Texnosfera havo tarkibidagi chang va zararli moddalarning inson organizmiga tasiri

Yuklangan vaqt:

22.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

193.7978515625 KB

Ko'chirib olish

Texnosfera havo tarkibidagi chang va zararli moddalarning inson organizmiga tasiri Reja: 1. Ishlab chiqarish changi va uning insonga ta’siri. 2. Tabiiy changlar va ularning kelib chiqish sabablari. 3. Sun’iy changlar va ularning kelib chiqish sabablari. 4. Havodagi chang miqdorini aniqlash 5. Nafas olish organlarining individual himoya vositalari .

Changning hosil bulishi va tarqalishiga qarshi kurashda texnologik jarayonlar avtomatik usullarga o`tkazilgan holda jihozlarning zichligi oshirilib, ma`lum masofadan turib boshqarish tizimlariga o`tish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Sanoatda, transport vositalarini ishlatishda va qishloq xo`jaligida bajariladigan ishlarning deyarli hammasida chang hosil bulishi va ajralishi ko`zatiladi. Umuman changlar, ularning kelib chiqish manbalarini hisobga olgan holda tabiiy va sun`iy changlarga bo`lib o`rganiladi. Ma`lumki, changlangan havo muhiti insoniyatni qadim zamonlardan beri ta`qib qilib kelgan.

• Tabiiy changlar sirasiga tabiatda inson ta`sirisiz hosil buladigan changlar kiritiladi. Bunday changlarga shamol va qattiq buronlar ta`sirida tuproqning erroziyalangan qatlamlarining uchishi, o`simlik va hayvonot olamida paydo buladigan changlar, vulqonlar otilishi, kosmosdan er atmosferasi ta`siriga tushib qolgan meteoritlar , kosmik jismlar ning yonib ketishidan hosil buladigan changlar va boshqa hollarda hosil buladigan changlarni kiritish mumkin.

• Tabiiy changlarning atmosfera muhitidagi miqdori tabiiy sharoitga, havoning holatiga, yilning fasllariga va aniqlanayotgan joyning qaysi mintaqada joylashganligiga bog’liq. Masalan, atmosferadagi chang miqdori shimoliy hududlarga nisbatan janubiy hududlarda , o`rmon mintaqalariga qaraganda cho`l mintaqalarida , shuningdek qish oylariga nisbatan yoz oylarida ko`proq bulishi ma`lum. Aniqlanishicha, 1 m 3 havo tarkibida katta shaharlar hududlarida 6000 atrofida (ba`zi bir manbalarda avtomobil vositalaridan ajralgan tutunlarni ham kiritib 30000 ) har xil kattalikdagi chang zarralari bulishi aniqlangan. Dalalar va bog’larda bu miqdor o`n marta kamayadi, tog’li hududlarda esa undan ham kamroq chang zarralari buladi.

• Sun`iy changlar : sanoat korxonalarida va qurilishlarda insonning bevosita yoki bilvosita ta`siri natijasida hosil buladi. Masalan, mashinasozlik sanoatida cho`yan ishlab chiqaruvchi domna va marten pechlarida va hamda tosh tsexlarida, issiqlik elektrostantsiyalarida yoqilgan ko`mirning ma`lum qismi kul va tutun sifatida atmosferaga chiqarib yuboriladi. Qurilish ishlarida er qazish, portlatish, tsement ishlab chiqarish, shuningdek tog’lardan ma`danlarni qazib olish va boshqa juda ko`p ishlarda ko`plab miqdorda chang ajraladiki, bu changlarni atrof-muhitga chiqarib yuborish tabiatga haloqatli ta`sir ko`rsatishi mumkin. Sanoatning ba`zi bir tarmoqlarida, masalan, kimyo sanoatida shunday havfli sanoat changlari ajraladiki, ularni tozalamasdan chiqarib yuborish fojiali holatlarni vujudga keltiradi.

Kelib chiqishi buyicha organik, mineral va aralashma changlar mavjud. CHangning zararli ta`sirining tavsifi asosan uning kimyoviy tarkibiga bog’liq. Changning kattaligi (ya`ni dispers tarkibi) buyicha uch guruxga bo`lib qaraladi: • a) kattaligi 10 mkm dan katga bulgan changlar yirik chaiglar deb ataladi. Odatda bunday changlar o`z og’irligi ta`sirida erga qo`nadi; • b) katgaligi 10 mkm dan 0,25 mkm gacha bulgan changlar. Bu changlarni mayda changlar yoki mikroskopik changlar deb yuritiladi. Ular erga ma`lum ijobiy sharoitlar bulganda, masalan, yomg’ir, qor va shabnam kabi erga yog’ilayotgan og’ir zarralarga ilashib qo`nishi mumkin; • v) kattaligi 0,25 mkm dan kichiq bulgan changlar ul’tra mikroskopik changlar deb yuritiladi va bu changlar hech qachon erga qo`nmay, betartib harakat qilib, uchib yuradi.

Odam o'rta hisob bilan soatiga 350 litrgacha havoni o’pga orqali o'tkazadi va u yerdagı kislorodninng ma'lum miqdorini qon bilan biriktırısh maqsadida o'zida ushlab qoladi. Odam salomatligi uchun yashab turgan va ishlayotgan yeridagi havoning toza va kislorodga boy bo'lishi katta ahamiyatga ega. Agar havo har xil zararli chang va bug'lar bilan ifloslangan bo'lsa, ularning malum miqdori havo bilan o'pkaga qadar yetib borishi mumkin. Chang zarrachalarining dam olish yo'llarida ushlanib qolishi yoki o'tib ketishi ularning o'lchamlariga bog’lik.

Agar chang zarrachalarining olchami 10 mkm va o'ndan yirik bo'lsa, ular yuqori dam olish yo'llari burin boshligi, kegirdak va shilimchiq qavatidan keyingi havo o'tgazuvchı - bronxlarda, ushlanib qoladi. Biroq 10 mkm dan kichkina zarrachalar ayniqsa 0, 5 ten 7 mkm ga qadar bolganlari ota qavfli hisoblanib, dam olish yo'llariniing oxirgi bo'lagi hisoblanadigan o'pka olveo devorlariga qadar ya'ni asosiy havo olmashadigan yerga qadar yetib boradi. U yerdan havo bilan qaytib chıqısh imkoniyatı deyarli nolge teng, sababi chang zarrachalari namlangan bo'ladi va setka tárizli tarmoqlanib ketgan bronx devorlaridagi notekis yerlarda shókib qola varadi.

Havodagi chang muqdorini anıqlash • asosan anıq asboblar yordamida olchash orqalı amalga oshiriladi. Bu maqsadda qollanadigan bir necha usıllar bor bulıb, ularga xisoblash, fotometrik, absorbciya va tarozi usılları mısol bola aladı.

• Xisoblash usılları , konimetr degan asbob yordamida ifloslangan havodan ozgina olıb, unı maxsus namlangan oynaga choktiriladi va mikroskop orqalı undagı zarrachalarni sanab, changnıng miqdorı anıqlanadı. Absorbciya va fotometrik usıllar bulsa chang zarrachalarining sonı va shakllari haqına malumot beradi.

• Korinip turǵanınday, bul usıllar shań muǵdarınıń tolıq ólshemi haqqında maǵlıumat bere almaydı. Usıgan baylanıslı olar turmısta oziniń keń qollanıwın taba almadı. Xázirgi kúnde tárezi usılı, óndiris sharayatında shań muǵdarın anıqlawda tiykarǵı usıllardan esaplanadı, sebebi bul usıl standartlastırılǵan, yaǵnıy fizikalıq ólshemler sisteması maslastırılǵan bolıp, sanitariya qadaǵalawı hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw mamleketlik mekemeleri tarepinen sanaat karxanalarında hawanıń pataslanıw darejesin tekserıwde keń qollanıladı.

$• Sonlıqtan jumıs ornındaǵı shań muǵdarın tiykarınan tárezi usılında anıqlaydı. Bul usıl menen shańdı REM birligi mg\m 3 - larda anıqlawǵa boladı. Bunıń ushın • M-822 markalı elektrorespirator jardeminde AFA markalı shań tutqısh filtrlerden pataslanǵan hawanı ótkızıw jolı menen belgili waqıt ishinde hawadaǵı shań tutıp qalınadı. Sońınan olardı terezide ólshep 1m 3 hawanıń quramında qansha milligramm shań barlıǵı anıqlanadı.$

Korxonalarda havonı changdan tozalash uchun har xil chang yutgıch qurollardan foydalanamız. Ularning ishlash usulı, kurinishi, olchamlari va yutısh imkoniyatları har xil. Shuning uchun changning fizik olchamlari va kimyoviy xususiyatlariga qarab kerakli chang yutgich qurılması tanlab olınadı. Sanoatda foydalanıshga tagdim etilgen chang yutgichlarnıng chang zarrachalarin havodan ajratıb olısh uchun ularga korsatiladigan tasir kuchlari buyıcha quyidagi guruxları bor:

• Quruq mexanik chang yutgichlar (havo oqimi tasiridan tosıqlarga mexanik toqnashish natiyjasida zarrachalar chokadi) nam chang yutgichlar (havodagı chang zarrachalarin bosım ostıda purkalgan suv yordamida choktırısh yoki suniy yollar bilan yuvish); • elektr zaryadlovchı chang yutgichlar (havodagı zarrachalarni elektr maydonı tasirida elektrolit filtrlarga choktirish); filtr qurılmalar (maxsus gazlamalardan toqılgan yoki oddiy tosıqlardan iborat bolıb, ulardan changlı havo otkazilsa, changnı ushlab qoladı; • aralash usul (har xil chang tozalash usulıdan bir vaqtda foydalanısh).

$• Tuzilishi tarafidan oddiy va foydalanıshga oson qurılma chang yutgich kameralar bolıb xisoblanadi. Bu kameralardan ifloslangan havo 0,8 m\s dan oshmagan tezlikda quruq yoki nam holda asta xaydalsa chang zarrachalari ozining og’irlik kuchi tasirida kamera quyi qismiga chokadi. Kameralar oddiy va kop tosıqlı labirint korinishida boladı. • Bular nam chang tozalagıch vositalar qatorıga kiradi, tozalash darajasi 50-60 % ni tashkil etadi. Kameranıng chang yutish effektivligin osırısh maqsatida unıng ichiga vertikal yoki gorizontal tosıq devorlar qoyıladı, ularni vaqtı-vaqtı silkinishi natiyjeasida yig’ilib qolgan chang kamera quyi qismiga tushiriladi.$