Fon va fonema - Tilshunoslik - Slaydlar

Fon va fonema

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117.1259765625 KB

Ko'chirib olish

REJA: KIRISH I. bob.Umumiy tilshunoslik maqsad va vazifalari. 1.1.Tilshunoslik yaruslari 1.2. So’z tushunchasi II.bob. Fonetika . Fonologiya 2.1. Fonemaning xususiyatlari 2.2. Nutqning fonetik jihatdan bo’linishi Xulosa FON VA FONEMA www.arxiv.uz

• KIRISH Mustaqil ish mavzusi ,,Fon va fonema’’ deb nomlanadi.Reja murakkab reja bo’lib, u 2 bob va 6 ta mavzuni o’z ichiga oladi. 1-bob ,,Umumiy tilshunoslik maqsad va vazifalari’’ deb nomlangan. 1- bobda tilshunoslik yaruslari va so’z tushunchasi haqida so’z yuritiladi. 2-bob ,,Fonetika va fonologiya’’deb nomlanadi. Ushbu bobda fonemaning xususiyatlari va nutqning fonetik jihatdan bo’linishi haqida tavsiflab berilgan.Mustaqil ish 25 sahifadan iboratdir. www.arxiv.uz

• ,,Umumiy tilshunoslik ’’ fanlari sirasiga eng murakkab va keng qamrovli ilmiy-nazariy, falsafiy fan sifatida ajralib turadi. Ushbu fanning murakkabligi keng qamrovli va falsafiy fan ekanligi bevosita o’rganiladigan o’ta jiddiy muammolar bilan, fikr yuritiladigan dolzarb masalalar bilan , lisoniy hodisalarning mohiyati bilan, ularga qaysi nuqtai nazardan yondashish bilan ularni chuqur tahlil qilish va ulardan obyektiv ilmiy xulosalar chiqarish bilan belgilanadi. www.arxiv.uz

Tilshunoslik alohida mustaqil fan sifatida XIX asrning birinchi choragida fanlar olamiga kirib keldi. ,,Umumiy tilshunoslik ’’ fani dastavval talabalarni nazariy jihatdan tayyorlash, ularni shu yo’nalishda puxta , hushyor qilish uchun zarur. Nazariy masalalar bilan mukammal qurollangan talabalarga tom ma’nodagi filolog-tilshunos sifatida shakllanadi.Shunungdek ular til hodisalari tahlilidan ilmiy xulosalar g’oyalar chiqara oladi, hodisalar mohiyatiga alohida e’tibor beradi, nazariya bilan amaliyotni dialiktek munosabatda bo’ladi. ,,Umumiy tilshunoslik ’’ fani talabalarning umumlingvistik tayyorgarligini , bilim darajasini kengaytiradi va chuqurlashtiradi. www.arxiv.uz

Fonetika va uning birligi. Fonetika deganda eng quyi lisoniy sath ham, tilshunoslikning shu sathni o‘rganadigan sohasi ham tushuniladi. Fonetika ( gr.phonetikos - tovushga, ovozga xos) tilshunoslikning boshqa sohalaridan farqli o‘laroq, nafaqat o‘rganish manbaining funktsional tomonini, balki nutq tovushlarini hosil qiluvchi talaffuz apparatini, shuningdek, ularning akustik xossalarini va til egalari tomonidan qabul qilinish jihatlarini ham tekshiradi. www.arxiv.uz

Fonetikaning bo‘limlari. Fonetika, avvalo, umumiy, xususiy va qiyosiy fonetikaga ajraladi. Umumiy fonetika. Inson talaffuz apparatining imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda nutq tovushlari hosil qilishning umumiy shartlari (masalan, undoshlarning hosil bo‘lishi o‘rniga ko‘ra lab, til, bo‘g‘iz undoshlarining farqlanishi, hosil bo‘lish usuliga ko‘ra portlovchi, sirg‘aluvchi, portlovchi-sirg‘aluvchi tovush xossalarining aniqlanishi kabilar), shuningdek, tovushlarning umumiy akustik xossalari o‘rganiladi. www.arxiv.uz

• Fonologiya. Fonologiya ( gr. rhone - tovush, logos - ta’limot) termini tilshunoslikda XIX asr oxirida nutq tovushlarining fiziologik-akustik (fizik) tomonidan funktsional (lingvistik) tomonini farqlash ehtiyoji bilan paydo bo‘ldi. Fonologiya til tovush qurilishining struktur va funktsional qonuniyatlarini o‘rganuvchi soha bo‘lib, semiotik (ishoraviy) tizim sifatida nutqni akustik-artikulyatsion aspektda o‘rganadigan fonetikadan farqlanadi. www.arxiv.uz

• Fonetikaning birligi bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushlari bo‘lganligi kabi, fonologiyaning birligi so‘zlovchilarning ana shu bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushlari asosida yotgan tovush tipi haqidagi ijtimoiy tasavvurlaridir. Har bir fonema kishilar ongida umumiy farqlovchi xususiyatlari asosida vujudga kelgan maxsus «akustik portret» yoki «tovush obrazi» sifatida yashaydi. Bu farqlovchi belgilar tovushlarning artikulyatsion va akustik belgilari asosida vujudga keladi va barqarorlashadi. www.arxiv.uz

Fonemaning uch tomoni farqlanadi: akustik (eshitish), fiziologik yoki artikulyatsion (aytilish va talaffuzi), sotsial (ma‘no ajratish). Bulardan uchinchi tomoni hal qiluvchi ahamiyatga ega. Zamonaviy fonologiya faqat shu jihatnigina e‘tiborga oladi. Chunki, akustik va artikulyatsion-fiziologik jihatlar bevosita nutq bilan bog’liq. Boshqa lisoniy birliklar kabi fonemalar ham paradigmatik va sintagmatik munosabatlarda yashaydi. Bular fonologik paradigmatika va fonologik sintagmatik a deyiladi. deyiladi. www.arxiv.uz

O‘zaro qarama-qarshi belgilarga ega bo‘lgan, biroq umumiy, integral belgilari asosida birlashgan bir tipdagi fonemalar sirasi fonologik paradigma, fonemalarning o‘zaro munosabatlari fonologik paradigmatik munosabat deyiladi. Fonologik paradigmaning markazida fonologik ziddiyatlar turadi. Fonologik ziddiyat (oppozitsiya)lar fonemalarning farqli belgilarini ifodalaydi. Masalan, o‘zbek tilidagi unli fonemalar bir umumiy belgi - «o‘pkadan kelayotgan havoning tovush paychalariga urilish natijasida hosil bo‘lgan ovozning og‘iz bo‘shlig‘ida to‘siqqa uchramay chiqishidan vujudga keladigan tovush tiplari» invariant xossasiga ega va u 6 ta unli fonema uchun ham amal qiladi. www.arxiv.uz

Biroq bu mohiyat ostida birlashgan fonemalar o‘zaro zidlanib, kichik guruhlar hosil qiladi. [ i ] va [ u ] «yuqori tor» belgisi bilan «o‘rta keng» xossasiga ega [ e ] va [ o‘ ] hamda «quyi keng» xossasiga ega [ a ] va [ o ] fonemalar guruhlariga qarama-qarshi turadi. Yoki «lablanmagan» belgisiga ega [ i ], [ e ], [ a ] fonemalari guruhi «lablangan» belgisiga ega [ u ], [ o‘ ], [ o ] guruhiga qarama-qarshi turadi. O‘z navbatida, [ i ], [ e ], [ e ] guruhi a’zolari o‘ziga xos belgilari asosida o‘zaro zidlanadi. www.arxiv.uz

Nutq tovushlari tasnifi. Nutq tovushlarini tasnif etishda bo‘g‘iz bo‘shlig‘ida joylashgan tovush paychalarining tebranishidan hosil bo‘ladigan ovozning hamda og‘iz bo‘shlig‘ida paydo bo‘ladigan shovqinning ahamiyati kattadir. Shunga ko‘ra, ular ikki turga ajratiladi: 1) unli tovushlar; 2) undosh tovushlar. Unli tovushlar faqat ovoz (un) ishtirokida hosil bo‘lib, ularni talaffuz qilish jarayonida o‘pkadan chiqadigan havo oqimi og‘iz bo‘shlig‘ida hech qanday to‘siqqa uchramaydi. Masalan, o, a, i kabi. www.arxiv.uz

Shuning uchun unli tovushlarda ohangdorlik kuchli bo‘ladi. Har bir til o‘ziga xos unlilar tizimiga ega. Tildagi unlilar tizimi vokalizm deyiladi. Vokalizm - lotincha vokalis so‘zidan olingan bo‘lib, unli (ovozdor) demakdir. Undosh tovushlar o‘pkadan chiqadigan havo oqimining og‘iz bo‘shlig‘ida to‘siqqa uchrashi natijasida yuzaga keladi. Bunday tovushlar faqat shovqindan yoki ovoz hamda shovqindan iborat bo‘lishi mumkin. Tildagi undoshlar tizimi konsonantizm deb ataladi. Bu termin inglizcha konsonontism so‘zidan olingan bo‘lib, undoshlar tizimi demakdir. www.arxiv.uz

Unli tovushlar tasnifi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 6 unli fonema bor: a, o, i, e, o‘, u. Ular quyidagicha tasnif qilinadi: 1) tilning gorizontal harakatiga ko‘ra; 2) tilning vertikal harakatiga ko‘ra; 3) lablarning ishtirokiga ko‘ra. Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra unlilar ikkiga bo‘linadi: a) til oldi yoki oldingi qator unlilar: i, e, a ; b) til orqa yoki orqa qator unlilar: u, o‘, o Bunday bo‘linishning sababi shundaki, til oldi unlilari talaffuz qilinganda tilning oldingi qismi faolroq harakatga keladi. Til orqa unlilarni talaffuz qilganda esa, tilning orqa qismi harakatga kelib , ko‘pincha yumshoq tanglay tomon yo‘naladi. www.arxiv.uz

2. Tilning vertikal harakatiga ko‘ra unlilar uchga bo‘linadi: a) yuqori unlilar (tor) unlilar: i, u ; b) o‘rta (o‘rta keng) unlilar: e, o‘ ; v) quyi (keng) unlilar: a, o . Unli tovushlarning tilning vertikal harakatiga ko‘ra tasnifida tilning tanglayga tomon ko‘tarilishi va tushishi, og‘izning ochilishi darajasi hisobga olinadi. Chunonchi, i, u tovushlarini hosil qilishda til tanglayga yaqin turadi, shuning uchun og‘izning ochilish darajasi tor bo‘ladi; a, o tovushlarini hosil qilishda esa til tanglaydan ancha uzoqlashadi (quyida turadi), shuning uchun og‘izning ochilish darajasi ham keng bo‘ladi; e, o‘ tovushlarini hosil qilishda til va tanglay o‘rtasidagi oraliq o‘rtaga bo‘ladi, ya’ni tor ham emas, keng ham emas. Shunga ko‘ra, og‘izning ochilishi ham o‘rtacha keng darajada bo‘ladi. www.arxiv.uz

3. Lablarning ishtirokiga ko‘ra unlilar ikkiga bo‘linadi: 1) lablangan unlilar: o‘, u, o ; 2) lablanmagan unlilar: a, i, e . Lablangan unlilarni talaffuz qilishda lablar faol ishtirok etadi, ya’ni ular oldinga intilib, doira shaklida bo‘ladi. Lablanmagan unlilar talaffuzida esa, lablarning ishtiroki lablangan unlilar artikulyatsiyasiga nisbatan nofaolroq bo‘ladi. www.arxiv.uz

• Unli tovushlarning tasnifi Tilning vertikal harakatiga ko‘ra Tilning gorizontal harakati va lablarning ishtirokiga ko‘ra Old qator, lablanmagan Orqa qator, lablangan Yuqori( tor) unlilar i u O‘rta (o‘rta keng) unlilar e o‘ Quyi (keng) unlilar a o www.arxiv.uz

Undosh tovushlar tasnifi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 24 ta undosh tovush bor: b, v, g, d, j (joy so‘zidagi kabi) j (j: jurnal so‘zidagi kabi) z, y, k, l, m, n, ng (tong so‘zidagi kabi) p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g‘, h. Undosh tovushlar un paychalarining harakati (taranglashish) holatiga va og‘iz bo‘shlig‘ining qayerida to‘siqqa uchrashiga, faqat shovqindan iborat bo‘lishi yoki ovozning shovqinidan ustunligiga qarab bir- biridan farqlanadi va shunga ko‘ra quyidagicha tasniflanadi: 1) hosil bo‘lish (artikulyatsiya) o‘rniga ko‘ra; 2) hosil bo‘lish (artikulyatsiya) usuliga ko‘ra; 3) ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra; 4) tovush paychalarining ishtirokiga ko‘ra. www.arxiv.uz

Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra undoshlar uch asosiy guruhga bo‘linadi: 1) lab undoshlari; 2) til undoshlari; 3) bo‘g‘iz undoshi. 1. Lab undoshlari bevosita lablar ishtirokida hosil bo‘ladigan tovushlar bo‘lib, ularga b, p, m, v, f undoshlari kiradi. Bu undoshlarning hosil qilishda lablar bir-biriga jipslashadi. Ba’zilari talaffuzida esa yuqori lab pastki tishlar bilan jipslashadi. Shunga ko‘ra, lab undoshlari, o‘z navbatida, 2 guruhni tashkil etadi: 1) lab-lab undoshlar: b, p, m, v, f (kuyov, pufak so‘zlarida); 2) lab-tish undoshlari: v, f (vazifa, fursat kabi o‘zlashma so‘zlarda uchraydi) . www.arxiv.uz

2. Til undoshlari bevosita til ishtirokida hosil bo‘ladigan tovushlar bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi: g, d, j (vijdon so‘zidagi kabi) j, ( jo‘ja so‘zidagi kabi) z, y, k, l, n, ng (ong so‘zidagi kabi) r, s, t, x, ch, sh, q, g‘ (jami 18 ta). Bu undoshlar tilning qaysi qismida hosil bo‘lishiga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Masalan d, j, n undoshlari tilning old qismi bilan tish va milklar orasida; k, g kabi undoshlar tilning orqa qismi bilan yuqori tanglay o‘rtasida; y undoshi tilning o‘rta qismi bilan yuqori tanglay o‘rtasida hosil bo‘ladi. Shunga ko‘ra, til undoshlari quyidagi 4 guruhga bo‘linadi: www.arxiv.uz

1) til oldi undoshlari: d, j, z, l, n, r, s, t, ch, sh 2) til o‘rta undoshi: y 3) til orqa undoshlari: k, g, ng (jang so‘zidagi kabi) 4) chuqur til orqa undoshlari: q, g‘, x. 3. Bo‘g‘iz undoshi bitta h tovushidan iborat bo‘lib, u bo‘g‘iz bo‘shlig‘ida un paychalari o‘rtasidagi tor oraliqda hosil bo‘ladi. www.arxiv.uz

Undoshlarning hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra tasnifi Lab undoshlari Til undoshlari Bo‘g‘iz undoshi Lab-lab Lab-tish Til oldi Til o‘rta Sayoz til orqa Chuqur til orqa b, p, m v, f d, t, j, dj, z, l, n, r, s, ch, sh y k, g, ng q, g‘, x h www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A.A.Abduazimov. ,,O’zbek tilining fonologiyasi va morfonologiyasi ’’ T. O’qituvchi ,1992 2. O.S.Axmanova . ,,Fonologiya. Morfologiya.Morfonologiya.-M: Izd. MGU,1966. 3. M.T.Irisqulov. ,,Tilshunoslikka kirish ’’ 4. B.R.Mengliyev ,, Hozirgi o’zbek adabiy tili. Fonetika. Fonologiya. Grafika. Imlo. Leksikologiya-Semasiologiya. Leksikografiya.’’ I.qism Qarshi 2004. 5. A.Nurmatov ,, O’zbek tilining fonologiyasi va morfonologiyasi.’’ T. O’qituvchi. 1992. Foydalanilgan Internet manbalar: 6. http://www.ziyonet.uz./ 7. http://www.mail.ru/ 8. http://www.ziyo.uz/ 9. http://www.nur.uz/ www.arxiv.uz

O'xshashlar

Tilshunoslikda tovush, fonema va harf tushunchalari haqida. (ingliz va ozbek tillari misollarida)

Fonetika bo‘limini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o‘tish metodikasi

Fonologiya

O‘zbek tilida fonetika, orfoepiya, grafika va orfografiya

Fonetika va fonologiya