Lingvistik tahlil metodlari - Tilshunoslik - Slaydlar

Lingvistik tahlil metodlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

151.357421875 KB

Ko'chirib olish

Lingvistik tahlil metodlari  Tilshunoslik fanining o’rganish sohasi bo’lgan tilni har tomonlama tahlil qilish Fan taraqqiyotiga mos metodlarni taqozo etadi .  Har bir sohani tahlil etuvchi har qanday metod quyidagi talablarga javob berishi lozim.

1. Metod obyektiv bo’lmog’i kerak . Metodning qo’llanish vaqti va o’rnidan qat’iy nazar , natija bir xil bo’lishi lozim . Subyektiv yondashuvlar metod qiymatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi . 2 . Metod izchil bo’lishi , aniq tushunchalarga asoslanishi lozim . 3 . Metod universal bo’lishi , ya’ni sohaning asosiy bo’limlanishi (kamida to’rtta) tahlil qila olishi kerak . 4 . Metod foydalanish mumkin bo’lgan darajada sodda bo’lishi lozim . Tilshunoslikda talab darajasida bo’lgan bir necha metod qo’llanadi . Bu metodlar xarakteriga ko’ra ikki xil : umumiy metodlar lingvistik tahlil metodlari

Lingvistik tahlil metodlari tilshunoslikning o’zi uchungina xos bo’lib , shu fanga doir ilmiy xulosalar berishga xizmat qiladi . Hozirgi zamon tilshunosligida lingvistik tahlil uchun quyidagi metodlar qo’llanadi; tarixiy – qiyosiy metod;gap bo’laklari metodi; substitusiya (almashtirish) metodi; distributiv metod; ma’no ko’lamini tahlil qilish metodi.statistik tahlil metodi;tranformatsion metod; tarkibiy qismlarga ajratish metodi; 11 12 0D 04 24 17 12 13 04 11 11 0C

 Gap bo’laklari metodi tilshunoslik taraqqiyotining dastlabki davrlaridanoq amalda bo’lgan . Bu metodga ko’ra gaplar bo’laklarga ajratiladi . Bunda so’zning gapdagi vazifasiga asoslaniladi . Gap bo’laklari tahlili quyidagicha amalgam oshiriladi . 1. Gapning bosh bo’laklari (ega va kesim ), ikkinchi darajali bo’laklari (to’ldiruvchi , aniqlovchi , hol )ajratiladi 2. Gap bo’laklari vazifasida qaysi so’z turkumi keltirilayotganligi aniqlanadi 2. Gap bo’lagi vazifasida kelayotgan so’zlarning grammatik shakllari (morfologik kategoriyalar ) izohlanadi 26 09 24 05 28 13 09 28 04 24

 Tarixiy – qiyosiy metod qiyosiy – tarixiy tilshunoslik asoslanadigan birlamchi metod hisoblanadi .Bu metod dunyo tillarining rang – barangligi , ular o’rtasidagi o’xshash va farqli jihatlarni qiyoslash asnosida shakllandi .  Ushbu metod quyidagi masalalarni hal etadi :

1 . Tillarning o’ziga xos xususiyatlarini va boshqa tillar bilan o’xshash jihatlarini qiyoslash natijasida ularni qarindosh yki qarindosh emasligini aniqlash . 2 . Qarindosh deb topilgan tillarni o’zaro qiyoslab o’rganib , ular uchun umumiy bo’lgan ginetik asosni aniqlash ; bu taxlit o’rganishda retrospektiv qiyoslash usulidan foydalanish . Bunda tillarning hozirgi holatini qiyoslashdan tarixiy ko’rinishlariga qarab boriladi 3 . Tillarning tadrijiy taraqqiyoti o’rganiladi , ya’ni tilning hozirgi holatigacha bo’lgan taraqqiyot yo’lini qiyosan tahlil qilish mumkin . Bunday qiyoslash prospektiv qiyoslash deyiladi . Bunda tarixiy yozma yodgorliklar boshlang’ich manba sifatida xizmat qiladi . TARIXIY-QIYOSIY METOD 28 11 080E 10 0C 0A0F 0604 11 13 09 2D 080E 050803 15 12 23 0A 10 13

Substitutsiya -metodi , almashtirish usuliga asoslanadi . Nutqdagi ma’lum bir o’rinda turgan til birliklari va boshqa muqobili bilan almashtirilib , hosil bo’lgan uslubiy o’zgarishlar tahlil qilinadi . Bu metod yordamida sinonim , antonym , omonim so’z larning lug’aviy ma’no tizimida tutgan o’rni belgilanadi .

 Distributiv metod til birliklarining nutq jarayonida boshqa bir birliklar bilan birika olish imkoniyatini tahlil etadi . Distributivsiyani “ sintaktik imkoniyat “ sifatida izoh –  lash mumkin . Masalan , biror so’z , morfema , fonemaning boshqa so’z , morfema, fonema bilan munosabatga kirish imkoniyati shu birliklarning distributsyasi deyiladi .  Distributsiyaning morfologik , sintaktik va leksik – semantik turlari mavjud .  Morfologik distributsiya bir turkumdagi so’zning boshqa turkumdagi so’z bilan munosabatga kira olishidir : sifat bilan ot , ravish bilan fe’l .

Bevosita ishtirok etuvchilarga ajratish metodi  Bu uslub tilning ikki planli birliklari bor bo'lgan yaruslarga birdek xizmat qiladi Bevosita ishtirokchilarga ajratish uslubi o'z ishini sintaktik qatlamda boshlab, morfologik yarusgacha davom etadi. Bu uslubga asosan har qanday butunlik, xususan, gap hokim va tobelik munosabatida bo'lgan qismlardan iboratdir va ular bevosita bo'ysunish- iyerarxiya prinsipiga amal qiladi. Gap avval ikki ishtirokchi qismga va so'ngra har bir ishtirokchi qism yana ikki ishtirokchi qismlarga ajratiladi. Bu ish to oxirgi ikki eng kichik ma'no anglatuvchi birlik aniqlanguncha davom etadi.  Masalan:

Transformatsion metod  Bu uslub zamonaviy uslublar ichida eng mukammali hisoblanadi. Chunki u tildagi sintaktik jarayonlarni tushuntirish imkoniga egadirj  Transformatsion uslub ta'limotiga binoan tilning sintaktik tuzilishi asosida elementar yadro gaplar yotadi. Bu elementar sintaktik strukturalarning o'zgarishi yangi turdagi mukammalroq strukturalarning (sintaktik birliklarni: so'z birikmalari, gaplarning) yuzaga kelishiga sabab bo'ladi. Har bir murakkab gap boshqa bir elementar (yadro) gapning o'zgarishi natijasidir. Bu uslub go'yo til paydo boigan vaqtdan boshlab, tilning to hozirgacha bo'lgan rivojlanish bosqichlarini o'z ichiga oladi. Ba'zi olimlarning fikrich'a, tillarning rivojlanish bosqichlarini bolalar nutqi misolida ko'rish mumkin.  Bolalar nutqini o'rganish shuni ko'rsatadiki, ular dastlab ayrim tovushlarni, ularning kombinatsiyasini, ayrim so'zlarni, so'z birikmalarini va keyinchalik sodda elementar gaplarni talaffuz qila boshlaydilar. Shundan so'ng asta- sekin bog'langan qo'shma gaplarni (parataksis), keyinchalik esa, ergashgan qo'shma gaplarni (gipotaksis) ishlata boshlaydilar.

STATISTIK METOD  Statistik tahlil tilning barcha qatlamlarida birdek qo'llanishi sababli universal uslub hisoblanadi. Bu uslub transformatsion tahlil kabi tushuntirish qobiliyatiga ega bo'lmasa-da, nutqda til elementlari va til hodisalarining ishlatilish darajasini aniq ko'rsatib beradi. Hozirgi zamon tilshunosligi til hodisalarini faqat sifat tomonidan emas, balki miqdor jihatidan ham chuqur o'rganishni taqozo etadi. Ma'lumki, miqdor o'zgarishi sifat o'zgarishi bilan uzviy bog'liqdir.

 Til va nutq hodisalarining ishlatilish darajasi bir xil emas. Til hodisalarining statistik xususiyati lug'aviy ma'lumotlarga asoslanadi. Tillardagi so'z turkumi miqdor jihatdan o'rganilganda otlar lug'at tarkibining 50-60 %, fe'l 20-25 %, qolgan so'z turkumlari taxminan 15-20 % ni tashkil etishi aniqlangan. Nemis tilidagi otlarda jins kategoriyasi borligi ma'lum. Uchta jinsning bu tildagi nisbati quyidagicha: feminin jinsdagi otlar - 45 % maskulin jinsdagi otlar - 38 % neytral jinsdagi otlar - 17 % 2F 120C3303 13 0B 120C 07

Ma' no komponentlarini tahlil qilish metodi (definitsion tahlil)  Keyingi yillar ichida so'zning ma'no anglatish jihatini mayda elementar ma'no anglatuvchi birliklarga bo'lib o'rganish rivojlandi. So'zning lug'aviy ma'nosini bu tarzda o'rganish tilshunoslikda ma'no koinponentlarini tahlil qilish uslubi nomini oldi.  Ushbu uslub azaldan ko'p ma'noli so'zlarning o'zaro ma'nosini farqlashda leksikografiya sohasida ma'lum darajada qo'llanib kelingan.  Tilshunoslar bu uslubdan XX asrning 50-60-yillariga kelib, sintaksisda ham foydalana boshladilar.  So'zning ma'nosini farqlovchi semalar yig'indisidan tashkil topadi. Sema - so'zning eng kichik ma'no birligidir. Masalan: ayol – odam, qiz – odam, ayol jinsiga taalluqli ayol jinsiga taalluqli yoshi katta yoshi katta emas 32 02 02 07 0909

 Hozirgi kunda ma'no komponenti uslubining ikki ko'rinishi mavjud:  1. So 'zning lug 'aviy ma 'nosini tahlil qilish. 2. Ko'p pog'onali definitsion tahlil (KPDT) Ularning o'zaro farqi quyidagicha:  1. So'zning asosiy ma'nosi (umumiy farqlovchi semalar) ushbu so'zning lug'aviy ma'nosida eksplitsit, ya'ni ochiq va aniq ifodalangan bo'lsa, bunda definitsion tahlilning birinchi turidan foydalanamiz.  blackhead — a stupid person Bu yerda blackhead so'zining izohi bu so'zning insonga taalluqli ekanligi (person leksemasi - eksplitsit izoh) va bu insonning aqlan ojiz (stupid) ekanligini ko'rsatib turibdi.  2. KPDT asosan farqlovchi semalarni aniqlashda keng qo'llaniladi. Agar so'zning ma'nosi lug'aviy ma'no izohida aniq bo'lmasa, ya'ni implitsit (yashirin) tarzda ifodalangan bo'lsa, unda biz ko'p pog'onali uslubdan foydaiangan holda til birligining semantik belgilarini aniqlaymiz:  calf-stupid, silly, raw-indesent, morally offensive-unpleasant, disgusting Ushbu so'zning farqlovchi stilistik semasi KPD tahlilining 4 pog'onasidagina aniqlanadi.

O'xshashlar

LIngvistik tahlil va uning turlari

Mahmud Koshg'ariy lingvistik qarashlari

Makro va mikro toponimlar

Pragmalingvistika

Hozirgi o'zbek adabiy til kursiga kirish