Ishlab chiqarishda zararli nurlanishlar, ularning xususiyatlari va inson organizmiga tasiri - Xayot faoliyati xavfsizligi - Slaydlar

Ishlab chiqarishda zararli nurlanishlar, ularning xususiyatlari va inson organizmiga tasiri

Yuklangan vaqt:

22.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

353.53515625 KB

Ko'chirib olish

Ishlab chiqarishda zararli nurlanishlar, ularning xususiyatlari va inson organizmiga tasiri Reja: 1. Ionlashtiruvchi (radioaktiv) nurlanishlar, ularning turlari va asosiy xossalari. 2. Ionlashtiruvchi nurlanishlarning inson organizmiga biologik ta`siri. 3. Ionlashtiruvchi nurlanishlarni me`yorlash (normalash) 4. Ionlashtiruvchi nurlanishlardan muhofazalanish chora- tadbirlari.

Ionlashtiruvchi (radioaktiv) nurlanishlar, ularning turlari va asosiy xossalari • Bir qancha ilmiy tekshirish muassasalarida va sanoat korxonalarida har xil maqsadlar uchun radioaktiv moddalardan foydalaniladi. • Masalan, mashinasozlik sanoatida radioaktiv moddalardan quyma detallardagi kamchiliklarni va payvand qilingan joylarning va detallarning sifatini aniqlashda keng qo`llaniladi. • Kristallsimon moddalarning tarkibini tahlil qilish, ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va avtomatlashtirishda ham radioaktiv nurlar yaxshi natija beradi.

Ionlashtiruvchi (radioaktiv) nurlanishlar, ularning turlari va asosiy xossalari • Ionlashgan nurlar inson organizmiga zararli ta`sir ko`rsatib, og’ir kasalliklarning kelib chiqishiga sababchi bulishi mumkin. Uning ta`sirida inson og’ir kasallik hisoblanadigan nur, oq qon kasalligi va har xil xavfli shishlar, teri kasalliklariga duchor bulishi mumkin. SHuningdek ionlashgan nurlar ta`sirida genetik ta`sirlanish, ya`ni keyingi avlodlarga ham ta`sir ko`rsatuvchi nasliy kasalliklar kelib chiqishi mumkin. • Radioaktiv nurlarning eng xavfli joyi shundaki, inson organizmida bu kasallik yaqqol namoyon bulguncha hech qanday belgiga ega bulmaydi. Aniqlangandan keyingi holat esa nihoyatda og’ir bulishi va ko`pincha o`lim bilan tugashi mumkin. • Radioaktiv moddalar bilan ishlaganda ishni to`g’ri tashkil qilish va muhofaza chora-tadbirlar qo`llash xavfsizlikni ta`minlaydi

Ionlashtiruvchi (radioaktiv) nurlanishlar, ularning turlari va asosiy xossalari • Radioaktivlik-atom yadrolarining ion nurlanishlari chiqarishi natijasida boshqa bir atom yadrolarining hosil qilishidir. • Radioaktiv nurlanishlar ionlovchi nurlanishlar deb ataladi, chunki bu nurlar ta`sir etgan moddalar atom va molekulalarida ionlar hosil buladi. Bunday ionlovchi nurlanishlarga rentgen nurlari, radio va gamma nurlari, al’fa va beta nurlari, shuningdek neytron oqimlari kiradi. • Al’fa nurlari katta ionlashtirish xususiyatiga ega bulgan, harakat doirasi katta bulmagan geliy atom yadrosining musbat zaryadlangan zarrachalari hisoblanadi. Harakat doirasi katta bulmaganligi sababli inson teri qavatigagina ta`sir qilib, terini yorib kira olmaydi, shuning uchun ham uncha zararli emas. Qaǵaz Alyuminiy Svinec

Ionlashtiruvchi (radioaktiv) nurlanishlar, ularning turlari va asosiy xossalari • Beta nurlari radioaktiv moddalarning atom yadrolari tarqaladigan elektron yoki pozitron oqimidir. Bu nurlarning harakat doirasi ancha keng va yorib kirish qobiliyatiga ega. SHuning uchun ham inson uchun xavflidir. • Gamma nurlarining ionlash qobiliyati katta bulmasada katta yorib kirish kuchiga ega bo`lib, yadro reaktsialari va radioaktiv parchalanish natijasida vujudga keladigan yuqori chastotadagi elektromagnit nurlari hisoblanadi. • Rentgen nurlari moddalarni elektron oqimlari bilan bombardimon qilganda ajralib chiqadigan eletromagnit nurlaridir. • Ularni har qanday elektrovakuum qurilmalarida hosil kimlish mumkin. Bu nurlarning ionlanish xususiyatlari oz bulsa-da, yorib kirish xususiyati nihoyatda katta.

Ionlashtiruvchi (radioaktiv) nurlanishlar, ularning turlari va asosiy xossalari • Inson organizmining radioaktiv nurlanishi ichki va tashqi bulishi mumkin. Tashqi tomondan nurlanish ma`lum tashqi nurlanuvchi manba ta`sirida kechganligi sababli, tarqalayotgan nurlarning kirib borish kuchi katta ahamiyatga ega. Kirib borish kuchi yuqori bulgan nurlarning organizmga zarari ham kuchliroq buladi. • Ichki nurlanish nur tarqatuvchi moddalar inson organizmining ichki tizimlariga, masalan, emirilgan teri qatlamlari orqali qonga, nafas olish a`zolari, o`pkaga va shilimshiq moddalarga, ovqat hazm qilish a`zolariga tushib qolgan taqdirda ro`y beradi. Bunda nurlanish nur tarqatuvchi moda qancha vaqt nurlansa yoki qancha vaqt davomida organizmga saklansa, shuncha vaqt davom etadi. SHuning uchun ham radioaktiv moddalarning katta parchalanish davriga va kuchli nurlanishga ega bulganda, ayniqsa, xavfli hisoblanadi.

• Radioaktiv nurlanishlar ta`sirida organizmning umumiy qon aylanish tizimining buzilishi ko`zatiladi. Bunda qon aylanish ritmi susayadi, qonning qo`yilish xususiyati yo`qola boradi, qon tomirlari, ayniqsa, kapillyar qon tomirlari murt bo`lib qoladi, ovqat hazm qilish a`zolarining faoliyati buziladi, odam ozib ketadi va organizmning tashqi yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyati kamayadi. • Radioaktiv moddalarning qo`lga ta`sir qilishi oldin sezilmaydi. Vaqt o`tishi bilan qo`l qurushqoq bo`lib qoladi, unda yorilishlar ko`zatiladi, tirnoqlar tushib ketadi. • Radioaktiv nurlarning al’fa va beta nurlari tashqaridan ta`sir ko`rsatganda organizmning teri qavati etarlicha qarshilik ko`rsata oladi. Ammo bu radioaktiv nurlar ovqat hazm qilish a`zolariga tushib qolganda ularning zararli ta`siri kuchayib ketadi.

• Ko`pchilik radioaktiv moddalar organizmning ba`zi bir qismlarida yig’ilish xususiyatiga ega. Masalan jigar, buyrak va suyaklarda yig’ilishi butun organizmni tezda ishdan chiqaradi. • Ba`zi bir radioaktiv moddalar zararli bo`lib, ularning zaharlilik darajasi eng xavfli zararli moddalarnikidan ham yuqori buladi. • Organizmning nurlanish dozasini hisobga olib radioaktiv moddaning inson organizmidagi miqdorini baholash mumkin.

Ionlashtiruvchi nurlanishlarning inson organizmiga biologik ta’siri • Radioaktiv moddalarni sintez qilib, ulardan turli sohalarda keng foydalanilishi natijasida biosferani yangi turdagi ifloslantiruvchi, ya’ni radionuklidlar bilan ifloslanishga olib keldi. Ionlashtiradigan nurlanishlarning tirik organizmlarga ko'rsatayotgan ta’siri natijasida ularning to'qimalarida murakkab fizikaviy, kimyoviy va biokimyoviy jarayonlar ro‘y beradi. Biologik sistemalarning parchalanishi radioaktiv α, β, γ - nurlanishlarning molekulalarini ionlashtirish qobilyatiga bog‘liqdir. Ionlashtiradigan nurlanishning biologik ta’siri ikki mexanizm bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin:

• Tirik organizmga tashqaridan ta’sir etayotgan nurlantiruvchi man- baning zararli ta’siri nurlanishning tirik moddani kesib o‘tish qobilyatiga bog‘liq. Masalan, γ-nurlanish rentgen kabi inson uchun eng zararli bisoblanadi, chunki ular tirik organizm to‘qimalarini faol kesib o‘tadi. Bu nurlanishdan himoyalanish uchun qo‘rg‘oshindan ishlangan qalin ekrandan foydalaniladi. • α- nurlanishlarning katta qismi tirik organizmning terisiga yutiladi. • β- nurlanish organizmga 1 mm chuqurlikkacha kirib borishi mumkin. • α, β - zarralarning uchish masofasi kichik bo‘lgani uchun ular tashqaridan ta’sir etganda tirik organizmlarga sezilarli zarar yetkazmaydi. Bu nurlardan himoyalanish uchun 10 sm qalinlikdagi havo qatlami yoki yupqa folga yetarli bo‘ladi. Maxsus kiyim ham α - zarralarning kuchini kamaytiradi. Bir necha millimetr qalinlikda bo‘lgan alyuminiy, pleksiglas, shishali ekran esa D-nurlanishlarni toliq ushlab qoladi.

• Radiaktiv moddalar organizmning ichiga havo bilan, nafas olish jarayonida hamda zararlangan ichimlik suv va ozuqa bilan kirishi mumkin. lchki zararlanishda radioaktiv nurlarning xavflilik darajasi bo‘yicha quyidagi tartibda joylashadi: α - nurlanish eng havfli hisobla nadi, keyin • β va γ-nurlanishdir. • Ionlashtiradigan nurlanishning biologik ta’siri quyidagi ko‘rsatkichlarga bog‘liq: • radioaktiv moddaning faolligi; • nurlanishning umumiy miqdori; • nurlantiruvchining ta’sir etish vaqti; • nurlanishning turi; • nurlanayotgan obyekt maydonining kattaligi; • radioaktiv izotoplaming organizmdan chiqib ketish tezligi; • organizmning sliaxsiy xususiyatlari:

Radioaktiv moddalarning organizmdan chiqib ketishi tezligi ularning yarim yemirilish davriga ham bogiiq. Tibbiyotda yarim yemirilish davri juda qisqa bo‘lgan radionuklidlar tashxiz qo‘yishda ishlatiladi. Ba’zi bir radioaktiv moddalar organizmga tushganda unda bir xil taqsimlanadi. Ayrim moddalar esa ma’lum a’zolarda to‘planib boradi. Masalan, radiy, uran, plutoniy, stronsiy, ittriy, kobalt esa qizilo‘ngach va o'pkada to‘planadi. • Radioaktiv moddalar tirik organizmlarga ikki xil ta’sir ko'rsatishi mumkin: 1— somatik ta’sir, ya’ni bevosita nurlangan organizmdagi keyinchalik ma’lum vaqt davomida kelib chiqadigan o‘zgarishlar; 2— genetik ta’sir, ya’ni nurlanish ta’sirida insonning gen va xro- mosomlardagi o‘zgarishlar orqali uning kelajak avlodlarga boigan ta’sirlar. Tirik organizmlarda nurlanish ta’sirida nur kasalligi kelib chiqishi mumkin. Nurlanish qisqa muddatli va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin. Qisqa muddat davomida nurlangan organizmda qondagi leykositlarning kamayishi, ko‘ngil aynashi, holsizlanish holatlari kuzatiladi. O‘tkir radiasion zararlanishlar katta dozadagi radiatsiya (50 Gr) qisqa vaqt davomida ta’sir etganda, surunkali radiasion zararlanishlar esa nisbatan kichik radiatsiya dozasi uzoq vaqt davomida ta’sir etganda kuzatiladi. Bir marta 600 rad (6Gr) doza bilan nurlanish 30 kundan keyin insonning o‘limiga olib keladi.

Ionlashtiruvchi nurlanishlarni me`yorlash (normalash) • Radioaktiv izotoplar bilan ish bajariladigan sanoat korxonalarida, bu korxonalarda to`g’ridan-to`g’ri shu izotoplar bilan ishlayotganlardan tashqari, qo`shni xonalarda boshqa ishlar bilan shug’ullanayotganlar, shuningdek sanoat korxonasi joylashgan zonada yashovchilar ham birmuncha radioaktiv nurlanishlar ta`siriga tushib qolishlarini hisobga olish kerak. Ishchilarni va boshqa ishlar bilan radioaktiv zonalarda shug’ullanayotgan va yashayotgan shaxslarning xavfsizligini taminlashning asosiy vositalari: xavfsiz oraliq masofalari bilan taminlash, nurlanish vaqtini kamaytirish, umumiy muhofaza vositalari va shaxsiy himoya vositalaridan foydalanishdir. Bunda radioaktiv nurlanishlar miqdorini o`lchash asboblaridan foydalanib nurlanish dozasini bilish muhim ahamiyatga ega.

• SHuning uchun radioaktiv nurlanishlarni xavfsizlik normalari NRB-76 buyicha yo`l qo`yilishi mumkin bulgan dozalari ichki va tashqi nurlanishlar buyicha belgilanganda, nurlanuvchilar toifasi va xavfli a`zolar hisobga olinadi. • A-toifasi: ionli nurlanishlar manbalarida mehnat qilganliklari sababli, nurlanish ta`siriga duchor bulishi mumkin bulgan shaxslar. • B-toifasi: nurlanishlar bilan ish olib boriladigan sanoat korxonasi joylashgan joyda, yoki unga yaqin zonalarda yashovchi shaxslar. • V-toifasi: mamlakatning hamma aholi yashash punktlari. • Ichki va tashqi nurlanishlar uchun yo`l qo`yilishi mumkin bulgan doza inson organizmining muhim qismlarini 3 guruhga bulish bilan belgilanadi: – butun tana, qizil suyak iligi; – muskullar, qalqonsimon bez, yog’ to`plovchi hujayralar, jigar, buyrak, taloq, ovqat hazm qilish a`zolari, o`pka, ko`z qorachig’i va boshqalar; – suyak to`qimalari, qo`l terisi, elka, boldir va tovonlar.

Radioaktiv moddalar bilan ochiq holda ishlaganda ularning zararli nurlanish aktivligiga karab uch sinfga bulinadi. Zararli nurlanish aktivligi buyicha 3 sinfga mansub moddalar kimyo labaratoriyalarida ishlash mumkin. 1 va 2 sinf moddalar bilan esa, maxsus jihozlangan va ma`lum sanitariya-gigiena va texnik talabga javob beradigan xonalarda ish olib borish tavsiya etiladi. 3 sinf moddalarni ishlatganda ba`zi bir engil operatsiyalarni ish stolida, asosan esa, maxsus shamollatiladigan shkaflarda bajariladi. 1 va 2 sinf radioaktiv moddalar bilan ishlash asosan shamollatiladigan shkaflarda yoki maxsus boqslarda amalga oshiriladi.

• Radioaktiv moddalar bilan ishlaganda, radioaktiv modda zarralari ish joylarini, odamning qo`llari va boshqa ochiq tana qismlariga o`tirib qolishi, havo muhitiga o`tib qolishi va u erda radioaktiv nurlanish manbalari hosil qilishi mumkin. SHuningdek bu radioaktiv changsimon moddalar nafas yo`llari yoki teri orqali organizm ichki a`zolariga kirib qolishi mumkin. • Terining nurlanish dozasini katta aniqlik bilan hisoblash imkoniyatlari bor. Buning uchun ish bajarilayotgan zonaning zararlanish darajasi aniqlanadi. Bunda ishlatilayotgan moddaning aktivligi va zararlangan yuzaning kattaligi hisobga olinadi. • Ichdan nurlanish dozasini hisoblash ancha qiyin, chunki, u bir qancha omillarga bog’liq. Terini muhofazalash uskunalari va xonalar ishchi yuzalarining yo`l qo`yiladigan zararlanish darajasi aniqlanmaydi. Bular radioaktiv moddalar bilan ishlashda orttirilgan tajribalarga asoslangan sanitariya qoidalarida belgilanadi

Ionlashtiruvchi nurlanishlardan muhofazalanish chora-tadbirlari. • Radioaktiv moddalar bilan ishlayotgan ishchilarni nurlanishdan muhofaza qilishning turli xil usullaridan foydalaniladi. Bunda nurlanish tushki va ichki bulishini hisobga olish zarur. Tashqi nurlanishlardan saqlanishda asosan nurlanish vaqtini belgilash nurlanayotgan modda bilan ishchi orasidagi masofani saqlash va ekranlar yordamida to`siq vositalaridan foydalaniladi. Ishchining radioaktiv nurlanish zonasida bulish vaqti, uning yo`l qo`yilishi mumkin bulgan dozada nurlanish olish vaqtidan oshmasligi kerak. • Nurlanish intensivligi nurlanayotgan modda bilan ishchi orasidagi masofa kvadratiga teskari proportsional ekanligini hisobga olganda, ma`lum masofada turib ishlaganda ekranlardan foydalanmasa ham buladi.

• Muhofaza ekranlari konstruktsiyalari har xil bo`lib, ularning bir joyga o`rnatilgan, harakatlantiradigan, qismlarga bulinadigan va stol ustida ishlatiladigan turlari buladi. Muhofaza ekranlari har xil moddalarning nurlanish zararlarini o`tkazmaslik xususiyatiga asoslangan. ekran qalinligini uni muhofaza qilishi zarur bulgan nurlanuvchi modda intensivligini hisobga olgan holda ma`lumotnomalarda keltirilgan jadval va nomogrammalar asosida qabul qilinadi. • Al’fa nurlanishlardan saqlanishda ekran qarshiligini hisoblashning ehtiyoji yo`q. CHunki bu nurlanishlar harakat doirasi eng kuchli radioaktiv moddalarda ham 55 mm dan oshmaydi. Al’fa nurlarining oyna, pleksiglaz, fol’ganing eng yupqa turi ham ushlab qolish imkoniyatiga ega. • Beta nurlanishlardan muhofaza qilishda beta nurlarining harakat masofalarini hisobga olgan holda ekran moddasi va qalinligi tanlanadi. • Gamma nurlanishlardan muhofaza qilishda og’ir metallardan foydalanish kerak. Masalan, qo`rg’oshin, vol’fram va boshqalar yaxshi natija beradi.

• Radioaktiv moddalar bilan ish bajariladigan binolarning devorlari, pol, shift va eshiklari tekis va silliq bulishi kerak. Hamma burchaklar, radioaktiv moddalardan tozalanishi oson bulishi uchun yarim aylana shakliga keltirildi. Xonalarda shaxsiy muhofaza vositalari uchun havo berish tizimlari tashkil qilinadi. • Bino maxsus sanitariya-gigiena jihozlariga ega bulishi kerak. Bular yuvinish qurilmalari, dush xonalari, suv ichish favvoralari va boshqalardir. Bu qurilmalar tuzilishiga ko`ra shunga o`xshash sanitariya-texnik qurilmalaridan bir muncha farq qiladi. Masalan, qo`l yuvish qurilmalarida kran o`rniga pedal o`rnatiladi. SHuningdek, bu xonalarda albatta issiq suv ta`minoti bulishi shart. Kanalizatsiya tizimlari zararsizlantirish qurilmasiga ega buladi. • Radioaktiv moddalar maxsus zich yopiladigan idishlarda saqlanadi. Radioaktiv moddalar bilan ish bajariladigan va ular saqlanadigan binolarni eshiklariga radioaktiv xavf belgisi qo`yiladi.

Radioaktiv nurlarni o`lchash asboblari • Nurlanishlar bilan ish olib borayotganda inson organizmiga ta`sir ko`rsatayotgan nurlanish dozasini va ish joylaridagi nurlanish miqdorini bilib turish katta ahamiyatga ega. SHuning uchun ham o`lchov asboblariga katta ahamiyat beriladi. • • O`lchash asboblarining ishlash tizimi ionlanish, stsintalyatsiya va fotografiya usullariga asoslangan. Ba`zi bir gazlar radioaktiv nurlar ta`sirida elektr o`tkazuvchan bo`lib qolish qobiliyatiga ega. Ionizatsiya usuli shunga asoslangan. • Stsintilyatsiya usuli esa gaz, kristall va eritmalarning ionlashtirilgan nurlanishlarni yutishi natijasida ko`rinadigan nurlar tarqatish xossasiga asoslangan. Fotografiya usuli ionlovchi nurlanishlar fotoemul’siyaga ta`sir ko`rsatishiga qarab belgilanadi.

ETIBORINGIZ UCHUN RAXMAT

O'xshashlar

Texnosfera havo tarkibidagi chang va zararli moddalarning inson organizmiga tasiri

Ishlab chiqarishda elektr xavfsizligi asoslari

Inson mehnat faoliyatiga ta’sir etuvchi salbiy omillar

Ishlab chiqarishda hosil bo’ladigan baxtsiz xodisalar va kasb kasalliklari

Radiatsiya xavfsizligi haqida umumiy ma’lumotlar