Qaraqalpaq tiliniń leksikalıq qatlamları - Tilshunoslik - Slaydlar

Qaraqalpaq tiliniń leksikalıq qatlamları

Yuklangan vaqt:

24.07.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

354.744140625 KB

Ko'chirib olish

Nawayı mámleketlik kánshilik hám texnologiyalar Universiteti janındaǵı Nókis kánshilik institutınıń Elektr energetikası ( tarmaqlar hám jónelisler boyınsha) tálim jónelisi sırtqı tálim formasınıń 1-kurs SEE-B- 23- topar studenti Gulmuradov Diyarbek Qabıllaǵan: Ásenbaeva Gúlnara

Tema: Qaraqalpaq tiliniń leksikalıq qatlamları Jobası:  Leksikologiya  Ulıwma qollanılatuğın hámmege ortaq sózler  Kásiplik sózler  Dialektlik sózler

Tildegi barlıq sózlerdiń jıyıntığı sózlik quram yamasa leksikanı dúzedi.Sózlerdiń belgili bir zat, qubilis, belgi, háreket t.b. mánileri leksikalıq mánisi dep ataladı.Bir gana leksikalıq máni bildirgen sozler bir mánili sózler dep ataladı.Birneshe leksikalıq máni bildirgen sózlerge kóp mánili sózler delinedi.Sózler tuwra hám awıspalı mánili bolıp ta keledi. Sózlerdiń tiykargı leksikalıq mánisine tuw- ra máni dep ataladı. Sózlerdiń dáslepki leksikalıq mánisinen awısıp aytılıwına awıspalı máni dep ataladı.Aytılıwı ham jazılıwı birdey, biraq leksikalıq mánisi hár túrli sozlerge omonimler delinedi.Forması hár túrli, leksikalıq mánileri bir-birine jaqın bolgan sozler sinonimler dep ataladı.Leksikalıq mánileri bir-birine qarama-qarsı sózler antonimler delinedi.

Tildiń sózlik baylığına erte dáwirden baslap há- zirge deyin qollanılıp kiyatırgan barlıq sózler kiredi. Mısalı: taw, tas, samal, agash, dawıl, jawın, kól, dárya, jer, suw, al, ber, kór, bas t.b. sıyaqlı sózler tilimizde áyyem zamanlardan beri qollanıladı. Tildiń sóz baylığı turmıstağı hár túrli ózgeris- ler menen jańalıqlarga baylanıslı keńeyip, bayıp baradı. Jámiyetlik óndiristiń, ekonomikanıń, ilim hám texnikanıń, mádeniyattıń hám t.b. tarawlardıń rawajlanıwı menen tildiń sózlik quramına kom- pyuter, telefon, kino, disk, ekonomika, elektron kitapxana, bank, biznes, biznesmen, fermer t.b. sıyaqlı jańa sózler kirdi.

Tildiń leksikalıq baylığın tek joqarıdağı sózler ǵana kórsetip qoymaydı. Tilimizde burınnan qollanılıp júrgen sózler hár túrli jollar menen jańa sózlerdi payda etedi. Mısalı: túbir sózlerge sóz jasawshı qosimtalar qosılıw arqalı (suw-shı, bas- shı-lıq, basla-ma, bas-pa-xana), sózlerdiń birigiwi (jarganat, qolgap, Xojeli, búgin, isbilermen t.b.), sózlerdiń juplasıwı (qawın-qámek, úyir-úyir t.b.), sózlerdiń dizbeklesiwi (on jıllıq, qara úy t.b.) arqalı sózler jasalıp, tildiń leksikası bayıp baradı.Tildiń sóz baylığı basqa tillerdiń tasiri arqalı bayıydı. Házir ádebiy tildiń leksikasında rus tili hám basqa tillerden kirgen sózler ádewir qollanıladı.

’ . Ulıwma qollanılatuğın hámmege ortaq sózler Ádebiy tilde qollanılatuğın sózlerdiń kópshiligi hámmege túsinikli uliwma ortaq sozlerdi quraydı. Mısalı: jer, suw, togay, kól, aspan, juldız, uzın, qara, ket, házir t.b. sıyaqlı sözler bir tilde sóyley- tugın yamasa bir-birine jaqın tuwısqan tillerde sóyleytuğın xalıqlarga túsinikli uliwma ortaq sóz bolıp keń qollanıladı. Bunday sózlerdiń toparı ulıwma qollanıwshı ortaq sózler dep ataladı.01 32040B 01 3305060803 14 09 14 2A0904 0D0E0F0406

Tildegi kóp qollanılatugın hammege ortaq sózlerdi ádebiy tildiń leksikalıq birlikleri quraydı. Onın quramına bir mánili hám kóp mánili sózler, tariyxıy hám gónergen sózler, neologizmler hám frazeologiyalıq birlikler kiredi.

Terminler haqqında túsinik Belgili bir ilim yamasa kásip óner hám basqa tarawlarda anıq bir mánili bolıp kelgen sózlerge terminler (yamasa atamalar) dep ataladı.Terminler mánilik qollanılıwına qaray ilimiy terminler hám kásiplik terminler bolip bólinedi.Termin sózler turmıstıń hár túrli tarawlarına qatnaslı bolıp keledi. Misalı: til bilimine: fonetika, leksika, morfologiya, sinonim t.b.; ádebiyattanıw: gúrriń, povest, roman, proza, poeziya t.b.; matema- tikaga: algebra, geometriya, tenlemeler t.b.; kásipke baylanıslı: awıl xojalığı, fermer t.b. Terminler dúnya juzindegi barlıq tillerdin kópshiligine ortaq bolip ta keledi. Bunday sózler internacionallıq terminler dep ataladi: elektr, trak- tor, telefon, televizor, kompyuter, kolledj t.b.

Kásiplik sózler Belgili bir kasipke, mamanlıqqa baylanıslı qollanılatuğın sózler kásiplik sózler dep ataladı. Kásiplik (professionallıq) sözler turmısta adamlardıń hár túrli kásibine baylanıslı bir- neshe türlerge bólinedi. Mısalı: diyqanshılıq is- lerine baylanıslı: súdigarlaw (súrilgen jer), tapqa keliw (jerdiń súrimge tayar bolıwı), tapqa taslaw (tuqımdı tapqa salıw), gawasha, shigit, siyrekle- tiw, kultivaciyalaw, shırpıw, otaw hám t.b.; mal sharwashılığına baylanıslı: gúwenlew (ilaq, qozılardı bir qatar dizip baylaw), sharwa, jaylaw, qoy qora, jipgileń (jerdegi shóp-shardıń jawın yamasa shiq túsip jumsaq boliwi), kóterem (mallardıń arıqlawı), silos (maydalangan ot-shóp), sawlıq qoy (qozılay- tuğın qoy); balıqshılıq kásibine baylanıslı sózler: jılım, nárete (awdıń túrleri), jórgem, jormal (balıq dizetugın jip), tayaw-eskek (kemeni ıgızıw ushin paydalanatuğın qurallar), iynelik (nárete toqiganda qollanılatuğın qural), mardan (jekennen toqilgan balıq salatuģın ıdıs) t.b.

Dialektlik sózler Awızeki sóylewde belgili bir aymaqtağı jergilikli xalıqlardıń tilinde sóylew ózgesheliklerine iye bolgan sózlerge dialektlik sózler dep ataladı. Qaraqalpaq tiliniń sóylew ózgeshelikleri aymaqlıq jaqtan arqa hám qubla dialekt bolıp ekige bólinedi. Arqa dialekt respublikanıń arqa rayonların, qubla dialekt Tórtkúl, Beruniy, Ámiwdárya hám Ellikqala rayonlarınıń aymaqların qamtıydı. Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki dialekt tiykarında, kóbirek arqa dialektti qamtıwı arqalı qáliplesken. Atalgan eki jergilikli orınlarda jasaytuğın adamlardıń tilinde dialektlik sózler ushırasadı. Máselen, arqa dialektte shırpı, gúze, qulaqshın, diywal, buzaw, sezim, palawgádi, silos, kelsap sózleri qubla dialektte kúkirt, ıbırıq, toppi, soqpa, ójek, ań, asgádi, dúrishte, soqı dep aytıladı. Hátte, bir aymaqlıq toparga kiretuģın söylemlerde de dialektlik sózler ushırasadı. Arqa dialektte sora sózi - bozań, seksewil sózi-sazaq, alasha sózi-shal, qırgawıl sózi - súylin, arnap sózi - ádeyi, suliw, shiraylı sózleri - ádemi dep te aytıladı.

Basqa tillerden ózlestirilgen sózler Ádebiy tilimizdiń leksikası basqa tillerden ózles- ken sózler arqalı da bayıp baradı. Ásirese, tildiń leksikalıq quramında erteden qollanılıp kiyatırgan arab-parsı sózleri kóplep ushırasadı. Bul sózler ti- limizge hár túrli madeniy qatnasıqlar, sawda-satlıq islerine baylanıslı ózlesken. Misalı: kitap, qálem, xat, ilim, tariyx, mugallim, hárip, namaz, hajı, Qurban hayt, millet, xalıq, payda, gayrat, qıyal, qımbat, arzan, pikir, jámiyet, Watan, ásker, qarar, esap, saat, súwret, awqat, ómir, waqıt, zaman, ádebiyat, madeniyat, abadan, báhár, dárwaza, keshe, baha, paxta, baxıt, gáwhar, miyman, dástan, diyqan, qaharman, miywe, yosh, piyaz, salı, goza, aspan, qırman, saray, zúráát, sanaat hám t.b. Bul sıyaqlı basqa tillerden ózlesken sózlerdiń hámmesi de túpkilikli óz sózlerimiz sıyaqlı hám-mege túsinikli bolıp ketken. Tilimizdiń quramına basqa tillerden kirgen sóz- lerge ózlestirme sózler delinedi.

Rus tilinen hám rus tili arqalı basqa tillerden kirgen sózler Rus tilinen ham rus tili arqalı ilim hám texni- kaga, mádeniyat ham ekonomikaga baylanıslı kóp gana sózler ózlesti. Mısalı: elektr, traktor, kom- bayn, avtomashina, aeroport, samolyot, leksika, grammatika, botanika, fizika, stadion, voleybol, komediya, teatr, klub, park, televizor, radio, mag- nitofon, kolledj, licey, fermer hám t.b. Rus tilinen ham rus tili arqalı ózlesken sóz- ler, kóbinese rus tilinde qalay aytılsa ham qalay jazılsa, qaraqalpaq tilinde de sol túrinde aytıladı hám jazıladı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar: • 1. A. Dáwletov “Házirgi qaraqalpaq tili fonetikası” Nókis 2005 2. A. Dáwletov, M. Dáwletov, M.Qudaybergenov “Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili” 2010

Dıqqatlarıńız ushın RAXMET

O'xshashlar

Tarawlarǵa tiyisli terminler sózligi. Sózlikte terminlerdiń túsindirmesi

Qaraqalpaq tili – mámleketlik til qaraqalpaq jaziwi hám oniń tariyxi

Qaraqalpaq tili grammatikasi

Sóylew mádeniyatı. Sóylewdiń tazalıǵı

Til hám jazıw máseleleri