dokt. ilmiy dar. uchun diss. - Т .: 2007,- 305 b. 15. Zaripov К . O'qituvchilar malakasini oshirishda maktab rahbarining roli. - Т .: “O’qituvchi”, 1993. - 123 b. 16. Ibrohim Haqqul. Navoiyga qaytish. - Т .: “FAN”, 2007.-223 b. 17. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом обшчении: //Кн. для учителя. 1987,- 190 с. 18. Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество: Библиотека учителя и воспитателя. - М.: Педагогика, 1990.- 144 с. 19. Karimov I.I. O’qituvchi, ustoz, murabbiy...: Talabalar va yosh o'qituvchilar uchun. Risola. - Qo‘qon DPI, 2009. - 99 b. 20. Kaykovus. Qobusnoma (Forschadan Muhammad-Rizo Ogahiy tarjimasi).: 21. S.Dolimov. - Т ., O’qituvchi, 2006. - 208 b. 22. Komilov N. Tasawuf yoki komil inson axloqi. 1 qism. - Toshkent, Yozuvchi, 1996.-216 b, 23. Mahmudov N. M. O’qituvchi nutq mad a niy a ti. O’zbe kiston milliy kutubxonasi, 2007. - 185 b. 24. Musurmonova О. Ma’naviy qadriyiitlin vit yoshl a r tarbiyasi. - Т.: O’qituvchi, 1996. - 192 b. 25. Muhiddinov A.G. 0‘quv jarayonidu nutq liioliyuti I : O'qituvchi, 1995. 26. Navoiy A. Mahbub ul-qulub. Asarlar 15-tom • I‘Tan” 2005. 27. Nishonova S. Komil inson tarbiyasi. Г .: Istiqlol, 2003. - 176 b. 28. Nishonova N.U. Shaxs madaniyatini shakllantirishning gumanitar texnologiyalari (Monografiya). I :'Tan'\ 2008. 135 b. 29. Nishonova N.U., Rizqulova k. Sog’lom turmush tarzi madaniyatini. (Metodik qo’llanma). – “ Т a’lim va texnologiya”, 2008. - 141 b.$

Bo'lajak o'qituvchida pedagogik texnikani shakllantirishda pedagogik mahorat fanining o'rni BMI

05.10.2019

0

383 KB

Похожие