Uslubiyat haqida umumiy ma’lumot va nutq uslublari - Tilshunoslik - Slaydlar

Uslubiyat haqida umumiy ma’lumot va nutq uslublari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5756.5 KB

Ko'chirib olish

Uslubiyat tilshunoslik fanining bir bo‘limi bo‘lib, nutq jarayonida til hodisalarining maqsadga, sharoitga va muhitga mos ravishda foydalanish qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Uslubiyatda uslublar, til vositalarining nutqda qo‘llanish yo‘llari, lug‘aviy, frazeologik va grammatik birliklarning qo‘llanish xususiyatlari o‘rganiladi. Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma’lum bir sohada qo‘llanadigan, bir qancha o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan ko‘rinishi adabiy til uslubi deyiladi. Uslub orqali so‘zlovchi shaxs narsalarga, voqealarga shaxsiy munosabatini aks ettiradi. O‘zbek adabiy tilida quyidagi asosiy nutq uslublari bor: so‘zlashuv uslubi, badiiy uslub, rasmiy uslub, ommabop uslub, ilmiy uslub (ayrim darsliklarda so‘zlashuv uslubidan boshqa barcha uslublar kitobiy uslub degan umumiy nom ostida beriladi)

Demak, adabiy tilning ijtimoiy hayotning ma’lum sohasi doirasida qo‘llaniladigan bir necha ko‘rinishlari mavjud. Ana shunday ko‘rinishlari nutq uslublari hisoblanadi. Adabiy tilning ijtimoiy hayotning ma’lum sohasi doirasida qo‘llaniladigan ko‘rinishi nutq uslublari deyiladi. O‘zbek tilining nutq uslublarini o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limiga esa o‘zbek tili uslubiyati deyiladi.

O‘zbek tilining ichki tuzilishinigina o‘rganish bizga bu til haqida to‘la axborotni bera olmaydi, chunki til birliklaridan qachon, qayerda, qanday vaziyatda foydalana bilish ham katta ahamiyatga ega. Masalan, muhtaram, qimmatli , aziz singari so‘zlarni ma’lum shaxs bildiruvchi so‘zlarga faqat rasmiy, publitsistik uslublarda qo‘shib ishlatishingiz mumkin: Muhtaram Solijon Soqiyevich! Qimmatli aka, aziz opajon kabi. Bunday birikmalarni yoningizda siz bilan oddiy holatda jonli muloqot qilib turgan kishilarga qo‘llay olmaysiz. Agar shunday birikmalarni qo‘llasangiz, noqulay ahvolga tushasiz.

Quyidagi matnning qaysi uslubga xosligini aniqlab, unga tavsif bering. Xudo ne’matlarin oliysi idrok, Aqlni madh etar kimki dili pok. Aql yo‘l ko‘rsatib, dilni etar shod Har ikki olamda aqlli obod. Aql bir tirik jon — bilmaydi zavol, Aql turmush asli buni yodlab ol. Aqldan g‘amginlik, shodlik, o‘ktamlik, Aqldan borlig-u yo‘qlig-u kamlik. Kishi ish qilarkan beaql-u idrok, Bu ishdan bo‘ladi yurak-bag‘ri chok. Mashq

Kundalik hayotda uyda, ko‘cha-ko‘yda, ish joylarida va boshqa joylarda kishilarning bir-biri bilan erkin muloqotga kirishuvi so‘zlashuv uslubi orqali yuzaga chiqadi. Oddiy so‘zlashuv uslubida so‘zlovchi nutq vaziyatidan kelib chiqib, axborot uchun eng kerakli so‘zlarnigina ishlatadi. Qolganlari nutqiy vaziyatdan bilinib turadi yoki imo-ishora va mimikalar bilan to‘ldiriladi. Masalan, kinoteatr chi р taxonasidan chi р ta olish uchun so‘raysiz: — Beshinchidan ikkita (Menga beshinchi qatordan ikkita chi р ta bering deb o‘tirmaysiz). So‘zlashuv uslubining o‘zi ikki turga bo‘linadi: 1) adabiy so‘zlashuv uslubi; 2) oddiy so‘zlashuv us lubi. Ma’lum adabiy til me’yorlariga bo‘ysungan, tartibga solingan so‘zlashuv uslubiga adabiy so‘zlashuv uslubi deyiladi. Adabiy tilning og‘zaki shakli adabiy so‘zlashuv uslubi orqali amal qiladi. Radioeshittirishlari, televideniye ko‘rsatuvlari shunday uslubda olib boriladi. Adabiy til me’yorlariga doimo amal qilavermaydigan erkin muloqot shakli oddiy so‘zlashuv uslubi sanaladi.SO‘ZLASHUV USLUBI

PUBLITSIS Т IK USLUB Publitsistika (lot. publika — xalq, omma) davrning eng muhim, dolzarb masalalarini o‘quvchilarga, tinglovchilarga, tomoshabinlarga gazeta-jurnal, radio, televideniye orqali yetkazish, ommani jonlan tirish, kishilarning ongiga atrofda sodir bo‘layotgan voqealarni singdirish, ularning ijtimoiy qarashlarini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Ommaviy axborot vositalarida (gazeta-jurnal, radio, tele videniye), Oliy Majlis yig‘inlarida, turli xil anjumanlarda qo‘llanila digan nutq uslubi publitsistik uslub sanaladi. Publitsistik uslub ikki xil shaklda namoyon bo‘ladi: 1) yozma shakl; 2) og‘zaki shakl. Ijtimoiy-siyosiy masalalarga bag‘ishlangan bosh maqolalar, felyeton va pamfletlar, murojaatnomalar, chaqiriqlar, deklaratsiyalar publitsistik uslubning yozma shakliga mansubdir. Radio va televideniyeda chiqayotgan siyosiy sharhlovchilar, notiqlarning nutqlari esa publitsistik uslubning og‘zaki shaklidir.2B01 2D 2A

BADIIY USLUB Badiiy asarlarni ko‘p o‘qigansiz. Har bir tilning butun imko Badiiy asarlarni ko‘p o‘qigansiz. Har bir tilning butun imko niyatlari, bor boyligi, jozibasi badiiy asarlar orqali namoyon niyatlari, bor boyligi, jozibasi badiiy asarlar orqali namoyon bo‘ladi.bo‘ladi. Badiiy asarlarning bayon qilish uslubi badiiy uslub hisoblanadi.Badiiy asarlarning bayon qilish uslubi badiiy uslub hisoblanadi. Badiiy uslubning o‘ziga xos xususiyati shundaki, unda adabiy Badiiy uslubning o‘ziga xos xususiyati shundaki, unda adabiy tilning barcha imkoniyatlarini o‘z ichiga olish bilan birga, o‘zbek tilning barcha imkoniyatlarini o‘z ichiga olish bilan birga, o‘zbek shevalariga, kasb-hunarga doir leksik birliklar, bugungi kundalik shevalariga, kasb-hunarga doir leksik birliklar, bugungi kundalik iste’moldan chiqib ketgan tarixiy so‘zlar ham personajlar nutqi iste’moldan chiqib ketgan tarixiy so‘zlar ham personajlar nutqi orqali ishlatila beradi. Badiiy uslub o‘quvchida estetik zavq orqali ishlatila beradi. Badiiy uslub o‘quvchida estetik zavq uyg‘otadi. Demak, badiiy uslub orqali ro‘yobga chiqqan nutq uyg‘otadi. Demak, badiiy uslub orqali ro‘yobga chiqqan nutq ma’lum voqea-hodisa haqida axborot berish (kommunikativ ma’lum voqea-hodisa haqida axborot berish (kommunikativ vazifani bajarish)dan tashqari, o‘quvchiga ta’sir qilish (ekspressiv) vazifani bajarish)dan tashqari, o‘quvchiga ta’sir qilish (ekspressiv) vazifasini ham bajaradi. Badiiy uslub uchun obrazlilik, tasviriy vazifasini ham bajaradi. Badiiy uslub uchun obrazlilik, tasviriy ifoda vositalariga boylik xosdir. Badiiy uslubdan boshqa barcha ifoda vositalariga boylik xosdir. Badiiy uslubdan boshqa barcha uslublar ijtimoiy hayotning ma’lum sohasi doirasida uslublar ijtimoiy hayotning ma’lum sohasi doirasida chegaralangandir. Badiiy uslub, ulardan farqli ravishda, inson chegaralangandir. Badiiy uslub, ulardan farqli ravishda, inson amaliy hayotining barcha tomonlarini qamrab oladi. Shuning amaliy hayotining barcha tomonlarini qamrab oladi. Shuning uchun unda ilmiy uslubning ham, publitsistik uslubning ham, so‘z uchun unda ilmiy uslubning ham, publitsistik uslubning ham, so‘z lashuv uslubining ham, rasmiy uslubning ham elementlari namoyon lashuv uslubining ham, rasmiy uslubning ham elementlari namoyon bo‘laveradi. bo‘laveradi. 29

Chistonlarni o‘qing, ular asosida she’riy asarlarning o‘ziga xos xususiyatlari haqida fikr yuriting. U nima, og‘zi bor ammo tishi yo‘q, Og‘ziga ne tushsa qiyar, ishi yo‘q. Barmoqni tekkizar bo‘lsang og‘ziga, Changalin soladi, hech qo‘rqishi yo‘q. Katta tuya — dumi yo‘q, Ovqat uchun g‘ami yo‘q. Daryodan suv ichadi, Odamga rizq sochadi.

Huquqiy qonunchilik va ish yuritish munosabatlari doirasida qo‘llaniluvchi nutq uslubi rasmiy uslub hisoblanadi. Rasmiy uslub quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. Sof qonunchilik uslubi (qonun, farmon, fuqarolik va jinoiy aktlar, nizomlar uslubi). 2. Idoraviy — devonxona uslubi (buyruq, ariza, talabnoma, bildirgi, tavsifnoma, tarjimayi hol, ishonchnoma, dalolatnoma); di р lomatik uslub (nota, bayonotnoma, bitim, konvensiya va boshqalar). Rasmiy uslub deyarli yozma shaklda ro‘yobga chiqadi. U har qanday tasviriy vositalardan, obrazlilikdan xoli bo‘ladi. Bunday uslubda tilning ikki vazifasi — axborot uzatish va da’vat etish, buyurish vazifasi amalga oshadi. Masalan, ma’lumotnomada axborot berilsa, buyruqda da’vat etish, axborot o‘z aksini topgan bo‘ladi. Rasmiy uslubga mansub har qaysi turning o‘ziga xos leksik, grammatik xususiyatlari mavjud. Masalan, qaror, farmonlarning o‘ziga xos tomoni shundaki, bunday matnlardagi gaplarning kesimi III shaxs majhul nisbatidagi fe’llar orqali ifodalanadi ( ogohlantirilsin , topshirilsin kabi). Ma’lumotnomada esa birinchi gapning kesimi gap boshida keladi. Rasmiy ish qog‘ozlarining sintaktik tuzilishi qat’iy qoli р larga bo‘ysunadi. Masalan, «Ushbu ma’lumotnomani ko‘rsatuvchi G‘. Mo‘ minov haqiqatan ham O‘zbekiston Milliy universitetining matematika fakultetida dekan o‘rinbosari lavozimida ishlaydi...» RASMIY USLUB3817

ISHONCH QOG‘OZI Men, Urganch akademik litseyining 2-bosqich talabasi O. Ollo berganov, menga litsey tomonidan ajratilgan mukofot pulini sinf doshim A. Do‘simovning olishi uchun ishonch bildiraman. A. Do‘simovning tug‘ilganligi haqidagi guvohnomasi № Т N 5891346. (imzo) O. Olloberganov N a m u n a3B

ILMIY USLUB Ilm-fan sohasida qo‘llaniluvchi nutq uslubi ilmiy uslub hisoblanadi. Ilmiy uslub daliliy ma’lumotnomalar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalarga (ta’rif-qoidalarga) ega bo‘lish, atamalarining keng qo‘llanilishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi. Ilmiy uslub ham o‘z ichida ikki guruhga bo‘linadi: 1) sof ilmiy uslub; 2) ilmiy-ommabop uslub. Sof ilmiy uslub muayyan fan sohasidagi kishilarga nisbatangina qo‘llaniladi. Shuning uchun bu uslubda fanning ma’lum sohasiga doir atamalar keng qo‘llaniladi. Ilmiy-ommabop uslubda esa fan yutuqlarini keng ommaga yetka zish maqsad qilinadi. Shuning uchun bunday uslub publitsistik uslubga yaqinroq bo‘ladi. Ma’lum fan sohasiga doir atamalar qo‘llanilsa ham, lekin bu atamalar xalqqa tushunarli bo‘lishi uchun izohlanadi. Sof ilmiy uslubning o‘zi ham fan tarmoqlari bo‘yicha bir-biridan farq lanadi. Masalan, matematika uslubi bilan tarix yoki adabiyot shunoslik uslubi bir xil emas. Т arix va adabiyotshunoslik uslubi publitsistik uslubga yaqinroq tursa, matematika fanining bayon qilish uslubida eng yuqori darajadagi mavhumlashtirish, turli xil formulalar, shakliy ifodalar orqali ilmiy xulosalarni bayon qilish kuchli bo‘ladi. 2A26

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT Bajardi: Sherzodjonova Feruzabonu Tekshirdi: Shodiyeva Dilfuza

O'xshashlar

Hol haqida umumiy ma’lumot

Qo‘shma gap haqida umumiy ma’lumot

Til tushunchasi va funksiyalari, tilshunoslik haqida umumiy ma’lumot

Yuklama haqida ma’lumot

Sifat so’z turkumi haqida ma’lumot