Agglyutinativ tillar - Tilshunoslik - Slaydlar

Agglyutinativ tillar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

221 KB

Ko'chirib olish

AGGLYUTINATIV TILLAR Reja: I.Bob Kirish Tillar tipologiyasi Qiyosiy-tarixiy metod Morfologik klassifikatsiya II. bob Asosiy qism : 2.1 Geneologik klassifikatsiya 2.2 O'zaklarga ajratish klassifikatsiyasi Xulosa www.arxiv.uz

KIRISHKIRISH Mustaqil ish mavzusi "Agglyutinativ tillar " deb nomlanadi. Reja Mustaqil ish mavzusi "Agglyutinativ tillar " deb nomlanadi. Reja murakkab reja asosida tuzilgan bo'lib, u ikki bob va beshta mavzu asosida murakkab reja asosida tuzilgan bo'lib, u ikki bob va beshta mavzu asosida yoritib berilgan. Birinchi bob „Tillar tipologiyasi "deb nomlanadi. Ushbu yoritib berilgan. Birinchi bob „Tillar tipologiyasi "deb nomlanadi. Ushbu bobda qiyosiy - tarixiy metod va morfologik klassifikatsiya yoritilib berilgan. bobda qiyosiy - tarixiy metod va morfologik klassifikatsiya yoritilib berilgan. Ikkinchi bob asosiy qism bo'lib, unda geneologik klassifikatsiya va Ikkinchi bob asosiy qism bo'lib, unda geneologik klassifikatsiya va о'о' zaklarga zaklarga ajratish klassifikatsiyasi haqida ma'lumotlar berilgan. Mustaqil ish 23 betdan ajratish klassifikatsiyasi haqida ma'lumotlar berilgan. Mustaqil ish 23 betdan iborat. Mustaqil ish so'ngida foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati keltirilgan.iborat. Mustaqil ish so'ngida foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati keltirilgan. www.arxiv.uz

Agglyutinativ tillar. Agglyutinativ tillarga turkiy, fin-ugor, yapon, k) koreys, dravid, bantu tillari kiradi. Bu tillarning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: l.Affikslarga boy, gapda so'zlarni bir-biriga bog'lash uchun asosan ana shu qo'shimchalardan foydalaniladi. 2.Bir affiks bir grammatik ma'no ifodalaydi, shu xususiyati bilan agglyutinativ tildagi affikslar fleksiyalardan farq qiladi. Qiyoslang: hozirgi zamon Yoz - yap - m- an 1-shaxs birlik www.arxiv.uz

O'zbek tilidan olingan misolda -yap ~ zamon ko'rsatkichi, -m -shaxs ko'rsatkichi, -an - son ko'rsatkichidir. Rus tilida bu ko'rsatkichlar hammasi faqat birgina -u bilan ifoda etiladi; 3.Affikslar asosan bir xil ko'rinishga ega bo'lib, variantlari deyarli yo'q. Masalan: o'zbek tilida ko'plik faqat -lar qo'shilishi orqali yasaladi; kelishik qo'shimchalarining deyarli hammasi o'z ko'rinishiga ega; variantlari bor qo'shimchalar esa (masalan: -m, - im, -ng, -ing, -ka, -ga, -qa kabilar), so'zlarning fonetik tuzilishi bilan bog'liq (pozitsion o'zgarishlarga kiradi). www.arxiv.uz

4.0'zak, negiz, grammatik affikslar orasidagi chegara doimo aniq, masalan: ish -chi - lar - dan, dars - lik - lar - ni. 5.So'zlarning grammatik shakllarini yasashda 5.So'zlarning grammatik shakllarini yasashda suppletiv hodisasi deyarli uchramaydi.suppletiv hodisasi deyarli uchramaydi. 6.Ko'pchilik agglyutinativ tillarda so'z tartibi 6.Ko'pchilik agglyutinativ tillarda so'z tartibi nisbatan qat'iy. Lekin bu qat'iylik analitik flektiv nisbatan qat'iy. Lekin bu qat'iylik analitik flektiv tillardagi sabablar bilan tushuntirilmaydi. So'z tillardagi sabablar bilan tushuntirilmaydi. So'z tartibining buzilishi hamma vaqt ham so'z tartibining buzilishi hamma vaqt ham so'z funksiyasining o'zgarishiga olib kelmaydi; qat'iy so'z funksiyasining o'zgarishiga olib kelmaydi; qat'iy so'z tartibi ko'proq til an'anasi bilan bog'liq. Masalan, tartibi ko'proq til an'anasi bilan bog'liq. Masalan, o'zbek tilida oddiy gaplardagi so'z tartibi quyidagicha: o'zbek tilida oddiy gaplardagi so'z tartibi quyidagicha: ega - toidiruvchi - kesim.ega - toidiruvchi - kesim. www.arxiv.uz

7.So'zlarga qo'shiladigan affikslar o'zakka ma'lum tartib asosida qo'shiladi. Agglyutinativ tillarni o'rganuvchilar ularning grammatik tuzilishidagi bu xususiyatni hisobga olishlari kerak. 8.Agglyutinativ tillar affikslarning o'zakdan oldin yoki keyin turishiga ko'ra prefiksal agglyutinativ tillar va postfiksal agglyutinativ tillarga bo'linadi. Turkiy tillar postfiksal agglyutinativ tillardir. Afrikadagi suaxili tili prefiksal tildir. Masalan: anamataka so'zida uchta prefiksdan keyin o'zak o'rin olgan, ya'ni a-na-m- ataka (u buni xohladi). www.arxiv.uz

• YuNESKOning axborotiga ko'ra hozirgi kunda dunyoda 5600 dan ortiq til mavjud. Bu tillarning rivojlanish darajasi va jamiyatda tutgan o'rni, ularda gaplashuvchilarning soni turlichadir. 100-200 kishidan tashkil topgan qabilaning tili ham, yuz millionli xalq gapiradigan til ham alohida til hisoblanadi. Mavhum tafakkur sdhibi bo'lgan odam turli tillarni eshitganda yoki o'rganganda ularda asosan ikki jihatdan: moddiy o'xshashlik (net, not, nicht, nest yoki birodar, brother, www.arxiv.uz

Bruder, brat) va so'zlarning grammatik tuzilishi, negiz yasalishi, gapda so'zlarning bir-biri bilan bog'lanish usulidagi o'xshashlik (o'zb. kitob + lar + im + iz + da) borligini albatta sezadi. Bu masalalar bilan jiddiy shug'ullanish XIX asrdan boshlandi. Tillarni turlarga ajratish to'g'risida gap borganda genetik (geneologik), morfologik va struktural tasniflashga ahamiyat beriladi. Ba'zan tillarni turlarga ajratish tillar tipologiyasi deb ham yuritiladi. Tilshunoslik fanida bu eng katta muammolardan biri hisoblanadi. www.arxiv.uz

Uni hal qilishga chet el olimlari qatori, o'zbek tilshunoslari ham o'z hissalarini qo'shishmoqda. Ma'lumki, har qanday tipologiya qiyoslashni taqozo qiladi. J.Bo'ronovning fikricha, til tizimlarini qiyosiy o'rganishda umumiy tipologik uslub va tarixiy qiyosiy uslub mavjud. Umumiy tipologik uslub lingvistik tipologiyani yaratishga xizmat qiladi. Lingvistik tipologiya o'z navbatida struktural tipologiya universaliyasi, tillarning tipologik (morfologik) tasnifi, maxsus tipologik nazariya va etalon tilni aniqlashni qamrab oladi. www.arxiv.uz

Umumiy tipologik uslub «turli tillar tizimlarini umumlashtirib. qiyoslab о ' rganuvchi uslub»dir. Hozirgi zamon lingvistik tipologiya fanining asosi bo'lgan struktural tipologiya, tilning struktural tilshunoslik uslublariga asoslanib, turli tillarning struktural belgilarini sistemaga soladi va inventarlashtiradi. Struktural tipologiya aniq uslublar asosida til qatlamining differensial belgilarini, tipologik xususiyatlarini aniqlaydi va ularning tipologik tasnifmi tuzadi. Struktural tipologiya tildagi har bir strukturani umumiy lingvistik ishtirokchi tarzida o'rganadi. www.arxiv.uz

Til universaliyalari barcha tillarga xos til xususiyatlaridir. Hamma tillarning vazifalari bir xil bo'lganligi uchun, tillarda qandaydir o'xshashlik bo'lishi tabiiydir. Tillar strukturasidagi ana shu o'xshashlik hodisasi tildagi umumiy o'xshashlik yoki universallik deyiladi. Til universaliyalari barcha tillar sistemalariga xos umumiy lingvistik kategoriyadir. Til universaliyalari yoki universalizm tildagi umumiy kategoriyalarni o'rganadi va deskreptiv hamda boshqa uslublarni tilning umumiy qonunlari bilan tipologik umumiylikni aniqlashda qo'llaniladi. Universalizm til qonunlarining umumlashtirilishi demakdir. www.arxiv.uz

Strukturalizm deduktiv uslub vositasida ish ko'rsa, universalizm induktiv uslub asosida ish ko'radi, ya'ni ma'lum umumiylikni barcha tillar tizimlariga tatbiq etadi. Masalan: agar til faqat suffiksli bo’ladi, poslelog albatta bo’ladi; agar til faqat prefiksli bo’ladi, predlog ham bo 'ladi; agar tilda rod kategoriyasi bo 'tea, son kategoriyasi ham bo 'ladi; agar tilda rod kategoriyasi otlarga xos bo’ladi, olmoshlarda ham rod kategoriyasi bo'ladi. www.arxiv.uz

Morfologik tipologiya «tillarning grammatik qurilishiga qarab taksonomik guruhlarga bo'lish bilan shug'ullanadi». Bu tipologiya ustida quyiroqda batafsil to'xtalib o'tamiz. Maxsus tipologik nazariya. «Tillar sistemalarini tipologik tadqiq qilish usullari hamda maxsus qoida va uslublarini yaratish, maxsus tipologik nazariyaning asosiy vazifasi hisoblanadi. www.arxiv.uz

Maxsus tipologik nazariyani yaratishda dunyo tillari sistemasi struktural tipologiyaning obyekti hisoblanadi. U konkret til sistemasini alohida o'rganuvchi deskreptiv uslub va bir guruh qardosh tillar sistemasini o'rganuvchi genetik uslubdan foydalanib, umumiy tipologik uslublarni yaratadi. Tipologik nazariya barcha tillar sistemalaridagi universallikni aniqlashga qodir bo'lishi kerak. Tipologik nazariya universaliyalarni bayon etish usullarini ifodalaydi, tipologiya uchun maxsus tamalar tanlaydi» www.arxiv.uz

Metatil (etalon til). Tipologiyaning asosiy vazifalaridan biri turli tillar sistemalarini tasniflash uchun mezon vazifasini o'tovchi ma'lum sistema yaratishdir. Bunday sistema metatil yoki etalon til deyiladi. Etalon til umumiy universal til bo'lib, hamma aniq tillar uning invarianti hisoblanadi. Deduktiv usulda aniqlangan tayyor vositachini etalon tilga solishtirish natijasida boshqa tillarning sistemasi aniqlanadi. Etalon til sifatida aniq til yoki sistema ham olinishi mumkin. www.arxiv.uz

Etalon tilning asosiy vazifasi tillar sistemasini ifodalashda o'lchov birligi vazifasini o'tashdan iborat. Ko'rilayotgan nazariyada qayd qilinishicha, etalon til vazifasini umumiy sun'iy til qoidalaridan tashkil topgan ramziy til sistemasi yaxshi ishlangan konkret til, ma'lum fonologik, morfologik, sintaktik modellar va boshqa sistemalar bajarishi mumkin. Qiyosiy tipologiya J.Bo'ronovning nazariyasiga asosan, qiyosiy tipologiya umumiy lingvistik tipologiyaning bir qismidir. «U ikki va undan ortiq aniq tillar tizimlarini, tillardagi ma'lum kategoriyalarni deduktiv ravishda alohida o'rganadi, tillar tizimlaridagi lingvistik hodisalarning bir-biri bilan taqqoslab, umumiy tipologik qoida va qonunlar yaratadi. www.arxiv.uz

• Ikki til sistemasini ikki yoqlama qiyoslashda har bir qiyoslanayotgan til sistemasining bayon etilgan materiali alohida-alohida qiyoslanadi. Har bir qatlam birligining o'ziga xos xususiyati, boshqa qatlamlardagi birliklarning o'zaro aloqalari hisobga olinadi». Tillarda so‘zlar bir-birlari bilan munosabatda bo‘lishlari bilan ajralib turadi. Bu munosabatlar sinonimik, antonimik va omonimik xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin • Sinonimik qatorlar ma’lum so‘z turkumlarida namoyon bo‘lishi taqqoslanayotgan tillar uchun umumiy hodisadir: ingl. all, whole (olmosh), attempt, trial, endeavour, effort (ot); rus. путь , дорога ( о t), научить , наставить , вразумить (fe’l). www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A.A.Abduazimov. ,,O’zbek tilining fonologiyasi va morfonologiyasi ’’ T. O’qituvchi ,1992 2. O.S.Axmanova . ,,Fonologiya. Morfologiya.Morfonologiya.-M: Izd. MGU,1966. 3. M.T.Irisqulov. ,,Tilshunoslikka kirish ’’ 4. B.R.Mengliyev ,, Hozirgi o’zbek adabiy tili. Fonetika. Fonologiya. Grafika. Imlo. Leksikologiya-Semasiologiya. Leksikografiya.’’ I.qism Qarshi 2004. 5. A.Nurmatov ,, O’zbek tilining fonologiyasi va morfonologiyasi.’’ T. O’qituvchi. 1992. Foydalanilgan Internet manbalar: 1. http://www.ziyonet.uz./ 2. http://www.mail.ru/ 3. http://www.ziyo.uz/ 4. http://www.nur.uz/ www.arxiv.uz

O'xshashlar

Dunyo tillari va tillar tasnifi

Dunyo tillari, tillarning genealogik, tipologik tasnifi

Fors tili haqida ma'lumot. Alif, zir zabar, pish

Til va terminologiya

Mahmud Koshg'ariy lingvistik qarashlari