Til biliminiń basqa ilimler menen baylanísí - Tilshunoslik - Slaydlar

Til biliminiń basqa ilimler menen baylanísí

Yuklangan vaqt:

19.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

376.28515625 KB

Ko'chirib olish

TEMA: TIL BILIMINIŃ BASQA ILIMLER MENEN BAYLANÍSÍ

JOBASÍ • Til biliminiń basqa ilimler menen baylanısı • Til biliminiń ilimler sistemasındaǵı ornı

Til bilimi haqqında Til bilimi barlıq ilimlerdiń baslı tarawları menen belgili dárejede baylanıslı boladı. Basqa ilimlerdiń tabıslarınan paydalana otırıp, til bilimi rawajlanıp baradı. Til bilimi bárinen de burın ayırıqsha jámiyetlik ilimler menen tıǵız baylanıslı boladı. Óytkeni til bilimi tilge jámiyetlik qubılıs sıpatında, jámiyet aǵzalarınıń pikir alısıw, qarım-qatnas jasaw quralı retinde qaraydı.

Til biliminiń basqa ayırım ilimler menen baylanısıwına ayırıqsha toqtap ótemiz. Eń aldı menen til bilimi ádebiyattanıw ilimi menen onıń baslı tarawları bolǵan ádebiyat teoriyası, ádebiyat tariyxı, ádebiyat kritikası menen tıǵız baylanıslı boladı. Til bilimi menen ádebiyat tanıw ilimleri filologiya ilimin quraydı. Olar ekewi áyyemnen bir- biri menen baylanıslı bolıp, olardı bir ilim-filologiya ilimi dep esaplaǵan.

Áyyemgi Greciyada filologiya termini házirgi mánisin ańlatpaǵan. Áyyemgi greklerde filolog dep til bilimi, onıń grammatika tarawı menen shuǵıllanıwshı-grammatist mánisin ańlatqan. Al filolog hám grammatist túsinikleriniń ayrılıp shıǵıwı hám olardıń qarama-qarsı qoyılıwı áyyemgi Rimde payda bolıp, filolog degennen ádebiy forma menen ádebiy mazmundı izertlewshi, grammatist degennen tildiń grammatikasın, orfografiyasın hám fonetikasın izertlewshi túsinildi.

XV-XVI ásirlerde, yaǵnıy oyanıw dáwirinde klassikalıq filologiya payda bolıp, onda tek til hám ádebiyat emes, al sonıń menen birge filosofiya, tariyx, huqıqtanıw, dintanıw usaǵan ilimlerdi de óz ishine jámlestirdi. Al XIX ásirge kelgende filologiya qaytadan óz quramına tek til bilimi menen ádebiyattanıw ilimlerin qamtıytuǵın boldı.

• Til bilimi menen ádebiyattanıw ilimlerinin úlken bir ilimge jámlestirip, filologiya dep atalıwınıń ózi tosınnan bolǵan emes. Shınında da ol ilimler oǵada tıǵız baylanıslı. Til bilimi menen ádebiyattanıw ilimleriniń baylanısı stilistika, ádebiy tildiń tariyxı, kórkem ádebiyattıń tili sıyaqlı til bilimi tarawlarında ayırıqsha ayqın kórinedi. Sonıń menen birge kórkem tekstti izertlew usılları boyınsha tilshi(lingvist) menen ádebiyatshı ayırılıp turadı. ádebiyatshı tilge kórkem formanıń júzege shıǵarıwshısı, sóz retinde qaraydı: tilshi tilge (kórkem tekstke)avtordın sóylew xızmetleriniń nátiyjesinde oydıń júzege shıǵarılıwı, til normasınıń ámelge asırılıwı retinde qaraydı.

Til bilimi xalıqlardıń tariyxıy izertleytuǵın ilim bolǵan tariyxıy ilimi menen tıǵız baylanıslı boladı. Ulıwma insan tiliniń payda bolıwı menen tildiń kelip shıǵıwı jóninde sóz etkende, tillik qubılıslardıń ózgeriske ushıraw sebeplerin anıqlawda til bilimi tariyx ilimine súyenedi. Kerisinshe tariyx ilimi de til biliminiń jetiskenshiliklerin paydalanadı. Til tariyxı sol tildi payda etiwshi hám alıp júriwshi (qollanıwshı) xalıqtıń tariyxınıń ayırıqsha bir kórinisi bolıp tabıladı

• Sonlıqtan da belgili bir xalıqtıń tilin izertlegende sol tilde sóylewshi xalıqtıń tariyxın onı bólek qarawǵa bolmaydı. Tariyx ilimi de xalıqtın tariyxın izertlewde tillik qubılıslardıń túrli tariyxıy dáwirlerde ózgerislerge ushırawın esapqa almawı múmkin emes. Xalıqlardıń kelip shıǵıwın (etnegenezin), olardıń mádeniyatınıń ósiwin hám tutas jámiyettiń rawajlanıwın túrli tariyxıy basqıshlarǵa izertlewde, xalıqlardıń óz-ara baylanısın, bir-birine tásirin anıqlawda tariyx ilimi sózsiz til biliminiń jetiskenliklerine súyenedi.

Til bilimi tariyx iliminin baslı tarawları bolǵan etnografiya, arxeologiya menen tıǵız baylanıslı boladı. Házirgi til usı qálpine kelgenshe oǵada uzaq rawajlanıw dáwirlerin basınan keshirgen. Házirgi kópshilik tillik qubılıslar menen birlikler oǵada erte zamanlardan berli tilde ómir súrip kiyatırǵan bolıwı sózsiz. Bul jaǵday xalıqlardıń áyyemgi dáwirlerdegi tariyxın túrli qazılma materiallar menen tastıyıqlap otırıp izertleytuǵın arxeologiya ilimi menen, xalıqlardıń turmısı menen úrip-ádetin, dástúrlerin izertleytuǵın etnografiya ilimi menen til biliminiń baylanıslı ekenin ańlatadı.

Til bilimi basqa ilimler sıyaqlı filosofiya ilimler menen sonıń ishinde ayırıqsha dialektika hám logika ilimleri menen tıǵız baylanıslı boladı. Filosofiya ilimi eń aldı menen hár bir jeke ilimdi izertlew usılları menen támiyinlewshi, metodologiyalıq jaqtan baǵdarlawshı retinde xızmet etedi. Basqa ilimler sıyaqlı til bilimi filosofiyanı metodologiyalıq jaqtan esapqa aladı. Sonıń menen birge filosofiyanıń da, til biliminiń de kóplegen ortaq izertleytuǵın máseleleri bar.

• Adamnıń oylawının til arqalı júzege shıǵıp bekkemleniwi, insan ózin qorshaǵan ortaqlıqtı tanıp biliwi hám payda bolǵan túsiniklerdi sóz túrinde tilde sáwlelendiriwi usaǵan máseleler filosofiyalıq jaqtan ilimiy tiykarda dálillense ǵana til bilimi durıs jol menen rawajlana aladı. • Til biliminiń teoriyalıq tarawı bolǵan ulıwma til bilimi jáne filosofiya iliminiń tarawı bolǵan til filosofiyası izertleytuǵın ulıwmalıq ortaq mashqalalarına iye boladı. Máselen, sóz hám ol bildiretuǵın zat arasındaǵı baylanıs, til hám oylawdıń óz-ara qarım-qatnası t.b. mashqalalar-ulıwma til bilimine de, til filosofiyasına da teńdey tiyisli mashqalalar.

Til bilimi logika ilimi menen tıǵız baylanıslı boladı. Logika insan oylawı hám onıń nızamları haqqındaǵı ilim. Al oylaw bolsa, til arqalı júzege shıǵadı. Ol sóz hám gáp túrinde materiallıq seslik kóriniske iye bola otırıp, hámmege túsinikli sıpatqa enedi.

Til bilimi psixologiyalıq ilimi menen baylanıslı boladı. Psixologiya ilimi adamdaǵı psixikalıq qubılıslardı izertleydi. Adamnıń kewil-kúyi, qabıllaw uqıbı, oy-sezimleri, minez-qulıq belgileri, erki hám t.b. qásiyetleri psixikalıq qubılıslar bolıp, ol belgilerdiń kópshiligi til arqalı júzege shıǵadı. Bir oydı (mazmundı) adamnıń psixikalıq jaǵdayındaǵı ózgerislerge baylanıslı hár túrli dárejede bildiriw (túsindiriw) múmkin. Sonday-aq pikir bildiriwde adamnıń psixikalıq jaǵdayına baylanıslı tillik birlikler tańlap alınadı.

Til bilimi geografiya ilimi menen baylanıslı boladı. Bul baylanıs ásirese lingvistikalıq geografiya, toponimika hám dialektologiya ilimlerinen ayqın kórinedi. Tildiń fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq qubılıslarınıń taralıw órisin anıqlaw, qaysı aymaqlarda (territoriyada) qanday tillik qubılıslardıń jumsalıwın kórsetiw til bilimi ushın da, geografiya ilimi ushın da úlken áhmiyetke iye. Tildiń dialektlik quramı anıqlaǵanda ǵana onıń dialektlik kartası dúziledi. Ayırım tillerdiń lingvistikalıq atlası jasaldı degen sóz tillik qubılıslardıń taralıw shegarası (izogloss) anıqlandı degendi ańlatadı.Lingvistikalıq atlas bir tillik hám kóp tillik boladı. Kóp tillik atlas negizinen tuwısqan tillerdiń faktleri tiykarında dúziledi.

Til bilimi fiziologiya menen onıń ayırıqsha bir tarawı- adamnıń anatomiyası menen baylanıslı. Til qanshelli jámiyetlik qubılıs bolǵanı menen bári bir adam organizminiń, anıǵıraǵı sóylew aǵzalarınıń xızmeti tiykarında júzege shıǵadı. Sóylew aǵzaları eki ilim tárepinen-fiziologiya hám til bilimi tárepinen izertlenedi. Álbette, ekewi eki maqsetti gózleydi.

• Fiziologiya ilimi sóylew aǵzalarına adamnıń biologiyalıq jaqtan tirishilik etiwin támiyinlewshi adam músheleri retinde qaraydı: Ókpe-qandı kislorod penen úziliksiz támiyenlewshi, murın boslıǵı ádette demalıwdı hám shıǵarıwdı támiyenlewshi, awız boslıǵı hám ondaǵı aǵzalar awqatlıq zatlarǵa qolaylastırıw xızmetin atqarıwshı hám t.b. Til bilimi sóylew aǵzalarına adamnıń sóylewin támiyinlewshi músheler retinde qaraydı: Ókpe sóylewdi hawa aǵımı menen támi- yinlewshi, awız hám murın boslıqları sóylewde jańǵırıq xızmetin atqarıwshı, awızdaǵı sóylew aǵzaları tilde seslik ózgesheliklerdi payda etiwshi hám t.b.

• Til biliminiń fonetika tarawı fizika iliminiń ayırıqsha bir tarawı bolǵan akustika menen tıǵız baylanıslı. Akustika tábiyattaǵı tolıp atırǵan seslerdi, sonıń bir kórinisi bolǵan til seslerin, til sesleriniń esitiliwin, izertleydi. Akustika seslerdiń payda bolıw, taralıw, esitiliw teoriyasın sóz etedi hám seslerge tán beligilerdi anıqlaydı. Ses ırǵaǵın, ses kúshin, ses tembrin, seslerdiń sozımlılıwın hám t.b. qásiyetlerin anıqlaw arqalı seslerdiń akustikalıq sıpatlaması beriledi. Til sesleri ton hám shawqımnın qatnası arqalı jasaladı. Sonday-aq awız, murın hám jutqınshaq boslıqları jańǵırıq (rezonator) xızmetin atqara otırıp seslerge akustikalıq jaqtan túr beredi.

• Til bilimi medicina ilimi menen baylanıslı boladı. Til bilimi ádette deni saw múshelerdiń (sóylew aǵzalarınıń) xızmetine tiykarlanıp tillik qubılıslarǵa sıpatlama beredi. Sóylewdi ámelge asıratuǵın bas miyi, joqarı nerv sisteması, sóylew hám esitiw aǵzaları túrli sırtqı yamasa ishki tásirler arqalı zaqımla- nıwı, keselleniwi múmkin. Sóylewdi ámelge asıratuǵın adam músheleriniń sawlıǵın tekseretuǵın hám emleytuǵın medicina iliminiń tarawları bolǵan psixiatriya, logopediya, defektologiya ilimleriniń jetiskenlikleri de til bilimi ushın áhmiyetli. Túrli sebepler menen adamnıń sóylewi yamasa esitiwiniń ádettegi jaǵdaydan ózgeriwi, sóylewdiń buzılıwı (afaziya), gereń, gúń adamlardı emlew máseleleri medicinalıq ilimlerdiń mashqalaları bolıw menen birge til bilimine de olardıń qatnası bar.

• Til bilimi matematika ilimi menen baylanıslı boladı. Bul ilimlerdiń baylanısı tillik qubılıslardı izertlewde matematikalıq metodlardı qollanıwda, sonday-aq awdarma máselelerinde ayırıqsha kózge túsedi. Tildi matematikalıq metodlar tiykarında izertleytuǵın ayırıqsha bir taraw bolǵan matematikalıq lingvistika matematika hám til biliminiń qatnasında payda bolǵan ilim.

Qadaǵalaw ushın sorawlar • Til bilimi qaysı ilimler menen baylanısı bar? • Til biliminiń biologiya menen qanday baylanısı bar? • Til biliminiń matematikaǵa qanday qatnası bar?

1. Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика. Нөкис, «Билим», 2005. 2. Dáwletov A. Til bilimi tiykarları. Nókis, 2013. 3. Нурмонов А., Йўлдошев Б. Тилшунослик ва табиий фанлар. Тошкент, «Шарқ» нашриёти, 2001. ÁDEBIYATLAR

O'xshashlar

Sóylew mádeniyatı. Sóylewdiń tazalıǵı

Qaraqalpaq tili – mámleketlik til qaraqalpaq jaziwi hám oniń tariyxi

Til hám jazıw máseleleri

Lingvistikalıq sózlikler hám olardıń túrleri

Qaraqalpaq tiliniń leksikalıq qatlamları