logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tilshunoslik
  4. Paleografiya faniga kirish

Paleografiya faniga kirish

Yuklangan vaqt:

02.05.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1133.375 KB
Ko'chirib olish
Mavzu : Paleografiya faniga kirish Asosiy savollar:  Paleografiya faniga kirish, fanning predmeti.  Yozuvlar haqida umumiy ma`lumot  Deshifrovka va bilingva jarayonlari.  Paleografiya – yozuv belgilarining yaratilishi va ularning rivojlanishini o’rganuvchi tarxiy-filologik fan. Nazariy paleografiya tarixan o’zgargan yozuv xususiyatlarining qonuniyatlarini aniqlaydi, amaliy va tavsifiy paleografiya muayyan qo’lyozmaning qachon va qaerda yaratilganligi, uni yozgan yoki ko’chirgan shaxsning ishtirokini hamda kotibning ish hajmini aniqlash maqsadida kotiblarning yoki ayrim qo’lyozmalarning o’ziga xos jihatlarini o’rganadi. Paleografiya atamasini birinchi marta fransiyalik Bernar de Monfokon qo’llagan (1708) Qattiq jismlar Yumshoq jismlar asosan tosh, sopol, metall, va boshqa qattiq buyumlarga bitilgan qadimgi va o‘rta asr yozuvlari (epigrafika) Qadimgi davrda qog‘oz taqchil bo‘lgan paytda qattiq materiallardan yozuv vositasi sifatida foydalanish juda keng tarqalgan. Yozuv uchun yumshoq materiallar teri, papirus, va pergamentlardan ham foydalanganlar. Lekin bu yumshoq materiallar vaqt o‘tishi bilan chirigan yoki yaxshi saqlanmagan shuning uchun qadimgi dunyo tarixini o‘rganishda asosiy manbaa bo‘lib epigrafik yodgorliklar maydonga chiqadi. Yumshoq buyumga yozilgan yozuv qo‘lyozma hisoblanadi020F05 1404 1B 1E 05 27 29 15 1B 0905 0B 15 0A 17 14 12 0B 09 05 09 0F 13 02 04 14 17 09 10 5621- ta til va sheva bor bo’lib, hozirgacha ulardan 500- tasigina o’rganilgan xolos Lekin, ularning hammasining ham yozuvi bo’lmay, faqat og’zaki nutq shakliga egadir. Demak, hamma tillarda ham yozma shakl mavjud bo’lavermas ekan. Hozirgi davrda jahondagi xalqlar 220 xildan ortiq yozuvdan foydalanadilar. 2. Fonetik Arab yozuvi grafikasidan – dunyo aholisining –10 % ga yaqini foydalanadi 3.Slovyan – Krill yozuvi grafikasidan – dunyo aholisining – 10 % ga yaqini foydalanadi. 4.Grafik – Xitoy yozuvi grafikasidan – dunyo aholisining – 25 % ga yaqini foydalanadi. 5.Bo‘g‘inli–Hind yozuvi grafikasidan – dunyo aholisining 20 % ga yaqini foydalanadi. 1.Lotin yozuvi grafikasidan – dunyo aholisining – 30 % ga yaqini foydalanadi.2D 09 200A13 202E 0B 34 0905 13 2E 0B 37 0905 13 2D 0B 2B 0905 13 2D 0B 2E 06 200A 02 34 09021B 0B Dastlabki yozuvlar 5-6 ming yil avval Misr, Mesopotamiya, Xett, Hindiston va Xitoyda kashf etilgan Shumerda (Mesopotamiya) mil.avv IV – ming yillikda mixsimon ieroglif yozuv kashf qilingan (suratli) Misrda bundan 6-7 ming yil avval 750belgidan iborat rasmli-ieroglif kashf etilgan 24 harfni o’rganadigan alifbo paydo bo’lgan Hind yozuvi – mil.avv. 3 – 2 ming yillikda 700 ga yaqin belgi – rasmdan iborat yozuv bo‘lgan Hind va Panjob viloyatlarida 700 belgidan iborat alifbo topilib,olimlarning fikricha bu yozuvlar Shumer va Misr yozuvlari asosida vujudga kelganligi aniqlangan Xitoy yozuvi – bundan 3,5 – 4 ming yil avval kashf etilgan, Xitoy ieroglifi dastlab Shan In davrida mil.avv. 2 – ming yillikda kashf etilgan, shunda yozuvlarning turi 2 mingga yaqin bo‘lgan. Xan davrida ierogliflar soni 18 mingtaga etgan. Lotin yozuvlari mil.avv. VIII – VII asrlarda yaratilgan. Finikiyada mil.avv X asr boshlarida 25 ta belgidan iborat yozuv kashf etildi deshifirovka “ Deshifrovka” tushunchasi keng ma`noda aytilganda odatda yozma yodorliklar ustida ijtimoiy olib boriladigan uch xil ishni o‘z ichiga oladi  Birinchi, variantda tatqiqotchi noma`lum tilda, biroq ma`lum yozuvda bitilgan xat yoki hujjatni tushunib olishi va o‘qishi kerak.  Ikkinchi variantda, til aniq ma`lum yoki ma`lum deb xisoblanadi-yu, lekin matn noma`lum yozuv bilan bitilgan, masalan, siz nemischani tushunasiz, biroq faqat lotincha harf (shriftni) o‘qiy olasiz va got harflarini bilmaysiz. Bu yerda tatqiqotchiga bir xil belgilar sistemasini boshqa xil sistemaga o‘tkazishga to‘g‘ri keladi  uchinchi, oxirgi variant til ham, yozuv ham noma`lum.  Noma`lum matnni o‘qish, ya`ni deshifrovka qilishning eng barakali vositasi – bilingvadir  ya`ni turli tillarda yozilgan biroq ozmi-ko‘pmi bir xil mazmunga ega bo‘lgan ikki parallel matndir piktogramma  Shimoliy Osetiyada marhumning fazilatlari yoki iste`dodini bildiruvchi piktografik belgi chizish odati saqlanib qolgan: mohir chavandozning qabr toshida - ot yoki egar, olimning qabr toshida - kitob, mohir tikuvchi qabr toshida esa tikuv mashinasi tasvirlanadi kipu ideografiya yozuv axborot mazmunini bayoi qilishi bilan birga, tilning lug‘aviy tarkibini ham belgilab bergan Stenografiya maxsus tayyorgarlikni talab qiladigan va mutahasislar tomonidan ishlatiladigan yozuvdir  Transkriptsiya so‘zi lotin tilidagi transcription degan so‘z asosida kelib chiqqan.  Bu so‘zning ma‘nosi ko‘chirib yozishdir. Bu stenografiya singari maxsus va sun‘iy yozuv bo‘lib, nutqdagi so‘zlarning talaffuzini aniq ko‘rsatish uchun qo‘llaniladi Ingliz tili transkripsiyasi O’zbekistondagi dastlabki yozuv  1969-1973 yillar mobaynida Sopollitepa yodgorligi to’liq qazib o’rganilgan va 29 ta belgi chizilgan idishlar topilgan. Ularni akademik A.A. Asqarov shakllariga qarab 8 ta guruhga ajratgan. Birinchi guruh belgilar yarim oy shaklida, 124 ikkinchi guruh belgilar tortilgan kamon shaklida, uchinchi guruh belgilar parallel ikki chiziqdan iborat, to’rtinchi guruh belgilar hoch shaklida, beshinchi guruh belgisi, ikkita aylanani birlashtiruvchi to’g’ri chiziqdan iborat. Ushbu belgini «arava» ko’rinishi deb talqin qilish mumkin  Xullas, O’zbekistonning Surxon vohasida bronza va ilk temir davri yodgorliklari – Jarqo’ton va G’ozda so’nggi yillarda topilgan, sopollarga va tosh keliga bitilgan yozuv belgilari, 2008 yil aprel oyida Boysun tumanining tog’li Darband qishlog’idan topilgan, o’zida 100 ga yaqin belgili rasmlarni mujassamlashtirgan «Darband tosh kitobi»ning topilishi O’zbekistonni ilk yozuv shakllangan hududlar qatoriga kiritadi  Ingliz olimi G. Chayld yoki hozirgi zamon rus tadqiqotchisi V. Gulyaev yozuvni ilk shaharlarning va sivilizatsiyalarning asosiy belgilaridan biri deb biladilar. O’rta Osiyoda oromiy xatining eng qadimgi namunasi miloddan avvalgi V-IV asrga oid. Sopol idish – xum sirtiga bitilgan bu yozuv arxeolog olim M.Mambetullaev tomonidan Katta Aybuyirqal‘a shahrini o’rganish davomida topilgan  oromiy yozuvi O’rta Osiyoda turli yozuvlarning shakllanishi va rivojlanishi o’z hissasini qo’shgan. Quyida biz O’rta Osiyoda oromiy yozuvi asosida vujudga kelgan qadimgi mahalliy yozuvlar bilan tanishamiz: Oromiy yozuvi asosida mil.avv. III-II asrlarda So‘g‘d yozuvi shakllandi, bu yozuv qoldiqlari Panjikent yaqinidagi Qal`ai Mug‘dan (1932 yil topilgan,74 ta so‘g‘dcha,2 ta Xitoycha, 2 ta arabcha,1 ta turkcha), Sharqiy Turkistonning Turfon shahri yaqinidan,Samarqanddagi Afrosiyob yodgorligidan topilgan. Oromiy yozuvi asosida yana Xorazm yozuvi kelib chiqqan.Bu yozuvning mil.avv. V-IV asrlarga oidlari Oybuyrqal`adan topilgan. Mil.avv. IV-III asrlarga oidlari Qo‘yqirilganqal`adan topilgan  Oromiy yozuvi asosida yana Kushon (bu yozuv burchakli, to‘trburchakli va aylana shaklda bo‘lgan) – Baqtriya yozuvi shakllangan, bu yozuv qoldiqlari qadimgi Termiz shahridan topilgan. Oromiy yozuvi asosida yana Baqtriya yozuvi, Baqtriya yozuvidan esa Eftaliylar yozuvi (25 harfli) shakllangan. So‘g‘d yozuvi va Xorazm yozuvlari asosida yana bir yozuv yyg‘ur yozuvi kelib chiqqan, Uyg‘ur yozuvidan Manjur hamda Mo‘g‘ul yozuvlari shakllangan  1 . Piktografik belgi yozuv davri. Miloddan avvalgi II ming yillikdan miloddan avvalgi I ming yillik o’rtalariga qadar. 2. Oromiy yozuv davri. Miloddan avvalgi VI asrdan milodiy I asrga qadar. 3. Oromiy-yunon yozuvining uyg‗unligi davri. Miloddan avvalgi IV asr oxiri milodiy I asr. Sug’diy (miloddan avvalgi IV asrdan - milodiy XI asrlargacha). 4. Xorazmiy (miloddan avvalgi I asrdan - IV asrgacha). 135 5. Pahlaviy (miloddan avvalgi I asrda Parfiya davlatida shakllangan).  6. Boxtariy (miloddan avvalgi IV-III asrlarda Baqtriya davlatida shakllangan). 9. Suryoniy (IV asr). 10. Braxma (IV asr). 11. Eftalit (V-VI asrlar). 12. Urxun (V-VIII asrlar). 13. Uyg’ur (IV-XVI asrlar). 14. Arab (VII- XX asrning 1929 yiligacha). 15. Lotin (1929-1940 may). 16. Kirilll (1940- 2010 sentyabr). 17. Lotin (1993-2010 yillardan boshlab).

O'xshashlar

Kirish so'z, kirish birikma va kiritma gaplar haqida
Hozirgi o'zbek adabiy til kursiga kirish
Turkiy filologiyaga kirish” kursining predmeti, maqsadi,vazifalari. Turkiy xalqlar tarixini o’rganishning ilk davri
Bo’lajak kasbim. Matn va uning ko’rinishlari. Dialogik matn va uning turlari
3 sinflarda Ona tili darsliklarida punktiatsion bilimlar berish