Hozirgi o'zbek adabiy til kursiga kirish - Tilshunoslik - Slaydlar

Hozirgi o'zbek adabiy til kursiga kirish

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1240.923828125 KB

Ko'chirib olish

Reja:  1. Kursning obyekti.  2. Hozirgi o’zbek adabiy tili.  3. Hozirgi o’zbek adabiy tilining og’zaki va yozma shakllari.  4. Hozirgi o’zbek adabiy tili taraqqiyotini belgilovchi omillar.  5.Hozirgi o’zbek adabiy tilining davlat tili mavqeidagi o’rni.

Kursning obyekti- hozirgi o’zbek adabiy tili,uning o’zbek milliy adabiy tilidagi o’rni.  Kursning maqsadi – talabalarni “til”strukturasi-norma (me’yor)-uzus” masalalariga, adabiy til va milliy til, adabiy til va dialektlar, adabiy til jargon va argolar,adabiy til va funksional stillar (vazifaviy uslublar) munosabatiga oid nazariy bilimlar bilan qurollanish shu bilimlarga tayangan holdaularga hozirgi o’zbek adabiy tilining strukturaviy, mazmuniy va vazifaviyxususiyatlari, og’zaki va yozma shakllari haqida ma’lumot berish.

Kursning vazifalari:  a)sohaga oid adabiyotlar ustida ishlash, asosiy tushunchalar, terminlar va nazariy umumlashmalar bilan tanishish; b) til ierarxiyasidagi fonetik-fonologik, leksik, semantik, va grammatik sathlarga mansub birliklarning adabiy til uchun me’yor (norma) bo’lgan va me’yor bo’lmagan belgi-xususiyatlarini qiyosan o’rganish, tahlil qilish, bu sohadagi munozarali nuqtalarni aniqlash;

 d) hozirgi o’zbek adabiy tilining tarixiy ildizlari va dialektal asoslari, adabiy til taraqqiyotini belgilab beruvchi ichki (lingvistik) va tashqi (ekstralingvistik) omillar haqida talabalarga ma’lumot berish, ularda hozirgi o’zbek adabiy tilining sistemaiy va strukturaviy xususiyatlarini mustaqil tahlil qila olish ko’nkmalarini shakllantirish.

Hozirgi o’zbek adabiy tili-  o‘zbek milliy tilini oliy formasi –ishlov berilgan, me’yorlashtirilgan millat vakillarining barchasi uchun mumiy bo’lgan barqaror shaklidir. Demak, u milliy tilga zid qo’yilmaydi, undan boshqa tizim ham emas, balki shu milliy tilning yuqoriroq bosqichi, tartibga solingan bosh ko’rinishi, xolos.

Dialekt – Hozirgi umumhalq tilining ma’lum etnik guruhga mansub bo’lishi.  Sheva –mahalliy dialektning fonetik, leksik, gramatik umumiylikka ega bo’lgan, bir yoki bir nechta qishloqni o’z ichiga oluvchi kichik bir qismi, guruhi. Dialekt va shevalar adabiy tilning shakllanishida ishtirok etadi, ammo adabiy tildan quyidagi belgilari bilan ajralib turadi:

 A) adabiy til millatning barcha vakillari uchun umumiydir, dialekt va shevalar esa millat taribidagi etnik guruhlarning har biri uchun alohida- alohida bo’ladi, bir biridan leksik, fonetik, gramatik jihatdan farqlanadi; b) adabiy tilning yozma dhakli mavjud: u ma’lum me’yorlarga bo’ysundirilgan yozuv sistemasiga asoslanadi. Dialekt va shevalar uchun alohida adabiy-orfografik yozuv yo’q;

 d) adabiy tilning qo’llanishi hududiy (territorial) jihatdan chegaralanmaydi, dialekt va shevalaring qo’llanishi esa bu jihatdan chegaralangandir; e) adabiy tilda davlat ishlari-xalq ta’limi, matbuot, radio-telvidiniya, ilm-fan, ma’muriy-idoraviy hujjatlashtirishlari olib boriladi; qonun, farmon, va qarorlar shu tilda e’lon qilinadi. Dialekt va shevalar bu funksiyada qo’llanmaydi.

Jargon va shevalar -  Ma’lum ijtimoiy guruhlarga, masalan, o’g’rilarga, sportchilarga yoi talabalarga xizmat qiladiagan yasama til. Bunday “til” elementlari (jargonizm va argonizmlar)adabiy tilda ishlatilmaydi.

Funksional stillar -  Tilning vazifaviy uslublari. Bu uslublar insonlar faoliyatiing u yoki bu sohasiga xoslangan nutqni qoliplaydi. Chunonchi:

Funksional stillar Rasmiy ish uslubi Ilmiy uslub Publisistik uslub Adabiy so’zlashuv uslubi So’zlashuv uslubi Badiiy uslub Oddiy (jonli) So’zlashuv uslubi

1. Rasmiy ish uslubi.  Bu uslub ma’muriy-idoraviy hujjatlar tilini qoliplaydi

2. Ilmiy uslub.  Ilmiy asarlar tilini va ilmiy nutqni qoliplaydi.

3.Publisistik uslub.  Ommabop asarlar, ma’ruzalar tilini qoliplaydi.

4. So’zlashuv uslubi.  Bu uslubning ikki hil ko’riishi mavjud. A) adabiy so’zlashuv uslubi; B) oddiy (jonli) so’zlashuv uslubi.

5. Badiiy uslub.  Bu uslub badiiy asar tilini va badiiy nutqini qoliplaydi.

 Adabiy til bilan funksional uslub o’rtasidagi munosabatlar quyidagicha: rasmiy ish uslubi, ilmiy uslub, publisistik uslub adabiy til me’yorlariga tayanadi, demak, adabiy tilga zid qo’yilmaydi; so’zlashuv uslubining ‘a’ ko’rinishi ham shunday: unda dialektizm, jargonizm va vulgarizmlar ishlatilmaydi; so’zlashuv uslubning “b’ ko’rinishi esa nutqning maxsus tayyorgarliksiz bo’lishi, erkin muomilaga asoslanishi bilan harakterlanadi.

Hozirgi o’zbek adabiy tilining og’zaki va yozma shakllari.  Shu ikki shakl vositasida u halqqa hizmat qiladi.  1. adabiy tilning og’zaki shakli to’g’ri talaffuz me’yorlariga, eshitish orqali idrok qilishga tayanadi.

 Bu shaklning moddiy-material asosini fizik-akustik birliklar tashkil etadi; uning tarixiy ildizlari xalq og’zaki ijodi namunalarida- dostonlar, qo’shiqlar, maqollar, hikmatli so’zlar,topishmoqlar, ertaklar negizida rivojlanib, og’izdan og’izga o’tib kelgan , shu jarayonda tilning hozirgi milliy adabiy tiliga xos bo’lgan talaffuz me’yorlari shakllangan.

 Hozirgi o’zbek adabiy tilning yozma shakli, avvalo, yozuv sistemaga hamda shu sistema birliklarini ko’rish va o’qishga asoslanadi. Yozuv sistemasi ma’lumki grafika, orfografiya, va punktuatsiya kabi komponentlardan tarkib topadi,demak, uning moddiy- material asosini optik-grafik vositalar tashkil etadi.

Ekstra lingvistik (nolisoniy) omillarLingvistik (lisoniy) omillar.

 1. Lingvistik (lisoniy) omillar.  Bularga muayyan tilning strukturaviy va sistemaviy xususiyatlari- fonemalar tizimi, lug’at boyligi, morfema tiplari, so’z yashash modellari, grammatik qurilishi, leksik, grammatik birliklarning semantik va funksional xususiyatlari, ular o’rtasidagi aloqa va munosabatlarni belgilovchi qoida- qonuniyatlar kiradi.

 2. Ekstralingvistik omillar.  Bularga tildan tashqarida mavjud bo’lgan faktorlar kiradi:ijtimoiy tuzum formalari, tarihiy jarayonlar, xalqlar va millatlar o’rtasidagi iqyisodiy, siyosiy, ijtimoiy aloqalar shular jumlasidandir.

 Hozirgi o’zek adabiy tilining davlat tili mavqeidagi o’rni.Hozirgi o’zbek adabiy tilida, davlat ishlari olib boriladi. O’zbekistonning davlat tili deganda ham ko’proq darajada o’zbek adabiy tili nazarda tutilgan, binobarin, adabiy til davlat tomonidan himoyalangandir.

O'xshashlar

Hozirgi o'zbek adabiy tili va shevalar

Til bayrami

Til-ma'naviyat ko'zgusi

Til nutq birligi

Til ijtimoiy hodisa