Til tushunchasi va funksiyalari, tilshunoslik haqida umumiy ma’lumot - Tilshunoslik - Slaydlar

Til tushunchasi va funksiyalari, tilshunoslik haqida umumiy ma’lumot

Yuklangan vaqt:

27.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3706.6689453125 KB

Ko'chirib olish

 Reja:Mavzu: Til tushunchasi va funksiyalari, tilshunoslik haqida umumiy ma’lumot 1. Tilshunoslik fani haqida ma’lumot 2. Til ijtimoiy hodisadir 3. Til – taraqqiy qilib, o`zgarib boruvchi hodisa

1. Tilshunoslik fani haqida ma`lumot. Tilshunoslik fani kishilar tili haqidagi fan sifatida ijtimoiy-gumanitar fanlar guruhiga kiradi. “Tilshunoslik til haqidagi, uning ijtimoiy tabiati, vazifasi, ichki tuzilishi, tasnifi haqidagi; muayyan tillarning ish ko`rish (faoliyat) qonunlari va tarixiy taraqqiyoti haqidagi fan”. Tilshunoslik fani hozirgi zamon fanining barcha asosiy turlari bilan bog`liq. Tilshunoslik – ko`p qirrali fan. U fan sifatida umumiy va xususiy, nazariy va amaliy tilshunoslikka ajratiladi.

Umumiy tilshunoslik barcha tillar bo`yicha to`plangan ma’lumotlarni umumlashtiradi va turli tillarga tatbiq etiladigan nazariyani yaratadi. Umumiy tilshunoslikning maqsadi: 1) tilning tabiatini, mohiyatini aniqlash; 2) til haqidagi fanning sathlarini va ularni o`rganuvchi sohalarni belgilash; 3) tillarning tasnifini yaratish; 4) lingvistik tahlil metodikasini ishlab chiqish va boshqalar. Xususiy tilshunoslik – alohida, ayrim til haqidagi fan; jumladan, o`zbek tilshunosligi - o`zbek tili haqidagi fan, qozoq tilshunosligi - qozoq tili haqidagi fan, rus tilshunosligi – rus tili haqidagi fan va h.k. O`z-o`zidan ayonki, har bir xususiy tilshunoslik ma’lum bir konkret tilga xos bo`lgan ma’lumotlarni o`z ichiga oladi. Nazariy tilshunoslik til haqidagi nazariyani o`rgansa, amaliy tilshunoslik lingvistik bilimlarni amalda qo`llash bilan shug`ullanadi.

2. Til ijtimoiy hodisadir Til kishilarning o`zaro muloqotga kirishuvi va fikr almashuviga bo`lgan ehtiyoj natijasida paydo bo`lgan ijtimoiy hodisadir. Til paydo bo`lgandan keyin (bu, olimlarning taxminicha, ibtidoiy jamoa tuzumi davrida yuz bergan) jamiyat tez rivojlana boshlagan. Til jamiyat uchun, uning a’zolari bo`lmish insonlar uchun xizmat qiladi, shuning uchun til ijtimoiy hodisa hisoblanadi, ya’ni til yakka odamga emas, balki butun jamiyatga daxldor bo`lib, shu jamiyat a’zolari yordamida shakllantirilib, rivojlanib boradi. Shu tufayli ham tilning taqdiri jamiyatning taqdiri bilan chambarchas bog`liq. Til bo`lmasa, jamiyatning bo`lishi mumkin emas, ya’ni til odamlarni jamiyat sifatida jipslashtirib turuvchi buyuk ne’matdir. Jamiyatsiz tilning mavjud bo`lshi mumkin emas. Jamiyat a’zolari ham tilning yashashi, rivojlanishiga o`z hissalarini qo`shadi. Shu munosabat bilan o`tgan asrning 80-90-yillaridagi o`zbek tilining ahvolini eslash o`rinlidir. Bu davrda o`zbek tilining faoliyat ko`rsatish doirasi juda torayib, uning yo`q bo`lib ketish xavfi paydo bo`ldi.

Ana shunda jamiyatimizning ilg`or vakillari ona tilimizni himoya qilib, uning taqdiri uchun qayg`urib, amaliy harakatlarni boshlashdi va buning natijasida 1989 yil 21- oktyabrda o`zbek tiliga davlat tili maqomi berish haqidagi Qonun qabul qilindi. Aytish mumkinki, bu Qonunning qabul qilinishi istiqlol tomon qo`yilgan dastlabki qadamlardan biridir. Til tafakkur bilan, kishining fikrlash faoliyati bilan chambarchas bog`liq. Har qanday fikr til materiallari asosida shakllanadi.

Til tuzilishiga ko`ra murakkab hodisa bo`lib, u bir-biri bilan uzviy bog`langan quyidagi qismlardan iborat: 1. Tovushlar tizimi. 2. Lug`at boyligi yoki leksika. 3. Grammatik qurilishi. Ma’lumki, inson tili tovush tilidir. Har bir tilning o`z tovushlar tizimi mavjud. Tovushlar so`zlarni, iboralarni, grammatik shakl va ko`rsatkichlarni shakllantiradi. Tovushlardan iborat bo`lgan so`z va iboralar yig`indisi tilning lug`at boyligini tashkil qiladi. Lug`at boyligidagi so`z va iboralar fikrni ifodalovchi gap uchun qurilish materiali bo`lib xizmat qiladi. Gap, uni qurish qonun-qoidalarini tilning grammatik qurilishi belgilaydi. Demak, tilning tarkibiy qismlari sanalmish tovushlar tizimi, lug`at boyligi, grammatik qurilishi o`zaro chambarchas bog`langan bo`lib, biri ikkinchisining bo`lishini talab qiladi. Har bir konkret til o`zining ana shu uzvlari bilan bir butun tizimni, sistemani, til tizimini tashkil etadi.

3. Til – taraqqiy qilib, o`zgarib boruvchi hodisa Til to`xtovsiz ravishda o`zgarib turuvchi, taraqqiy etib boruvchi ijtimoiy hodisadir. Til taraqqiyoti jamiyat taraqqiyoti bilan bevosita bog`liq. Tilning taraqqiyoti birinchi navbatda uning lug`at boyligida o`z aksini topadi. Kishilar hayotidagi o`zgarishlar, ilm-fan va madaniyatning taraqqiyoti leksikani boyitib boradi. Tilning tovushlar tizimi va grammatik qurilishi esa juda sekinlik bilan o`zgaradi. Buni til tarixini o`rganish orqaligina sezish mumkin.

O ` Z B E K T I L I - O ` Z B E K M I L L AT I N I N G T I L I , O ` Z B E K T I L I - O ` Z B E K I S T O N R E S P U B L I K A S I N I N G D AV L AT T I L I . D AV L AT T I L I S I F AT I D A O ` Z B E K A D A B I Y T I L I N I N G M AV Q E I B E Q I Y O S D A R A J A D A O ` S D I , X I Z M AT D O I R A S I K E N G A Y D I , L U G ` AT T A R K I B I B O Y I D I , F O N E T I K T I Z I M I , G R A M M AT I K Q U R I L I S H N I N G T A K O M I L L A S H U V I D A K AT T A O ` Z G A R I S H L A R Y U Z B E R G A N I H A M S H U N D A K O ` R I N A D I . O ` Z B E K M I L L I Y T I L I H O Z I R G I O ` Z B E K M I L L AT I G A M A N S U B B O ` L G A N B A R C H A K I S H I L A R N I N G U M U M I Y VA YA G O N A T I L I D I R . U O ` Z B E K M I L L AT I N I N G S H A K L L A N I S H I B I L A N B E V O S I T A B O G ` L I Q . O ` Z B E K M I L L AT I S H A K L L A N G U N G A Q A D A R U U R U G ` T I L I , Q A B I L A T I L I VA X A L Q ( E L AT ) T I L I T A R Z I D A YA S H A B , R I V O J L A N I B K E L D I .

O`zbek adabiy tili ijtimoiy vazifasining kengayishi natijasida uning lug`at tarkibida jiddiy o`zgarishlar ro`y berdi. Tilning leksikasi ichki imkoniyatlar bilan yangi yasalgan so`zlar va boshqa tillardan qabul qilingan so`zlar hisobiga boyib borishi ko`zga tashlanmoqda. Kishilar ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi, xalq xo`jaligidagi, madaniyat, fan-texnika sohasidagi ko`pgina o`zgarishlar yangi tushunchalarni, yangicha munosabatlarni keltirib chiqardi. Bularning hammasi o`zbek tili leksikasining ko`pgina yangi so`zlar hisobiga hamda boshqa tillardan o`zlashtirilgan so`zlar hisobiga boyishiga sabab bo`ldi. Masalan: broker, diler, makler, kompyuter, menejer, fermer, biznes va hk. Ayrim o`zbekcha so`zlarning ma’nosida o`zgarishlar ro`y berib, ular boshqa ma’nolarda qo`llana boshladi. Masalan: ishbilarmon va tadbirkor so`zlari ilgari sifat turkumiga mansub bo`lib, belgi ifodalagan bo`lsa, hozirgi paytda bu so`zlar ot turkumiga o`tdi va shaxs ma’nosini ifodalaydigan bo`ldi. Bu jarayonlarning barchasi o`zbek tili lug`at boyligini yangi pog`onaga ko`tardi

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. M. Hamroyev “Ona tili”. “Fan” NMIU. Toshkent – 2012. 2. Z. Xolmanova “Tilshunoslikka kirish”. Toshkent – 2010. 3. www.Wikipediya.com portali 4. www.ziyouz.com axborot-ta`lim portali.

O'xshashlar

Hol haqida umumiy ma’lumot

Qo‘shma gap haqida umumiy ma’lumot

Uslubiyat haqida umumiy ma’lumot va nutq uslublari

Yuklama haqida ma’lumot

Sifat so’z turkumi haqida ma’lumot