Sóylew mádeniyatı. Sóylewdiń tazalıǵı - Tilshunoslik - Slaydlar

Sóylew mádeniyatı. Sóylewdiń tazalıǵı

Yuklangan vaqt:

24.07.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

327.689453125 KB

Ko'chirib olish

Joba:  Sóylew mádeniyatı túsinigi  Sóylew mádeniyatı pániniń basqa ilimler menen baylanısı  Awızeki sóylewdiń ózine tán ózgeshelikleri  Jazba tildin ózine tán ózgeshelikleri  Til hám sóylew  Til hám oylaw Sóylew mádeniyatı. Sóylewdiń tazalıǵı

 Til birlikleriniń sóylew barısı ushın eń kerekli, zárúrin tańlay biliw, sóylewdiń kórkem, tásirli, obrazlı, qısqa, anıq, túsinikli bolıwı, artıqmashlıqtıń bolmawı, tıńlawshı yaki oqıwshıda bayanlanǵan pikirge baylanıslı belgili bir sezimlerdiń oyanıwı, bulardıń hámmesi sóylew mádeniyatı túsiniginde jámlesken.

 Demek, tekst dúziwde tilde kerekli bolǵan birliklerdi tańlap alıp qollanıw zárúrligi hám de ádebiy til normaların sonday-aq olarǵa sóylew payıtında ámel qılıw sırların izertlew, tallaw, «Qaraqalpaq sóylew mádeniyatı» tarawınıń izertlew obyekti. Ádebiy norma - sóylew mádeniyatı tarawınıń tiykarı.

 Sóylew mádeniyatı insan ulıwma mádeniyatınıń bir bólegi bolıp, pikirdi ádebiy til normalarına sáykes durıs, erkin, anıq, logikalıq jaqtan izbe-iz, jaǵımlı hám tásirli bayan ete alıw. Mádeniyatlı sóylew degende til birliklerinen, sonıń ishinde leksikalıq, grammatikalıq hám stillik qurallardan sóylew payıtında durıs hám orınlı paydalanıw názerde tutıladı.

 Lingvistikalıq kózqarastan berilgen anıqlama boyınsha sóylew mádeniyatı- belgili bir tildiń orfoepiyalıq qádelerine, sóz qollanıw normalarına sáykes kelerlik darejede sóyley biliw degendi ańlatadı.  Sóylew mádeniyatı pedagogika, psixologiya, estetika, etika, filisofiya, sociologiya, mádeniyattanıw ilimleri menen baylanıslı.

 Hár qanday sóylewde tildiń fonetikası, leksikası, sóz jasalıwı, morfologiyası hám sintaksisi qatnasadı. Solay eken obyekti sóylew bolǵan. Sóylew mádeniyatı páni til iliminiń barlıq tarawları menen baylanısadı.  Sóylew mádeniyatı páni óz ózgeshelik belgilerine qaray stilistikaǵa júdá jaqın. Stilistika til stillerin úyrenedi. Sóylew mádeniyatı páni til iliminin til normalarına qatnaslı bolǵan barlıq tarawları menen tıǵız baylanıslı.

 Sóylew mádeniyatı pániniń tiykarǵı tayanıshı házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinin grammatikası. Sebebi sóylewdiń durıslıǵı onıń tiykargı sapalıq belgisi bolıp, ol grammatikalıq normalarǵa tiykarlanadı. Sóylew mádeniyatı páni leksikologiya menen tıǵız baylanısqan. Sebebi sóylewdiń qarım-qatnas belgisi esaplanǵan anıqlıq, durıslıǵın sózdiń leksikalıq mánilerin anıq bilmey turıp túsinip bolmaydı.

 Sonıń logikalılıǵı sóz mánileriniń mánilik hám mazmunı jaǵınan baylanıslılıǵına tiykarlanadı. Sóylewshi sóziniń tazalıǵı, kórkemligi, orınlılıǵı sıyaqlı qarım- qatnaslıq belgileri de sóylew mádeniyatı pánin leksikologiya menen baylanıstıradı.  Sóylew mádeniyatı hámme waqıt logika, estetika hám psixologiyaga súyenedi. Logikanı bilmey turıp anıqlıq hám logikaǵa sáykeslikti támiyinlew hám bahalaw múmkin emes.

 Sózlerdiń, pútin bir gápten shıǵatuǵın túsiniklerdiń mánisin hám bayanlanıp atırǵan pikirdiń arasındaǵı qatnastı logika tekseredi. Logika sózler, sóz dizbekleri, gápler arasındaǵı mánilik baylanıstı támiyinleydi.

 Milliy ǵárezsizlik ideyasının bir bólegi bolǵan mámleketlik til siyasatı hám oǵan tiyisli bolǵan huquqıy hújjetler sóylew mádeniyatınıń tiykarǵı qurallarınan esaplanadı. Sóylew mádeniyatı sheshenlik ónerine tiyisli shıǵarmalar, qaraqalpaq mádeniy tiline tiykar salǵan milliy ádebiy miyraslardıń úlgileri, qaraqalpaq milliy hújjetshiligi hám de mámlektlik tilde is júrgiziw nızam - qaǵıydalar jıynaǵı menen de tıǵız baylanıslı.

 Sóylew jeke adam dóretiwshiligi onıń mádeniyatı da sol til imkanyatların qanshelli dárejede ózlestirgeni menen hám olardan sóylew shárayatına sáykes sheberlik penen paydalana alıwına baylanıslı.  Sóylew degende sóylewshiniń másláhát beriwi, maǵlıwmat beriwi yaki buyırıwı, ózine belgisiz bolǵan nárselerdi sorawı túsiniledi sóylegende sóylewshiniń bilimli, mádeniyatı, ádep-ikramlılıǵı, tárbiyalılıǵı júzege shıǵadı.

 Sóylew monalog hám dialog kórinisine bolıwı múmkin.  Monalog kóriniste bir adamnıń ózinshe pikir júritiwleri sawallarsız yaki juwaplarsız júzege shıǵadı, sáwbetles tárepinen berilmeydi.  Dialogik sóylewde sóylesip atırǵan adamlar gezekpe-gezek gá tıńlawshını gá sóylewshini bólip turadı.

 Sóylewdiń awızeki hám jazba formaları.  Bizge belgili sóylew awızeki hám jazba kóriniske iye. Awızeki sóylew sóylesip atırǵan waqıtta ǵana payda bolıp, bul procec (háreket) toqtawı menen tamamlanadı. Biraq sol aytılǵan sóz tásirine oyatǵan sezimler, berilgen maǵlıwmat tıńlawshı ańında uzip saqlanadı, onıń minez qulqına belgili dárejede tásir etiwi múmkin.

 Awızeki sóylewdiń ózine tán ózgesheliklerin tómendegishe kórsetiwge boladı: 1. Awızeki sóylew tezlik (avtomatik) penen ámelge asadı. Túsinikler menen onıń “lipası” bolǵan sóz birlikte “jıldırım tezliginde” tilge kele baslaydı. Geypara jaǵdaylarda pikirdi, túsinikti bayanlaytuǵın sózdi sóylewshi taba almay qaladı.

 Oǵan jaqın yamasa oylaǵan túsinikti ańlatpaytuǵın sózlerdi qollanıp jiberedi. Nátiyjede aytılǵan sóz, gáp, gápler gózlengen maqsetti (pikirdi) tolıq jetkerip bere almaydı. Bunnan tıńlawshıda, sóylewshide zıyan kóredi.

 2. Awızeki sóylewde sóz dizbekleri hám gáplerdiń modelleri aytpaqshı bolǵan pikirge sáykes halda tezlik penen tańlanadı. Gáp qurılısın, modellerin aqıl qadaǵalap baradı. Pikirdi aytılǵanlardı yadta saqlap turǵan halda rawajlandırıwǵa tuwra keledi. Eger yad azǵana “erinsheklik” qılsa gáp dúzilisi, sóz dizbekleri óz ara logikalıq hám gramatikalıq jaqtan baylanıspay qaladı. Sebebi jańa bólim dáslepki bólimniń umıtılǵanı ushın sáykes kelmey qaladı.

 3. Awızeki sóz redaktrlaw imkanyatına iye emes. Ol qanday formada jarıqqa shıqqan bolsa, sol halında tıńlawshıǵa jetip baradı.

 4. Awızeki sóylewde ádette sáwbet sóylesiw ushın eń zárúr nárseler ǵana tańlanadı. Bul bir jaǵınan waqıttı únemlese, ekinshiden sóylew kúshin únemleydi. Soǵan baylanıslı sóylewde uzınnan-uzaq kirisiw, keń túsindiriwler kem ushıraydı. Kerisinshe hádiyselerdiń óz ara baylanıs dárejeleri, olardıń tıńlawshı hám sóylewshige túsiniklilik dárejesi esapqa alınadı. Tek zárúr bolǵanda ǵana áwelden málim nárselerge túsinik beriledi.

 5. Awızeki sóylew sóz baylıǵı jaǵınan jazba tilge salıstırǵanda bir qansha jarlı boladı. Onda bir túrdegi sózler, bir túrdegi formalar kóbirek tákirarlanadı. Bul jaǵday til quralların tańlaw qıyınshılıqları menen baylanıslı.

 6. Awızeki sóylewde sóylewshiniń aktiv sóylew háreketi pawza, intonaciya, pát, túrli qol háreketleri (ımlaw háreketleri) pikirdiń tıńlawshıǵa jetip barıwında áhmiyetli orın tutadı.

 Jazba til awızeki sóylewden tómendegi ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı: sózlerdi jazıp atırǵanda avtor waqıt jaǵınan asıqpay oylaw imkanyatına iye boladı. Ol óz sóziniń bólimlerin hám barlıq jazǵanların qayta kózden ótkerip dúzetiwi, pikirge sáykes bayanlaw ushın sáykes sózlerdi tańlawı, gáp qurılısın qolaylastırıwı múmkin. Sol ushın jazba til awızeki sóylewden anıq boladı.

 Sóylew mádeniyatı tаriyхındа XI ásirde jаsаp ótken ullı аlım Kаyqаwıstıń «Qаbusnаmа» shıǵаrmаsı dа áhmiyetli оrın iyeleydi. Ol bul shıǵаrmаdа sóylewshige násiyat tárizinde bir qаtаr pikirlerdi bаyanlаydı.

 Durıs sóylew hаqqındа: «Аdаm sheber sózli hám sheshen bоlıwı lаzım, Áy bаlаm, sen sheshen bоlǵıl, birаq jаlǵаn sóyleme. Tuwrı sóziń menen belgili bоl, sebebi bir wаqtа ilаjsızdаn-zárúrlikten jаlǵаn sóyleseń оl keshirimli bоlаdı.

 Hámme wаqıt sóziń rаs bоlsın, jаlǵаnǵа usаǵаn duwrı sózdi аytpаǵıl, ırаsqа usаǵаn jаlǵаn, jаlǵаnǵа usаǵаn ırаstаn jаqsıdur, sebebi bundаy jаlǵаn sóz qаbıllаnаdı, jаlǵаnǵа usаǵаn ırаs qаbıllаnbаydı, sheshen аdаm sоndаy insаn bоlsın оl ne dese, хаlıqqа mаqul bоlǵаy. Bilmegen ilimińnen sóylemegil, bundаy ilimnen nаn tаlаp qılmа.

 Eger sóz аytpаqshı bоlsаń, sоndаy sóz аyt sózińniń ırаslıǵınа hámme gúwаlıq bersin. Аytqаn sózińnen púshаymаn qılmаyın deseń оylаnbаstаn sóyleme, hár bir sózdi оylаp sóyle. Suwıq sóz sóyleme, suwıq sóz bir tuqım, оnnаn dushpаnlıq ónip shıǵаdı. Kóp bil de, аz sóyle, аz bilseń kóp sóyleme, sebebi аqılsız kisi kóp sóyleydi.

Til hám sóylew Sóylew dep ádette awızeki sóylew túsinildi. Sonıń menen birge sóylew degennen keń mánide, «ishten sóylew», esittirip sóylemey-aq ózinshe til birlikleri járdeminde oylaw da túsiniledi.

 Adamnıń sóylew iskerligi sóylew aktı arqalı kórinedi. Sóylew aktı bul eki tárepli qubılıs bolıp tabıladı. Birinshisi - aytıw; ekinshisi - qabıl etiw menen esitkendi túsiniw. Sóylewdiń jazba túrinde sóylew aktı sáykes jazıwdı hám oqıwdı óz ishine qamtıydı.

 Sóylew aktı arqalı tekst dúziledi. Tekst degennen ádette qaǵazǵa gáp yamasa gápler túrinde jazılǵan dóretpe ańlanadı. Biraq til iliminde tekst keń mánide túsiniliwi talap etiledi. Birew tárepinen jazılǵan xat yamasa shıǵarma da, awızsha aytılǵan pikir de tekst bola aladı.

 Sonday-aq, tekst tek bir yamasa bir neshe gápten quralǵan kishi bolıwı da, tutas gúrriń, povest, poema, roman túrindegi úlken bolıwı da múmkin. Hátteki ishten sóylew arqalı da tekst dóretiledi. Til bilimi ushın dóretilgen barlıq tekstler de belgili dárejede áhmiyetke iye boladı.

 Til menen sóylew bir-biri menen ajıralmas baylanıslı. Sóylew til materialları arqalı júzege shıǵadı hám tildiń barlıq nızamlarına, normalarına tolıq baǵınadı. Sóylew - bul tildiń jasaw forması, kórinisi. Sóylewsiz til bolmaydı, eger sóylewsiz til bolsa da, ol tek óli, joǵalıp ketken til bolıwı múmkin. Til tariyxında bunday óli tillerdiń de bolǵanlıǵı belgili. Máselen, eski parsı tili, finikiyler tili, soǵdiyler tili, eski sanskrit, eski latın tilleri.

 Til menen sóylewdi ajıralmas baylanıslı dew menen birge olardı pútkilley bir nárse dep esaplawǵa da bolmaydı. Til óziniń tábiyatı boyınsha ulıwmalıq sıpatqa iye boladı. Onı belgili bir tilde sóylewshilerdiń hámmesine teńdey jıynawlı qor desek, hár bir sóylewshi sol ulıwmalıq qordan ózinshe, uqıbına, bilimine, tájiriybesine qaray paydalanadı. Solay etip til ulıwmalıq, sóylew jekelik (individluallıq) sıpatqa iye boladı.

Til hám oylaw Til menen oylaw bir-biri menen ajıralmas tıǵız baylanıslı. Til sıyaqlı oylaw da adamǵa ǵana tán qásiyet bolıp tabıladı. Til menen oylawdıń payda bolıwı hám qáliplesiwi bir waqıtqa tuwra keledi. Sebebi olar birisiz ekinshisi jasamaydı. Oylaw adam miyiniń iskerliginiń nátiyjesi bola otırıp, ol tek ǵana tildiń járdeminde iske asadı.

 Oylawdı til júzege shıǵaradı hám bekkemleydi. Oylaw til birlikleri arqalı sóz hám gáp túrinde aytılıp, ol materiallıq (seslik) kóriniske iye boladı. Til adamnıń oyın qáliplestirip, júzege shıǵarıp ǵana qoymastan, sonıń menen birge adamlardıń biliw iskerliginiń jetiskenliklerin bekkemlep, tıyanaqlı etip turadı.

 Adamdı qorshap turǵan zatlar hám qubılıslar, olardıń óz ara qarım- qatnasları adamnıń sanasında oylawdıń birlikleri bolǵan uǵım, pikir arqalı sáwlelenedi. Al, uǵım hám pikir tilde sáykes sóz hám gáp túrinde aytılıp, olar bekkemlenedi.

 Til menen oylawdıń baylanısı olardıń birlikleriniń hám kategoriyalarınıń qarım-qatnası arqalı kórinedi. Aytayıq, tildegi sóz oylawdıń birligi bolǵan uǵım menen tildegi gáp oylawdıń birligi bolǵan pikir menen tıǵız baylanıslı boladı. Biraq sóz benen uǵımdı, gáp penen pikirdi teppe-teń dep qarawǵa da bolmaydı.

 Olar ortasında úlken ayırmashılıqlar da bar. Eń baslı ayırmashılıq: til milliylik, al oylaw ulıwma adamzatlıq sıpatqa iye bolatuǵını sıyaqlı sóz benen gáp milliylik, al uǵım menen pikir ulıwma adamzatlıq sıpatqa iye boladı. Sonıń menen birge ayırım uǵımlar bir sóz benen emes, al bir neshe sózlerdiń dizbegi menen ańlatıladı.

 Kerisinshe, kóp mánili yamasa omonim sóz bir emes, al bir neshe uǵımdı bildiredi. Gáp xızmetin atqarıp keletuǵın bir sózdiń ózi uǵımdı bildiriw menen birge pikirdi de ańlatadı. Mine, bulardıń bári til birligi bolǵan sóz benen oylaw birligi bolǵan uǵımnıń birdey emes ekenligin kórsetedi. Sonday-aq, gáp penen pikirdiń óz-ara baylanısı sonda - oydıń bir kórinisi bolǵan pikir tek gáp arqalı ǵana ómir súredi hám rawajlanadı.

 Insan oylawı hám onıń barlıq nızamları haqqındaǵı ilim logika bolǵanlıqtan til bilimi adam oylawına baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiwde logika iliminiń jetiskenliklerine súyenedi. Biraq bul jerde til biliminiń birligi bolǵan gáp penen logikalıq birlik bolǵan pikir qurılısı jaǵınan teńdey emes ekenin esapqa alıw kerek.

 Durısında, gáp pikirden, gáp aǵzaları uǵımnan ayrılıp turadı. Gáp aǵzaları tek ápiwayı uǵımdı bildirip qoymaydı, al ózine tán ayrıqsha mánilerine iye bolǵan sózler ǵana gáp aǵzaları xızmetin atqaradı. Gáp hám gáp aǵzaları belgili bir milliy tildiń grammatikalıq nızamlarına súyenedi. Al, pikir hám uǵım ulıwmalıq sıpattaǵı nızamlarǵa - logikalıq nızamlılıqlarǵa súyenedi

 Solay etip til bilimi ulıwma til bilimi hám jeke til biliminen turatuǵın bolsa, logika onday bólimlerden (ulıwma logika, jeke logikadan) turmaydı. Logika pútkil adamzatqa tán bolǵan qubılıslardı ǵana sóz etedi. Al til bilimi hám pútkil adamzat tiline hám jeke milliy tillerge tán bolǵan qubılıslardı izertleydi.

 Juwmaqlap aytqanda til milliy, al oylaw ulıwma adamzatlıq sıpatqa iye bolǵanlıqtan olardıń hár qaysısı ózleriniń nızamlılıqları tiykarında jasaydı hám rawajlanadı. Biraq bul olardıń óz ara bekkem baylanısın, qarım-qatnasın biykarlamaydı.

Dıqqatlarıńız ushın raxmet!

O'xshashlar

Kásiplik qarım-qatnas procesi. Qarım-qatnas texnikası hám onıń quramlıq bólimleri

Til biliminiń basqa ilimler menen baylanísí

Til hám jazıw máseleleri

Qaraqalpaq tili – mámleketlik til qaraqalpaq jaziwi hám oniń tariyxi

Qaraqalpaq tiliniń leksikalıq qatlamları