Grammatika haqida umumiy ma’lumot - Tilshunoslik - Slaydlar

Grammatika haqida umumiy ma’lumot

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

140.9814453125 KB

Ko'chirib olish

Dars: Ona tili www.arxiv.uz

GRAMMATIKA so’zi grekcha so’z bo’lib, o’qish va yozish degan ma’noni anglatadi. Grammatika so’zlarning gapda o’zgarishi va o’zaro birikib,gap hosil qilishi haqidagi qoidalar to’plami hisoblanadi. Mavzu: Grammatika haqida umumiy ma’lumot. www.arxiv.uz

Morfologiya Sintaksis Grammatika www.arxiv.uz

Tilimizdagi so’zlarning ayrimlari ham leksik, ham grammatik ma’noni anglatadi. Tilimizdagi so’zlarning ko’pchiligi atash ma’nosiga ega. Masalan, qalam so’zining atash ma’nosi “yozuv quroli”, sariq so’zining atash ma’nosi “rang”, olti so’zining atash ma’nosi “miqdor nomi”, bormoq so’zining atash ma’nosi “bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga tomon harakatlanmoq”, bugun so’zining atash ma’nosi “nutq so’zlanib turgan kun”kabi ma’nolaridir. www.arxiv.uz

Masalan, qalam so’zi nima? Degan so’roqqa javob bo’lib, ma’lum bir so’zlar guruhiga kiradi, birlik, kelishik ma’nolariga ega, gap ichida ma’lum bir vazifani bajaradi: Qalam (ega) topildi.Demak, so’zlarning qaysi guruhga mansubligi, shu guruh uchun umumiy bo’lgan turli ma’nolar va shu so’zning gap ichida ma’lumvazifa bajarishi grammatik ma’no deyiladi. Yuqoridagi qalam so’zi shaklida birlik va bosh kelishik ma’nolarini ifodalayapti.Demak har bir grammatik ma’no uchun mos shakl mavjud ekan. Ana shu shakllar grammatik shakl deb yurutiladi. www.arxiv.uz

Grammatik ma’no quydagi vositalar yordamida ifodalanadi. 1.Qo’shimchalar yordamida: uyga, ukam, kelsa,boraman. 2.Yordamchi so’zlar vositasida: qalam bilan yozdi, sen uchun oldim. 3.So’z tartibi orqali: keng ko’cha (birikma)- Ko’ch keng (gap). 4. Ohang yordamida: Dars tugadi (darak gap). Dars tugadi? (so’roq gap), Dars tugadi! (undov gap). 5.So’zlarni juftlash va takrorlash orqali: qozon- tovoq (jamlash ma’nosi). 6. Urg’u yordamida. Gulla*r (ot)- gu*llar (fe’l). www.arxiv.uz

So’zning nutqdagi ma’lum grammatik ma’no ifodalovchi shakli uning grammatik formasi hisoblanadi. Masalan, o’qimoqdamiz so’zining leksik ma’no ( ish- harakat) dan tashqari, grammatik zamon va shaxs-son ma’nolarini ham ifoda qiladi.Bular leksik ma’noga qo’shiluvchi grammatik ma’no bo’lib , -moqda, -imiz affikslari orqali shakllanadi.So’zning grammatik formasi www.arxiv.uz

Sintetik forma Analitik forma Juft va takroriy forma www.arxiv.uz

Sintetik forma affiksli so’zlardir: kitobni, yozmoqdasan, keltir va boshqalar. Analitik forma yordamchi so’lar ishtirokida xosil bo’ladi: Zulfiya singari, talaba uchun. Juft va takroriy formalar- ham ma’lum grammatik ma’no ifoda qiladi. Masalan, juft formalar ( erta-kech, qishin-yozin), takroriy formalar ko’plik qop-qop (bug’doy), katta-katta (shaharlar) ni ifodalaydi. www.arxiv.uz

Grammatik ma’noni ifodalash usullari.  Affiksal vosita;  Sof nomustaqil va nomustaqil vazifadagi so’z;  So’z tartibi;  Takror;  Ohang;  Sintaktik qolip; www.arxiv.uz

Affiksatsiya tilimizda grammatik ma’no ifodalashning eng keng tarqalgan turi, u orqali deyarli aksariyat grammatik ma’no ifodaladi.Ifodalaydigan grammatik ma’noning xarakteriga va o’z mohiyatiga ko’ra affikslar ikiga bo’linadi: a)so’z yasovchi affiks. Masalan: -chi, -la. b)shakl yasovchi affiks.Masalan, -ni, cha. www.arxiv.uz

Sof nomustaqil va nomustaqil vazifadagi so’z ham grammatik ma’no ifadolovchi vosita sirasiga muhim o’rin tutadi. Yordamchi so’z mustaqil so’z va gapda grammatik ma’no ifodalashning alohida turini tashkil etadi. Ko’makchi mustaqil so’z bilan birga kelib, oldin turgan so’zni keyingi so’z bilan grammatik aloqaga kiritadi. (Biz kelajakka ishonch bilan qaraymiz). Bog’lovchilar teng munosabatli birliklarni bog’lab, ular orasida har xil tenglashtirish,zidlash, ayirish kabi morfologik ma’no ifodalash uchun xizmat qiladi: olma- anor, o’qidi, lekin yozmadi. www.arxiv.uz

So’z tartibi grammatik ma’no ifodalashning maxsus vositasi, tartib o’zgarishi so’z grammatik ma’nosining o’zgarishiga olib keladi. Masalan, Dalalar yam-yashil birikuvi gap bo’lsa, yam- yashil dalalar birikuvi so’z birikmasi. “Gap” va “so’z birikmasi” grammatik ma’noning sintaktik turi. Grammatik ma’no ifodalashda so’z tartibiga ohang hamrohlik qiladi.Ya’ni yuqoridagi gap va so’z birikmasida tartib o’zgarishi bilan ularning ohangi ham o’zgarib ketgan ( so’z birikmasida tugallanmagan, gapda esa tugallangan ohang mavjud. www.arxiv.uz

Ohang –grammatik ma’no ifodalashning fonetik vositasi.Bu vosita yordamida gapning turi, gap bo’laklariga ajratish, farqlash mumkin. Gulnora,singlim keldi. Gulnora,(bilan) singlim keldi. Gulnora singlim keldi gaplarining birinchisida ( Gulnora ) va( singlim ) so’zlari uyushiq bo’lak sifatida vazifasida, ikkinchi gapda ( Gulnora ) so’zi undalma, ( singlim ) so’zi ega, uchinchi ( Gulnora )so’zi aniqlovchi, (singlim ) so’zi izohlanmish ega vazifasida kelgan. www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlar. 1.M.A. Hamrayev Ona tili. Toshkent, 2012. 2.I. Rasulov, “O’zbek tili” Toshkent, “O’qituvchi”1983 3.Arziqulov M Tilshunoslikka kirish. Toshkent, 1992. www.arxiv.uz

E’tiboringiz uchun rahmat!!! www.arxiv.uz

O'xshashlar

Hol haqida umumiy ma’lumot

Qo‘shma gap haqida umumiy ma’lumot

Uslubiyat haqida umumiy ma’lumot va nutq uslublari

Yuklama haqida ma’lumot

Til tushunchasi va funksiyalari, tilshunoslik haqida umumiy ma’lumot