Til hám jazıw máseleleri - Tilshunoslik - Slaydlar

Til hám jazıw máseleleri

Yuklangan vaqt:

19.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3239.380859375 KB

Ko'chirib olish

Tema: Til hám jazıw máseleleri

Joba:  Tildiń payda bolıwı hám rawajlanıwı  Jazba tańbalardıń túrleri  Piktografiyalıq jazıw  Ideografiyalıq jazıw  Sillabografiyalıq jazıw  Fonografiyalıq (seslik) jazıw

Til biliminiń payda bolıwınıń eń dáslepki basqıshlarında-aq tildiń kelip shıǵıw máselesi kóterilgen. Sebebi adamlar ózleriniń sóylew tiliniń qalay payda bolǵanlıǵın biliwge áyyemgi dáwirlerden baslap-aq qızıqsınǵan. Tildiń payda bolıw máselesin tek bir ilimniń-lingvistikanıń jetiliskenlikleri tiykarında sheshiw yamasa ilimiy jaqtan durıs dálillep shıǵıw múmkin emes. Sebebi bul oǵada quramalı hám qıyın qubılıs bolıp, onı tek ǵana sol tilde sóylewshi xalıqtıń, jámiyettiń, ulıwma adamzattıń kelip shıǵıwı máseleleri menen birgelikte ǵana sheshiwge boladı. Tildin’ payda bolıwı ha’m rawajlanıwı

 Sonlıqtan da adamzat tiliniń payda bolıwı máselesi bunnan da keńirek túsinikler bolıp sanalatuǵın antrogenez (adamnıń kelip shıǵıwı) hám sociogenez (jámiyettiń kelip shıǵıwı) túsinikler menen tıǵız baylanısta qaraladı. Til ilimi tildiń payda bolıwı máselesin úyreniwde adamdı hám adamzat jámiyetin izertleytuǵın ilimlerdiń jetiskenliklerinen keńnen paydalanadı.  Tildiń payda bolıwı degende eki nárseni: ulıwma adamzat tiliniń payda bolıwı hám jeke tillerdiń kelip shıǵıwı máselesin ayırıp bilip alıw kerek.

 Jeke tillerdiń, máselen, qaraqalpaq, ózbek, orıs, ingliz, nemec hám basqa tillerdiń qashan payda bolǵanın, qalay qálipleskenin ilimiy jaqtan dálillep, bilip alıw múmkin. Jer sharında adamzat tiliniń eń dáslep kelip shıǵıwı menen jeke tillerdiń payda bolıwın teńlestirip bolmaydı. Dúnyada jasap turǵan janlı tillerdiń yamasa bir waqıtlarda ómir súrip, gúllenip, al házir óli tiller qatarındaǵı tillerdiń qashan kelip shıqqanın, rawajlanǵanın, qaysı geografiyalıq orınlardı iyelegenligin hám t.b. ilimiy tiykarda izertlep biliw múmkin.

 Eń áyyem dúnyada payda bolǵan tildiń seslik dúzilisi, sózlik quramı, grammatikalıq qurılısı qanday bolǵanlıǵın biliw múmkin bolmawına qaramastan, ulıwma tildiń qanday sharayatlarda payda bolıwı máselelerin ilimiy boljawlar arqalı úyreniwge boladı. Lingvistika óz-ara jaqın bolǵan fiziologiya, psixologiya, arxeologiya, etnografiya, tariyx hám basqa da ilimlerdiń anıqlamalarına súyengen halda tildiń payda bolıwı jóninde maǵlıwmatlar beredi.

 Tildiń payda bolıwı menen ilimpazlar áyyemgi dáwirlerden baslap-aq shuǵıllanǵan. Tildiń payda bolıwı haqqında kóplegen boljawlar, teoriyalar ushırasadı.  Áyyemgi dáwirlerden baslap-aq til haqqında, tildiń payda bolıwı jóninde túrli ápsanalar payda bolǵan. Bunday ápsanalardıń birazında til Quday tárepinen adamǵa berilgen úlken artıqmash sawǵa, ayırımlarında til belgisiz bir danıshpan tárepinen jaratılǵan degen sıyaqlı pikirler ushırasadı.

 Tildiń payda bolıwı jóninde filiosof ilimpazlar ortasında áyyemgi dáwirlerden berli eki túrli teoriya belgili. Ayırım filosoflar tildiń payda bolıwı tábiyiy halat. Sóz hám ol bildiretuǵın máni ortasında tábiyiy baylanıs bolǵan. Qanday zat ekeni sózden bilinip turadı, adam zat ya qubılıstı tábiyiy halatında bilip alǵan dep túsindirmekshi boladı. Bul teoriyanıń qáteligi sonda - eger sóz benen onıń mánisi ortasında tábiyiy baylanıs bolǵanda, dúnyada kóp tillilik bolmay, tek bir til bolar edi. Al ayırım filiosoflar bolsa, til adamlardıń óz-ara kelisimi arqalı júzege shıqqan degen juwmaq shıǵaradı. Bunıń da nadurıs ekenin dálillew qıyın emes.

 Taǵı bir teoriya seske eliklew (onomatopoetikalıq) teoriyası. Bul teoriya boyınsha tábiyattaǵı seslerge eliklewden eń alǵashqı sózler jasalıp, olar kem-kem zatlardıń atına aylanǵan. Mısalı: taqır-tıqır, shıyq-shıyq, ǵańǵır-gúńgir, saqır-suqır, shaq-shaq, taq-taq hám t.b. Biraq tilde bunday sózler júdá kóp bolmaydı. Tábiyatta ses shıǵarmaytuǵın zatlar da oǵada kóp ekeni, olardıń atamaları bolǵan sózlerdiń de júdá kóp ekeni belgili.

 Bul teoriyanı qollap-quwatlawshılar tildi jámiyetlik qubılıs emes, al tábiyat qubılısı dep esaplaydı. Shınında til-qatnas jasaw zárúrliginen payda bolǵan jámiyetlik qubılıs.  Seske eliklew teoriyası ayrıqsha XVIII-XIX ásirlerde keń rawajlandı. Bul teoriyanı nemec filosofı G.Leybnic (1646-1716) jaqladı. Sonday-aq onnan kóp ásirler burın (V ásirde) latın jazıwshısı Avgustan bul teoriyanıń negizin salıwshılardan biri boldı.

 Tildiń payda bolıwı haqqında emocional yamasa tańlaq teoriyası belgili orın tutadı. Bul teoriya boyınsha aylanadaǵı zatlar hám qubılıslar menen tanısqanda alǵashqı adamlar ózleriniń qatnasın hám sezimlerin eriksiz shıǵarǵan tańlanıw sesleri arqalı bildirgen. Qullası, tańlaq teoriyası boyınsha hár túrli emociyanı bildiretuǵın eriksiz shıǵarılǵan sesler zatlardıń atlarına aylanıp, sonnan til kelip shıqqan. Bul teoriyanı jaqlawshılar francuz filologı J.J.Russo (1712-1778), orıs lingvisti D.N.Kubryavskiy (1887-1920) boldı.

 Tildiń payda bolıwı jóninde sociallıq kelisim teoriyası da bar. Sociallıq kelisim teoriyası boyınsha alǵashqı adamlar sózlerdi óz-ara kelisip tańlap alǵan hám usınnan til kelip shıqqan. Bul teoriyanıń tárepdarları J.J.Russo, Adam Smit hám basqalar boldı. Qanday nárseni qalay atawdı aldın ala kelisip alıw ushın onnan burınıraqta tildiń bolıwı kerek ekenin kóz aldımızǵa keltirsek, bul teoriyanıń dálilsiz ekenin ańlawǵa boladı. Kelisim teoriyasınıń tárepdarları adamlardıń sanalılıǵına súyenedi. Olar solay etip sanalılıqtıń óziniń til menen qatar payda bolıp, til menen birlikte rawajlanatuǵınlıǵına itibar bermeydi.

 Tildiń payda bolıwı haqqında ilimiy jaqtan shınlıqqa sáykes kelmeytuǵın teoriyalardıń biri miynet qıshqırıqları teoriyası bolıp sanaladı. Bul teoriya boyınsha jámáát bolıp, birlesip miynet islew processinde adamlardıń ritmli eriksiz qıshqırıqları tildiń kelip shıǵıwına sebepshi bolǵan dep tán alınadı. Biraq bul miynet qıshqırıqları tek miynet ritmin bildırıp, miynetti islewdi janlandırıw ushın ǵana xızmet etiwi múmkin. Ol hesh qanday mánisti, hátte emociyanı da ańlatpaydı, tek jumıstı tezletiw sırtqı texnikalıq qural xızmetin atqarıwı múmkin. Bul teoriya XIX ásirde payda boldı. Onıń tárepdarları nemec filosofı Lyudvig Nuare hám Karl Byuxer hám t.b. boldı.

 Tildiń payda bolıwı jóninde úlken talas-tartısqa sebepshi bolǵan teoriya ımlasıw teoriyası bolıp sanaladı. Bul teoriya tárepdarları seslik til kelip shıqqanǵa shekem uzaq dáwir dawamında ım tili qollanılǵan dep esaplaydı. Bul teoriyanıń táreptarları XIX ásirde jasaǵan nemec alımları L.Geyger, V.Vuniy hám XX ásirde jasaǵan alımlar Ya.Van-Genneket hám N.Ya.Marr boldı. Akademik N.Ya.Marrdıń pikiri boyınsha adamlar miynet etiwdi úyrengenge shekem, miynet quralların ózleri jasay alıw uqıbına iye bolǵanǵa deyin seslik til qáliplespegen, tek ım tilinen paydalanǵan. Onıń aytıwınsha ım tili birden-bir baylanıs quralı xızmetin uzaq dáwirler (hátte bir-bir yarım million jıllar) dawamında atqarıp kelgen.

 Kórsetilip ótilgenindey, joqarıda atalǵan teoriyalardıń hesh biri tildiń payda bolıwı haqqında durıs ilimiy maǵlıwmat bermeydi. Sebebi olardıń hámmesinde tildiń payda bolıwı adamnıń kelip shıǵıwı máselesinen bólek qaraldı. Tildiń payda bolıwında biologiyalıq faktorlar (adam tárizli maymıllardıń tiklenip júriwi nátiyjesinde aldıńǵı eki ayaqtıń qol xızmetine ótiwi, miydiń rawajlanıwı, tamaqtıń jetilisiwi hám t.b.) esapǵa alınbadı. Til menen oylawdıń baylanısı esapqa alınbadı. Eń baslısı, tildiń jámiyetlik sıpatı, miynet tildiń payda bolıwınıń shárti ekenligi moyınlanbadı

 Jazba tańbalar kem-kem jetilisip, usı dáwirdegi qálpine kelgenge shekem kóp ǵana ózgerislerdi, rawajlanıwlardı basınan keshirgenligi málim. Dúnya tillerinde jumsalıp júrgen házirgi jazıwlar sáykes xalıqlardıń tariyxında kóp ásirlik mádeniy rawajlanıwdıń jemisi bolıp tabıladı. Jazıwdıń rawajlanıw tariyxında kóplegen basqıshlardı kóriw múmkin. Turli materiallarǵa (tasqa, terige, qaǵazǵa hám t.b.) tańbalanatuǵın grafikalıq jazıwdan tısqarı zatlardıń ózleri «jazıw» inventarları xızmetin atqaratuǵın «jazıwdıń» da bolǵanlıǵı málim. Jazba tańbalardıń túrleri

 Keyin qolaylastırıp, zatlardıń súwretlerin salıw engizilgen. «Jazıw» maqsetinde zatlardıń ózlerin alıp júriwden hám belgili alıslıqqa jetkeriwden yamasa saqlawdan góre olardıń súwretlerin paydalanıw anaǵurlım qolaylı hám ańsatıraq bolǵan. Mine, usınnan jazıwdıń tiykarı salınǵan. Jazıwdıń eń baslaması, eń áyyemgi jazıw-súwret jazıwı bolǵanlıǵı ádebiyatlarda tastıyıqlanadı.

 Zatlıq simvolika haqıyqat jazıwǵa shekemgi oǵada ápiwayı belgilerdiń sisteması bolǵan. Onday belgiler sistemasın jazıw qatarına kirgiziw qıyın. Solay da ondaylardı jazıwǵa shekemgi «jazıw», jazıwdıń aldındaǵı baslama dep qaraw múmkin. Jazba tańbalardıń qanday til birliklerin ańlatıwı jaǵınan olardı fonogrammalar hám ideogrammalar dep atalatuǵın úlken eki toparǵa bóliw múmkin.

 Birewi (fonogramma) tildiń mánilik tárepi menen tikkeley baylanıslı bolmastan, tek tildiń seslik birligin yamasa sóylewdiń seslik ayırmashılıǵın sesleniw (zvuchaniya) arqalı ańlatadı. Ekinshisi (ideogramma) -máni ańlatıwshı til birliklerin sesleniwi jaǵınan emes, olardı (mánili tillik birliklerdi) tikkeley ańlatatuǵın jazba tańbalar.

 Jazba tańbalardıń rawajlanıw tariyxına, qaysılarınıń eń áyyem, al qaysılarınıń sońıraq payda bolıw izbe-izligine qaray jáne til birliklerin gúńgirt (abstrakt) hám anıq (konkret) túrde kórsetiwine qaray, qanday til birligin ańlatıwına qaray h.t.b. kompleks jaǵdaylarǵa baylanıslı jazıwdıń túrlerin tórtke bólip kórsetiw múmkin. Olar piktografiyalıq, ideografiyalıq, sillabikalıq, fonografiyalıq jazıwlar.

 Jazıwdıń tariyxında eń áyyemgi jazıw piktografiyalıq jazıw bolıp, onı súwret jazıwı dep te ataydı. Piktografiyalıq jazıwdıń úlgileri arxeologlar hám etnograflar tárepinen izlep tabılıp, olar tasqa, súyekke, jaydıń diywallarına oyıp jazılǵan boladı. Piktogrammalarda sheklengen haldaǵı túsinikler tutası menen bildiriledi. Olarda belgili bir zatlardıń súwretleri arqalı oy-pikir jeke sózler túrinde anıq ańlatılmastan, shamalap, dusmaldan kórsetiledi. Piktografiyalıq jazıw

 Jazıwdıń bul túriniń payda bolıwı piktografiyalıq jazıwdan keyingi dáwirge tuwra keledi. Piktografiyalıq jazıwda tańbalar (súwretler) ózleri bildiretuǵın túsiniklerdi tikkeley ańlatıp, kórsetip turatuǵın bolsa, ideografiyalıq jazıwda tańbalar endi túsiniklerdiń simvolı, shártli belgisi retinde jumsaladı. Ideografiyalıq tańbalardı túsiniw (oqıw) ushın aldın-ala ol haqqında maǵlıwmatqa iye bolıw kerek. Ideografiyalıq jazıw

 Jazıwdıń taǵı bir túri sillabografiyalıq jazıw bolıp, bunday jazıwda hár bir buwın ayrıqsha tańba menen belgilenedi. Solay etip, shártli tańbalar olar ańlatatuǵın sózdiń seslik tárepine jaqınlasadı. Sillabografiyalıq jazıw úlgisine Hindistanda qollanılatuǵın divanagar jazıwı, sonday-aq tibet, efiop jazıwları jatadı. Sillabografiyalıq jazıwlardıń qatarına Qıtay, Yapon ieroglif jazıwları da kiredi. Sillabografiyalıq jazıw

 Jazıwdıń eń jetlisken túri fonografiyalıq (seslik) jazıw. Bul awızeki janlı sóylew tiline eń jaqın bolıp tabıladı. Bul jazıw arqalı sózlerdiń fonetikalıq (seslik) quramı, grammatikalıq qurılısı anıq ańlatıladı. Sonlıqtan da seslik jazıw menen jazılǵan tekstti lingvistikalıq analiz jasaw múmkin boladı. Fonografiyalıq (seslik) jazıw

 Seslik jazıw boyınsha hár bir seslik tiptiń (fonemanıń) óziniń shártli tańbasınıń bolıwı sózlerdi fonetikalıq jaqtan tastıyıqlanǵan, shólkemlesken bir pútin formaǵada keltirip turadı. Tilde sesler oǵada kóp túrli. Biz olardıń júdá kóp túrli ekenligin onsha elestire bermeymiz. Jazıwda barlıq seslerdi shártli tańbalar menen belgilep shıǵıw múmkin emes. Bunıń zárúrligi de joq. Ádette jazıwda sózlerdiń mánisin hám formasın ózgertiwge sebepshi bolatuǵın seslerdiń tipi bolǵan fonemalardı shártli tańbalar menen (háripler menen) belgileniwiniń ózi seslik jazıwdıń iske asıwı ushın tolıq jetkilikli.

Dıqqatlarıńız ushın raxmet!!!

O'xshashlar

Qaraqalpaq tili – mámleketlik til qaraqalpaq jaziwi hám oniń tariyxi

Til biliminiń basqa ilimler menen baylanísí

Tekst hám onıń túrleri. Makro hám mikro tekstler

Til bayrami

Til-ma'naviyat ko'zgusi