Tarawlarǵa tiyisli terminler sózligi. Sózlikte terminlerdiń túsindirmesi - Tilshunoslik - Slaydlar

Tarawlarǵa tiyisli terminler sózligi. Sózlikte terminlerdiń túsindirmesi

Yuklangan vaqt:

19.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.271484375 KB

Ko'chirib olish

Tema: Tarawlarǵa tiyisli terminler sózligi. Sózlikte terminlerdiń túsindirmesi

Joba: • Uluwma xalıqlıq leksika • Sheklengen leksika • Kásiplik sózler, dialektizmler, agrotizmler, terminler

• Til arqalı qatnas jaǵdayına názer awdarsaq, onda sózlerdiń qollanılıw órisinde elewli ayrıqshalıqlardı seziwge boladı. Bul nárse hárqanday sózdiń uluwma kópshilikke tanıslıǵı, hárbir adamnıń leksikasında tutqan ornı, turmıs tarawlarına qatnası, qollanılıw sheńberi aymaqlıq kásiplik shekleniwshiligi hám taǵı basqa da usaǵan jaǵdaylarǵa baylanıslı.

• Máselen, paxta, qala, kafedra, medicina, jaz, gúz, barıw, islew, keshe, búgin, jaqsı, jaman, aq, qızıl, men, sen, ol, jıldam, tez, t.b. sózler qaraqalpaq tilinde sóylewshi barlıq adam ushın ortaq, tanıs, hárbir adamnıń leksikasında eń jedel sóz birlikleri xızmetin atqaradı, turmıstıń barlıq tarawların da tiykarǵı sózler sıpatında qollanıla beredi. Bul sózler uluwma xalıq tárepinen qabıl etilgen hám barlıq belgileri boyınsha jalpı xalıqlıq sıpatqa iye.

• Kerisinshe, házirgi qaraqalpaqlar jasaytuǵın arqa rayonlar wákilleri menen qubla rayonlar wákilleri arasında, olardıń sóylew tilindegi aymaqlıq ayırmashılıqlardı bildiretuǵın, sonday-aq belgili bir kásip penen shuǵıllanıwshı jámáátlerdiń tiline tán, sol kásip iyelerine ǵana túsinikli yamasa anaw ya mınaw sociallıq ortalıqta ǵana ómir súrip kiyatırǵan sózlerdi de ushıratıwǵa boladı. Máselen: kórpesh/qoydıń qorası, sazaq/ seksewil, ójek/ buzaw.

Bunday sózlerdiń qollanılıw órisi sheklengen dárejede ǵana olar tiykarınan alǵanda dialektizmler, kásiplik sózler hám argotizmler bolıp keledi. Mine usı joqarıdaǵı jaǵdaylar tiykarında qollanılıw órisi jaǵınan sózlerdiń uluwma eki toparın ajıratamız. Olardıń birinshisin qaraqalpaq tilinde sóylewshi barlıq jámáát ushın ortaq jalpı xalıqlıq leksika quraydı da, al ekinshisin aymaqqa, ya kásipke, ya sociallıq ortalıqqa baylanıslı qollanılıw órisi jaǵınan sheklengen leksika quraydı.

• Sheklengen leksikanı quraytuǵın sózler óz gezeginde dál sáykes dialektizmler, kásiplik sózler hbelgilerine, ózgesheliklerine ám argotizmler bolıp úsh toparǵa bólinedi. • Jalpı xalıqlıq leksika. Jalpı xalıqlıq leksikaǵa kiretuǵın sózler ya kásipke, ya aymaqqa, ya sociallıq ortalıqqa baylanıslı shekleniwshilikti bilmeytuǵın leksikalıq birliklerden ibarat.

• Oǵan awızeki hám jazba pikir alısıw, qatnas processinde keń qollanıla beretuǵın, uluwma xalıqqa ortaq, jalpı xalıq tárepinen qabıl etilgen, til nızamlarına sáykes qáliplesken leksikalıq birlikler kiredi. Qálegen adam bul leksikalıq birliklerden pikir alısıwdıń talabına qaray anaw ya mınaw dárejede paydalanıw múmkinshiligine iye.

• Jalpı xalıqlıq leksika ádebiy tildiń sózlik quramınıń tiykarın, tiykarǵı baylıǵın kórsetedi. Tildiń sózlik quramı mine usı tiykarǵı materialdıń bazasına qurılǵan hám sonıń tiykarında jetilisedi, rawajlanadı. • Jalpı xalıqlıq leksikanıń tiykarın ádebiy tildiń leksikalıq birlikleri quraydı.

• Onıń quramında kóp mánili jeke sózlerde, arxizmler de, tariyxıy sózler de, neologizmler de, frazeologiyalıq sóz dizbekleri de hám taǵı basqa jalpı xalıqlıq sıpatqa iye sózler de bar. Qullası, qaraqalpaq tilinde sóylewshi jámáát aǵzalarınıń hámmesine ortaq sózlerdiń barlıǵı jıynalıp jalpı xalıqlıq leksikanı payda etedi.

• Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında belgili orındı iyeleytuǵın leksikalıq qatlamlardıń bir toparı terminler bolıp esaplanadı. Olar Ilimiy yamasa texnikalıq arnawlı tusiniklerdi ańlatatuǵın hám ayırım turmıs tarawına baylanıslı ushırasatuǵın bir mánili sózlerden ibarat. Bunday sózler qaraqalpaq tiliniń leksikasında, tiykarınan alǵanda sońǵı dáwirde ǵana rawajlandı. Xalıqtıń ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy turmıs dárejesi tez pát penen ósti, ilim hám texnika ádebiyat hám kórkem óner rawajlandı.

• Tildiń sózlik quramında ilim hám texnikanıń, sanaat hám awıl xojalıǵınıń siyasiy hám mádeniy turmıstıń túrli tarawlarına baylanıslı arnawlı sózler boladı. Olardı til iliminde terminler dep ataydı. Terminlerdi qaraqalpaqsha atamalar dep alıwǵa boladı .

• Atamalar - bular mánili sózler. Sebebi olar ózleri bildiretuǵın túsiniklerdi jay sózlerge qaraǵanda dál ataydı. Atamalar awıspalı mánilerde qollanılmaydı. Olar ózleri tiyisli tarawlarda keń qollanılıp, mánileri sol tarawda islewshilerge túsinikli boladı, al basqa tarawda qollanılmaydı. Sonlıqtan atamalar sheklengen sózler toparına kiredi.

• Demek terminlerdi klassifikaciyalaw eń birinshi gezekte tematikalıq principke tiykarlanıwı maqsetke muwapıq keledi. Usı kóz qarastan qaraqalpaq tilindegi terminler turmıs tarawlarınıń túrleri, aytayıq, ilim, texnika, jámiyetlik-siyasiy ómir, óndiris hám mádeniyat tarawlarına qatnasına qaray túrli tematikalıq toparlarǵa bólinedi. • Olar tómendegishe:

1. Til bilimine baylanıslı terminler : atlıq, almasıq, anıqlawısh, baslawısh, bas aǵza, tolıqlawısh, pısıqlawısh, gáp, sóz dizbegi, kelbetlik, sanlıq, ráwish, tirkewish, dáneker, bas gáp, qospa gáp, keńeytirilgen gáp, keńeytilgen aǵza, ayqınlawısh, affiks, suffiks, prefiks, qosımta, jalǵaw, izafet, t.b.

2. Ádebiyattanıw ilim terminleri : ideya, ishki uyqas, aytıs, akmeizm, allegoriya, altılıq, kompoziciya, ishki kompoziciya, ishki tákirárlaw, anafora, antologiya, antiteza, liro-epikalıq janr, lirikalıq sheginis, t.b.

3. Filosofiyalıq terminler : materiya, sana, biykarlawdı bikarlaw nızamı, shınlıq, biliw, biliw teoriyası, dialektikalıq metod, millet, zárúrlik, bolmıs, abstraktlı sáwle, jámiyetlik sana, t.b.

4. Pedagogika ilimine baylanıslı terminler : pedagogika, tálim, tárbiya, aqıl tárbiyası, xoshametlew, shólkemlestiriw dáwiri, sabaq, tákirarlaw, bekkemlew, klasstan tıs jumıs, bayan, shıǵarma, sóylewdi ósiriw, sózlik jumıs, t.b.

5. Ximiya ilimine tán terminler: ximiya, ximiyalıq reakciya, periodlıq nızam, eritpe, organikalıq birikpe, periodlılıq sistema, valentli, immersiyalıq usıl, indukciyalıq effekt, indiy sulfidi, indiy yodidi, kislota, azot, fosforit, azot kislotası, izotsian kislotası, sabınlanıw, duz kislotası, okis, oksosintez, oksidler, mikrotóginler, kaliy, magniy, h.t.b.

6. Biologiyalıq terminler: biologiya, kraxmal, belok, uglevod, protoplazma, jınıs, jınıs bezleri, analıq, túr, konvergenciya, jınıslı kóbeyiw, jınıssız kóbeyiw, jınıs organları asqazan tiken japıraqlar, refleks, shártli refleks, h.t.b.

7. Medicina ilimlerine baylanıslı terminler : medicina, operaciya, difteriya, ambulatoriya, klinika, dispepsiya, ıssılıq, nevrologiya, juqpalı keseller, kolit, gastrit, ftiziator, qan basımı, dem alıw, dem qısıw, infarkt, qan quyıw, penicillin, h.t.b.

8. Fizikalıq terminler : fizika, akustika, Arximed nızamı, Nyuton nızamı, elektron, neytron, salıstırma salmaq, yadro, waqıt, kúsh, jıllılıq, magnit maydanı, tartıw kúshi, qatıw, tezlik, serppelilik, inerciya, katet, vatt, temperatura, mexanika, kólem, teń ólshewli tuwrı sızıqlı qozǵalıs, t.b.

9. Matematikalıq terminler : matematika, esap, másele, algebra, geometriya, trigonometriya, arifmetika, qosıw, alıw, kóbeytiw, bóliw, onlıq bólshek, qosılıwshılar, qosındı, alımı, bólimi, kóbeyiwshiler, kóbeyme, ayırma, qaldıq, aralas san, shama, teńleme, tuwındı, logarifm funkciyası, integral funkciya, keri funkciya, pútin san, h.t.b.

10. Geografiyalıq terminler : geografiya, kartografiya, geodeziya, geologiya, ekonomikalıq geografiya, fizikalıq geografiya, jazıqlıq, migraciya, tábiyǵıy ósiw, sırtqı migraciya, geografiyalıq karta, poyas, polyus, ekvator, meridian, keńislik, tıǵızlıq, ataw, yarım ataw, okean, teńiz, dárya, oypatlıq, ústirtlik, kompas, hawa rayı, galaktika, geodeziya, t.b.

11. Kórkem ónerge baylanıslı terminler : akt, bir aktlı, antrakt, drama, komediya, teatr, intermediya, tragediya, rol, bas rol, obraz, saxna, saxnalastırıw, aktyur, aktrisa, opera, ariya, libretto, panno, repertuar, t.b.

12. Jámiyetlik-siyasiy turmıs tarawına baylanıslı terminler : siyasat, jámiyetlik siyasiy turmıs, jámiyetlik turmıs, paraxatshılıq, birge islesiw, bildiriw, kelisim, shártnama, ǵárezsizlik, diplomatiya, civilizaciya, t.b.

13. Ekonomikaǵa baylanıslı terminler : ekonomiya, baha, zattıń ózine túser baha, ózin-ózi támiyinlew, miynet ónimligi, shıǵın, únemlew, tólem, qosımsha ónim, bazar ekonomikası, t.b.

14. Ilimiy-texnikalıq terminler : texnika, ilimiy texnikalıq progress, avtomat, avtomatlastırıw, TSO, diskoteka, slayd, kompyuterlestiriw, karter, disk, motor, dizel, forsunka, hawa forsunkası, raketa, t.b.

15. Yuridika ilimine baylanıslı terminler : húkim, shaǵım, ayıp, advakatura, gúwa, jámiyetlik qaralawshı, kodeks, jınayat, jınayat kodeksi, huqıq norma, aliment, ekspertiza, sudmedekspertiza t.b.

Dıqqatlarıńız ushın raxmet!!!

O'xshashlar

Lingvistikalıq sózlikler hám olardıń túrleri

Tarawda qaraqalpaq tilinde óz ara qarım-qatnas hám kommunikaciya procesi

Qaraqalpaq tiliniń leksikalıq qatlamları

Tarawlarda qollanılatuǵın is qaǵazları

Kásiplik qarım-qatnas procesi. Qarım-qatnas texnikası hám onıń quramlıq bólimleri