Ko’makchi - Tilshunoslik - Slaydlar

Ko’makchi

Yuklangan vaqt:

08.07.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3892.056640625 KB

Ko'chirib olish

KO’MAKCHI MAVZUSI

KO‘MAKCHILARNING O‘RGANILISHI.A B C D KO‘MAKCHINING SHAKLIY XUSUSIYATIGA KO‘RA TURLARI. KO‘MAKCHILARNING XUSUSIYATLARI VA BILDIRGAN MA’NOLARI. KO‘MAKCHI VA QO‘SHIM - CHALAR MA’NODOSHLIGI.REJA: E FOYDALANILGAN AD - ABIYOTLAR RO‘YHATI.

Ko‘makchilarning o‘rganilishi  Turkiy tillarda (jumladan, o‘zbek tilida ham) ko‘makchi ko‘pdan buyon tilshunoslarning tekshirish manbai bo‘lib kelmoqda. O‘zbek tilidagi ko‘makchiga birinchi bo‘lib m ukammal ta’rifni A.N.Kononov bergan: «Ko‘makchilar s hunday bir gruppa so‘zlarki, ular ot bilan yoki obyekt bil an predikat orasidagi qurol-vosita, maqsad, sabab, payt, masofa, yo‘nalish, o‘xshatish kabi munosabatning yaratil ishida xizmat qiladi».

 Sh.Shoabdurahmonov ham o‘zining «Yordamchi so‘zlar » asarida ko‘makchiga shunday ta’rif bergan: « Ko‘makc hi obyektning obyektga yoki obyektning predikatga bo‘l gan turli grammatik munosabatini ko‘rsatuvchi yordamc hi so‘zdir».  Darhaqiqat, ko‘makchi mustaqil so‘z orasidagi tobe mun osabatni ifodalash va kelishik ma’nosini aniqlashtirish, t o‘ldirish uchun xizmat qiladi. Shu xususiyati bilan ko‘m akchi bog‘lovchi va yuklamadan farq qiladi.

KO‘MAKCHI – ot, olmosh, harakat nomi va si- fatdoshlardan keyin kelib, ularni hokim so‘zga bog‘lash uchun xizmat qiluvchi bilan, uchun, kabi, singari, orqali, sayin, sari, haqida, uzra ka- bi so‘zlar. Masalan: Qish qo‘ynidan baxt singa- ri yoz uchib kelur. Ko‘makchilar tarixan mustaqil so‘zlar bo‘lib, hozirgi kunda leksik ma’nosini yo‘qotgan va grammatik ma’no ifodalashga o‘tgan.

KO‘MAKCHiNING SHAKLIY XUS USIYA- TIGA KO‘RA TURLARI Sof ko‘makchi 1. Yarim ko‘makchi2. Qo‘shimchasimon ko‘makchi3.

 SOF KO‘MAKCHILAR – atash ma’nosini butunlay yo‘ qotib, faqat o‘zi birikkan so‘zni boshqa so‘zga tobelantiri b bog‘lash uchun xizmat qiladigan so‘zlar.  Sof ko‘makchilar quyidagilar:  Bilan  Sari  Sayin  Uchun  Kabi  Qadar  Singari  Uzra  Tufayli  Haqida  Birga  Holda

 Sof ko‘makchi boshqa so‘zga birikkan holda turli munosabatni anglatadi. Jumladan, bi lan ko‘makchisi o‘zbek tilida asosan ko‘makchi, ba’zan bog‘lovchi vazifasida ishlatil adi. Shuning uchun bu ko‘makchi turi yordamchi so‘zdan birining o‘rnida ikkinchisi q o‘llanilishi nuqtayi nazaridan ko‘makchi-bog‘lovchi atamasi ostida ham o‘rganilmoqd a. Bilan yordamchisining etimologiyasi haqida prof.A.N.Kononov V.V.Radlov, J.Deni kabi qator turkiyshunoslarning fikrini e’tiborga olib, uning birlan so‘zidan kelib chiqq ani aytiladi. Bilan yordamchisining birla, birlan, bila, ila, -la shakllari vazn, qofiya va uslub talabiga ko‘ra ko‘proq poeziyada uchraydi. Chunonchi, Baxt ila to‘lib-toshgan g o‘zal oy deraza tagida o‘sgan daraxt barglarida mudrab yotadi . (R. Thokur)

“ Bilan” ko‘makchisining bildirgan ma’nolari Birga - lik Vosit a PaytSaba bHolat 14 1A 28 0A 21 2C 0D2127 27 07

“ Uchun” ko‘makchisining bildirgan ma’nolari Atal - gan - lik Maqsa d Sab abEva z 05 1A 26 1A 28 04 29 0D 2127 1B 30

 Kabi, singari , yanglig‘ ko‘makchisi bir narsani boshqa narsaga o‘xsh atish, chog‘ishtirish ma’nosini anglatadi. Masalan, Ukam men kabi be chora … g‘am chekib yotgandir (Oybek).  Qadar, dovur ko‘makchisi hokim bo‘lakka tobelanish munosabatini y uzaga chiqarar ekan, bunda o‘rin, payt ma’nosini ifodalaydi. Qadar k o‘makchisi -ga qo‘shimchali ot va olmosh bilan qo‘llanib, «chegara », «nihoya» ma’nosini bildiradi: Tantanali yig‘ilish boshlangunga qa dar askiya, o‘yin-kulgi davom etdi (Oybek).  Orqali ko‘makchisi harakatning biror vosita bilan bajarilishini bildirad i: Anvar o‘z istiqbolini yolg‘iz muhabbat orqali ko‘rar edi (A.Qodiriy) .  Sari ko‘makchisi harakatning yo‘naltirilgan o‘rni, payti ma’nosi ni anglatadi: Hirot sari yurdik. (Oybek)

Solishtiring -dek, -day (qo‘shimcha- simon ko‘makchi) kabi , singari, yanglig‘ (sof ko‘makchi) 1. Oy dek go‘zal qiz . 2. Tog‘ dek yuksak . 3. Lochin day dadil . 4. Ilgarigi dek qadrdon bo‘lib ketishgan. 5. Gul day ochilib menga bir bor qaramaysiz . Oy kabi go‘zal qiz. Tog‘ kabi yuksak. Lochin singari dadil. Ilgarigi kabi qadrdon bo‘lib ketishgan. Gul yanglig ‘ ochilib bizga bir bor qaramaysiz.

 Ko‘makchidan bilan, uchun, kabi, singari, yanglig‘, sayin, sari, sababl i, orqali, tufayli, chog‘li, bo‘ylab, haqida, to‘g‘risida kabilar o‘zi biriki b kelgan so‘zga hech qanday qo‘shimchasiz bog‘lanadi; tomon, qada r, qarshi, qaraganda, doir, binoan, qaramay kabi ko‘makchi o‘zi biri kib kelgan so‘zdan -ga qo‘shimchasini qabul qilishni talab qiladi: q onunga binoan, ukasiga qaraganda, baxtga qarshi; so‘ng, keyin, bos hqa, tashqari, buyon, avval, ilgari, boshlab ko‘makchisi -dan qo‘shi mchali so‘z bilan birikadi: bundan avval, o‘qishdan keyin, tanaffusdan so‘ng kabi.

Ko‘makchi va qo‘shimchalar ma’nodoshligi QO‘SHIMCH A KO‘MAKCHI MISOL -dek kabi, singari, yanglig‘ Xona suv quygan dek (kabi) jimjit. -ga tomon, bo‘ylab U dala ga (tomon, bo‘ylab) ketdi. -ga uchun Bu sovg‘ani onam ga (uchun) oldim. -dan uchun, orqali Mehnatsevarligi dan (uchun) obro‘ topdi. Radio dan (orqali) eshitdi. -cha qadar Ular kechga cha (qadar) o‘tirishdi. -da bilan Qo‘li da (bilan) terdi.

Shuni ta’kidlash kerakki, ma’- noni ifodalashda kelishik bilan ko‘makchi ma’lum darajada bir- biridan farqlanadi. Kelishik qo‘- shimchasi orqali ifodalangan ma’- no aniq , ko‘makchi orqali ifoda- langan ma’no esa umumiyroq , noaniqroq bo‘ladi. 2A16020F0507 0F110F050705 0411120E 140503050B0A 1A16050E 0F1107 0B06 10 090A0F1B0A 0E 10 06050B0614190F0519 0714111209

“ Ta’lim-tarbiya xalq ma’naviyatini shakllanti - radi- gan va boyitadigan eng muhim omildir. Ta’lim ti-zimini va shu asosda ongni o‘zgartir - masdan turib ma’naviy - atni rivojlantirib bo‘lmaydi”.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  R. Sayfullayeva va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent 201 0. 378-385-betlar.  Qalandar Sapayev. Hozirgi o‘zbek tili. Toshkent 2009. 271-292-betlar.  Rаhmаtullаyev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. –Т.: “Univеrsitеt”. 2006.  O‘zbеk tili grаmmаtikаsi. 1-qism, Моrfоlоgiya. –Т.: “Fаn”. 1975.  Тursunоv U, Мuхtоrоv А., Rаhmаtullаyev Sh. Hоzirgi o‘zbеk tili. –Т.: “O‘zbеkistоn”. 1992.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

O'xshashlar

Yordamchi so’zlar

Bog’lovchilar

Fe’l - Fe’lning noaniq formasi

O’zbek tilshunosligida sblarning formal-funksional tahlili va natijalari

Ergash gapli qo’shma gap