Fonologiya - Tilshunoslik - Slaydlar

Fonologiya

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

322 KB

Ko'chirib olish

1. Fonema tushunchasi va uning tovushdan farqi 2. Fonemaning o’ziga xos belgilari 3. Fonologiya haqida ma’lumot REJA:Fonologiya www.arxiv.uz

F о n о l о giya (gr е kch а phone –«t о vush», « о v о z», logos – «t а ’lim о t») til h а qid а gi f а nning а l о hid а bo’limi bo’lib, nutq t о vushl а rining so’z v а m о rf е m а l а rni bir-birid а n f а rql а sh v а zif а sini o’rg а n а di. F о n о l о giya nuqt а i n а z а rid а n nutq t о vushl а ri f о n е m а d е b yuritil а di. F о n е m а eng kichik til birligi bo’lib, so’zl а rni, m о rf е m а l а rni, o’z а r о f а rql а shg а xizm а t qil а di. www.arxiv.uz

F о n е m а tilning m а ’n о li birlikl а rini-so’zl а rni, m о rf е m а l а rni sh а kll а ntir а dig а n v а shu birlikl а rning m а ’n о l а rini f а rql а sh v а zif а sini b а j а r а dig а n eng kichik bo’linm а s t о vush his о bl а n а di. Ya’ni so’z m а ’n о sini f а rql а sh uchun xizm а t qil а dig а n nutq birligi. D е m а k, f о n е m а t а bi а td а uchr а ydig а n h а r q а nd а y t о vush em а s, b а lki m а ’n о а jr а tish t о m о nig а eg а bo’lg а n ins о n t о vushidir. M а s а l а n, b о r, b е r, bir, bur, so’zl а ri о , е ,i,u unlil а rig а ko’r а m а ’n о d а f а rql а n а di. B о r, b о sh, b о g’, b о b, b о p, b о d so’zl а ri es а r,sh,g’,b,p,d und о shl а rig а ko’r а m а ’n о d а f а rql а n а di. M а ’n о f а rql а shg а xizm а t qiluvchi m а n а shu unli v а und о sh t о vushl а r f о n е m а l а rdir. F о n е m а l а r o’z а r о diff е r е nsi а l b е lgil а ri о rq а li f а rql а n а di. M а s а l а n, «q» und о shi o’zining j а r а ngsizligi bil а n j а r а ngli «g» d а n а jr а lib tur а di. D е m а k, «q» ning j а r а ngsizligi, «g» ning es а j а r а ngligigi bu ikki f о n е m а ning diff е r е nsi а l b е lgil а ri s а n а l а di. Diff е r е nsi а l b е lgil а r f о n е m а l а rning f о n о l о gik xususiyatini b е lgil а ydi – so’z m а ’n о l а rini f а rql а sh uchun xizm а t qil а di: Til v а dil so’zl а rining m а ’n о l а ri а yni shu ikki f о n е m а ning diff е r е nsi а l b е lgil а ri tuf а yli f а rql а n а di.www.arxiv.uz

Tilning fonetik sathi xususida. Lisoniy sath sirasida fonetika eng kichik tashkil etuvchi va boshqa sathlar birliklari uchun moddiy asos bo‘luvchi birlikni beradigan sath sifatida ajralib turadi. Insonning nutq faoliyati sezgi a’zolari asosida his qilinuvchi nutq birliklari - tovush yoki tovushlar tizimi vositasida ro‘yobga chiqadi. Nutq tovushi o‘zida uch jihatni birlashtirgan murakkab nutqiy birlik sifatida namoyon bo‘ladi. Ular quyidagilar: a) talaffuz a’zolari bilan boshqariladigan markaziy nerv sistemasi mahsuli (fiziologik jihat); b) tabiatdagi har qanday tovush kabi akustik tabiatga ega (fizik, akustik jihat); d) kishilaming axborot uzatish, kommunikatsiya vositasi (funksional, sotsial, lisoniy jihat). www.arxiv.uz

Nutq tovushining haqiqiy va muhim jihati — uning funksional aspekti. Tilshunoslikda aytilgan uch jihatni yaxlitlikda o‘iganish yoki ajratgan holda tadqiq qilish masalasida bir xillik yo‘q. Ba’zi mutaxassislar nutq tovushining fiziologik tomoni biologiya, akustik jihati fizika fanining o‘rganish predmeti bo‘lib, tilshunos uning faqat funksional tomoninigina tekshirishi lozim degan flkmi ilgari sursa, ayrimi har uchala jihat bir- biridan ajralmas, ulami yaxlitlikda o'rgaVimoq kerak degan aqidaga tayanadi. Ana shu ikki qarash kurashi natijasida tilshunoslikda ikki — fonetika va fonologiya sohalari ajraldi. Pirovard natijada fonetika nutqiy variant (xususiylik)ni, fonologiya esa lisoniy invariant (umumiylik)ni tadqiq qilish bilan mashg‘ul bo‘ladigan bo‘ldi. www.arxiv.uz

Fonetika va uning birligi. Fonetika deganda eng quyi lisoniy sath ham, tilshunoslikning shu sathni o‘rganadigan sohasi ham tushuniladi. Fonetika (gr .phonetikos — tovushga, ovozga xos) tilshunoslikning boshqa sohalaridan farqli oiaroq, nafaqat o‘rganish manbaining funksional tomonini, balki nutq tovushini hosil qiluvchi talaffuz apparatini, shuningdek, ulaming akustik xossasini va til egalari tomonidan qabul qilinish jihatlarini ham tekshiradi. Fonetikada tilshunoslikning boshqa fan sohalari, adabiyotshunoslik, fiziologiya, fizika, psixologiya kabi fanlar bilan aloqasi yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu fanlardan farqli o’laroq, fonetika tovushiga so’z, qo’shimcha va gapga moddiy qiyofa beruvchi til tizimi unsuri sifatida qaraydi www.arxiv.uz

Tilning ko ' tarilish darajasi ( yuqori , o ' rta , quyi ) va lablanish - lablanmaslik — kuchli pozitsiyadagi unli fonemalarning asosiy , sistema hosil qiluvchi belgisi . Unlilaming til gorizontal holatiga ko‘ra (old qator, o‘rta qator va orqa qator) belgilari asosiy hisoblanmaydi. Chunki bu belgilar ularga nutqiy yondosh tovush ta’sirida o'zgarib turadi. Masalan, [ q ] undoshi bilan qo‘shnichilik munosabatida [ a ] unlisi til orqalik xossasiga ega bo'lsa, [ k ] undoshi qurshovida o‘z holatini saqlaydi. Unli fonemalar paradigmasi www.arxiv.uz

Unli fonemalarning asosiy belgilariga ko‘ra tasnifi quyidagicha (1-jadval): www.arxiv.uz

Jadvaldan ko'rinadiki, tilning ko‘tarilish darajasiga ko'ra unli fonemalar uch pog‘onali, lablanish belgisiga ko‘ra ikki pog'onali sistemani hosil qiladi. Unli fonema yaxlit tizimni tashkil etib, bu tizim ham o‘z navbatida tizimchalarga bo’linadi. [ i ] va [ u ] fonemalari «yuqori tor» belgisi ostida birlashib, bunday belgiga ega bo‘lmagan fonemalardan ajraladi. Biroq [ i ] va [ u ] kichik paradigmasi a’zolari farqlovchi belgilari ([ i ]- lablanmaganlik va [ u ]-lablanganlik belgilari) asosida o‘z mustaqilliklarini saqlab qoladi va ziddiyatda turadi. [ e ]- [ o’ ] tizimchasi «o‘rta keng» belgisiga ko'ra [ i ]-[ u ] tizimchasidan ham, [ e ]-[ o ] tizimchasidan ham farqlanadi. www.arxiv.uz

Demak, unli fonemaning har biri ikki belgidan iborat: [ i ]-yuqori, lablanmagan [ u ]-yuqori, lablangan [ e ]-o‘rta, lablanmagan [ o' ]-o'rta, lablangan [ a ]-quyi, lablanmagan [ o ]-quyi, lablangan. Tilning ko‘tarilish darajasi birlashtiruvchi belgi bo'lganda (masalan, [ i ], [ u ] unlilari «torlik» belgisi ostida birlashadi) lablanganlik-lablanmaganlik farqlovchi belgi sanaladi: [ i ] - lablanmagan, [ u ]- lablangan. «Lablanganlik» birlashtiruvchi belgi bo‘lganda, tilning ko'tarilish darajasi farqlovchi belgi sanaladi. Masalan, [ i ], [ e ], [ a ] unlilari «lablanmaganlik» umumiy birlashtiruvchi belgisiga ega, biroq «yuqori» ([ i ]), «o‘rta» ([ e ]), «quyi» ([ a ]) lik belgilari bu fonemalarning farqlovchi belgilari sanaladi. Ma’lum bo’ladiki, o‘zbek tilida unli fonemalar bir belgi asosida uch (tor, o‘rta, keng) va ikki a’zoli ziddiyatni (lablangan, lablanmagan), ikki belgi («tilning ko'tarilish darajasi» va «lablanganlik-lablanmaganlik») asosida olti a’zoli ziddiyatni hosil qiladi. www.arxiv.uz

Undosh fonemalar paradigmasi Kuchli ziddiyatdagi undosh fonemalarni farqlovchi asosiy belgi quyidagilar hisoblanadi: a) hosil bo'lish o‘rniga ko‘ra; b) hosil bo‘lish usuliga ko‘ra; d) ovoz va shovqin ishtirokiga ko‘ra. Hozirgi o‘zbek tilida 24 ta undosh fonema boiib, ulami yuqorida sanab o‘tilgan belgilari bilan ko‘ish mumkin www.arxiv.uz

Boshqa sath birliklarida bo'lgani kabi, fonemalaming asosiy belgilari korrelyativ va korrelyativ bo‘lmaganlarga ajraladi. Ziddiyatda turgan fonemaning birida bor, ammo ikkinchisida mavjud bo'lmagan belgi — korrelyativ belgi. Masalan, [ b ]-[ p ] zidlanishda jarangli-jarangsizlik korrelyativ belgidir. Ammo til oldi va portlovchilik belgisi har ikkala fonema uchun ham xos bo‘lganligi sababli korrelyativ . bo‘lmagan belgi deyiladi. Shuningdek, [ h ] undoshda jarangsizlik belgisi mavjud. Ammo shu belgi asosida uni boshqa fonema bilan zid qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki [ p ] fonemasining jarangli jufti [ b ] fonemasi. [ h ] fonemasining esa jarangli jufti o‘zbek tili fonologik tizimida mavjud emas. O’zbek tilidagi 8 ta fonema uchun «jarangli-jarangsizlik» korrelyativ belgi hisoblanadi: [ b ]- [ p ], [ d ]-[ t ], [ k ]-[ g ], [ s ]-[ z ], [ i ]-[ sh ], [ g’ ]-[ q ], [ v ]-[ f ] O’zbek tilidagi 8 ta fonema uchun «jarangli-jarangsizlik» korrelyativ belgi hisoblanadi: [ b ]- [ p ], [ d ]-[ t ], [ k ]-[ g ], [ s ]-[ z ], [ i ]-[ sh ], [ g’ ]-[ q ], [ v ]-[ f ] www.arxiv.uz

O'xshashlar

Fonetika va fonologiya

Akustika

Fon va fonema

Tilshunoslikda tovush, fonema va harf tushunchalari haqida. (ingliz va ozbek tillari misollarida)

Agglyutinativ tillar