Dunyo tillari, tillarning genealogik, tipologik tasnifi - Tilshunoslik - Slaydlar

Dunyo tillari, tillarning genealogik, tipologik tasnifi

Yuklangan vaqt:

19.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

276.9169921875 KB

Ko'chirib olish

Dunyo tillari, tillarning genealogik, tipologik tasnifi

Reja: • 1.Tillarning areal tasnifi. • 2.Tillarning funksional tasnifi. • 3.Tillarning geneologik tasnifi.

• Tillarning areal tasnifi. Bunda tillarning tarqalish xaritasi, turli mamlakatlarning lisoniy manzarasi o‘z aksini topadi. XX asrning 80- yillarida dunyoda 130 ga yaqin millat va elat vakillari hisobga olingan, rus, ukrain, belorus, o‘zbek, tatar, qozoq, ozarbayjon, arman, gruzin, litva, moldavan xalqlari eng ko‘p sonli millat hisoblanadi. Shimoldagi xant, chukcha, evenesk, nenes, nanay, maksi, koryak xalqlari (Kavkaz), Dog‘istonda rus, qo‘miq va ozarbayjonlardan tashqari avar, dargin, lazgin, lak, tabasaran, chechen va no‘g‘ay kabi 30 ga yaqin elat va etnik guruh yashaydi. Sobiq SSSRning areal lingvistik tasnifi ko‘rsatadiki, unda, asosan, hind-yyevropa, turkiy, fin-ugor, kavkaz, mo‘g‘ul, tungus-manjur, paleoosiyo, manjur tillari keng tarqalgan edi.

• Tillаrning funksiоnаl tаsnifi . Bu tasnif – ko‘p qirrali, unga 3 asosiy belgi tanlab olingan: • -tilning o‘zi mansub bo‘lgan etnik jamiyat bilan aloqasi; • -tilning jamiyatdagi vazifalari; • -asosiy etnik hudud doirasida tilning tarqalganligi. • Tilning xalq tarixi bilan aloqasiga ko‘ra, asosan, 3 tilga ajratiladi: qabila tili, elat tili, milliy til. Tillardagi ijtimoiy vazifalarni tasniflash turli nutq uslublarining, tillar ixtisoslashuvining paydo bo‘lishiga olib keladi. Dastlab mehnat faoliyatining, ijtimoiy aloqa va rivojlanish vositasi bo‘lgan til, badiiy- nasriy tilga ega milliy va xalq tillarining vujudga kelishi bilan polifunksional (ko‘p vazifali) bo‘ladi, chunki bu alohida tillarning vazifaviy ixtisoslashuvi hamda uslublarning yuzaga kelishini ifodalaydi.

• Tillarning geneologik tasnifi . Geneologik tasnifning ildizlari juda qadimga borib taqaladi. U til dalillarini tarixiylik tamoyili asosida o‘rganib, qarindoshlik munosabatini aniqlaydi. Bu tasnif dunyo tilshunosligida ancha keng tarqalgan, deyarli barcha tillarni qamrab oladi. Tadqiqotlar natijasida tarixiy qarindoshlik belgisi asosida til oilalari deb ataluvchi bir necha yirik guruhlarga bo‘linishi mumkin ekanligi aniqlandi. Bir oilaga mansub tillar o‘zaro uzoq yoki yaqin “qarindoshlik munosabatlari” bilan bog‘lanadi, bu esa bunday strukturalar, aslida bobo (asos) tilga borib taqalishini ko‘rsatuvchi tillararo umumiy xususiyatlarda, uyg‘unlikda seziladi. Shuningdek, geneologik jihatdan turli til oilalariga mansub bo‘lgan tillarda tarixiy genezis asoslari yoki umumiy kelib chiqishini ifodalovchi so‘z va shakllar mavjud emas.

№ Til oilasi Til guruhi Tillar 1 Hind- yevrop a Hindiston Hindiy, urdu, bengal, maratxi, panjob tili, rajastoni, gujarat Eron Fors, poshtu, dari, kurd, tojik, osetin, baluchi Slavyan Rus, ukrain, belorus, bulg‘or, serb-xorvat, chex, slovak, polyak, kashub, serboluj; qadimgi slavyan, polab, pomor (o‘lik tillar) Boltiq Litva tili, latish tili; prus (o‘lik til) German Ingliz, nemis, dat, shved, norveg, golland, island; vesgod, ostgot (o‘lik tillar) Roman Fransuz, italyan, ispan, portugal, rumin, moldavan, provansal, sardin, katalan, reto-roman; latin, osk, umbr (o‘lik tillar) Kelt Irland, shotland, breton, uels (valli); gal va kornoul (o‘lik tillar) Grek (yunon) Yangi grek (yangi yunon); qadimgi yunon, o‘rta yunon (o‘lik tillar) Alban Alban Arman Hozirgi arman; qadimgi arman (o‘lik til) Xett, toxar (o‘lik tillar)

• Tillarning morfologik tasnifi. Bu tasnif tillarni morfologik xususiyati, tipi asosida muayyan guruhlarga birlashtiradi qat’iy sistemani tavsiya etadi. U tillarning kelib chiqishi, tarixi, qarindoshlik aloqasi bilan emas, balki ularning grammatik xususiyatini, aniqrog‘i, o‘zak va grammatik qo‘shimchalarni qarama-qarshi qo‘yish asosida taqqoslab o‘rganadi. Morfologik tasnif asosida til tiplari aniqlanadi va ajratiladi. XIX asr o‘rtalarida nemis komparativist olimi Avgust Shleyxer (1821-1868) aka-uka Shlegel (Fridrix Shlegel va Avgust Shlegel) hamda Humboldt g‘oyalarini umumlashtirib, o‘zaklar – ma’no, affikslar esa munosabatni ifodalashini isbotlaydi.

• Dunyo tillarining hozirgi holati . Taraqqiyot tillarning taqdirida muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun, yuqorida qayd etilganidek, taraqqiy etgan qit’alarda tillar soni kam, kam rivojlangan qit’alarda esa tillar soni ancha ko‘p. Masalan, Yeropa qit’asida 240 ta til mavjud. Buni Osiyo va Afrika qit’alari tillari soni bilan qiyoslash yetarli. Yuksak tamaddun, bir tomondan, tillarning yo‘qolib ketishiga sabab bo‘ladi. • Tillarning taraqqiyoti va tanazzulida quyidagi holatlar alohida ajralib turadi: • 1) tillarning o‘lik tilga aylanishi (etrussk tili, shumer tili, sanskrit tili, qadimgi xorazmiy tili, so‘g‘d tili); • 2) tillarning boshqa tilga aylanishi (grek tili, yahudiy tili, arman tillari); • 3) tillarning bo‘linib ketishi (german tillari); • 4) tillarning qo‘shilib ketishi natijasida yangi tillarning vujudga kelishi (o‘zbek, turkman tillari); • 5. tillarning “tirilishi” (ivrit tili).

• XX asrda urbanizatsiya (shaharlashuv) ning jadallashishi tillarning yo‘qolib ketishiga sabab bo‘lgan yetakchi va eng qattol omil bo‘ldi. Shaharlashuv tillarning o‘limiga ikki tomondan sabab bo‘ldi. Bir tomondan, kichik xalqlar shaharga intilishi natijasida o‘z tillarini unuta borgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, katta-katta shaharlar o‘rnidagi tillar o‘z ahamiyatini yo‘qota borgan. Masalan, bugungi Moskva shahrining tub aholisi va ularning tillari ham yo‘q bo‘lib ketgan. Vaholanki, bu hududda muroma (pahlavon Ilya Muromets mansub qabila a’zolari shu tilda gaplashishar edi) meshyora, merya tillarida so‘zlashuvchi qabilalar yashagan. Bu tillar bugungi kunda tarix qa’riga singib ketdi

• XXI asrd yalpi globallashuv “katta” tillarning rivojlanishiga sabab bo‘lib, “kichik” tillarning yangi ofatiga aylandi. Ayrim misollar keltiramiz. Shimoliy Rossiyadagi saam qabilasining oxirgi vakili 1980 yilda vafot etdi. Biroq uni tiklash uchun fidoyi metis avlodlar milliy parlament tuzishdi. O‘qitish ishlarini yo‘lga qo‘yishdi, folklor ansambllari tashkil etishdi. Moskva yaqinidagi tver karellari tili ham o‘lik tilga aylanmoqda. 1989 yilda kamasin tiliga mansub oxirgi ayol vafot etdi. Yuka(gir) tilida 2002 yilda 131 kishi gaplashgan bo‘lsa, 2018 yilda ulardan 1 kishi qolgan. • Bugungi mordva xalqining tillari erzya va moksha tillaridir. Lekin katta xalq o‘z ona tilida gaplashishni istamaydi.

Tavsiya etiladigan adabiyotlar Asosiy adabiyotlar 1. Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. – Toshkent, 2010. 2. Irisqulov I. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent, 2009. 3. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. – Toshkent, 2013. Qo‘shimcha adabiyotlar 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси” тўғрисидаги Фармони (“Халқ сўзи”, 2017 йил, 8 феваль). 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора – тадбирлари” тўғрисида (“Халқ сўзи” 2017 йил, 21 апрель) 6. Абдуазизов А., Шереметьева А. Общее языкознание. – Тошкент, 2004. Axborot manbalari 7. www. literature.uz 8. www. genhis philol.ru. 9. http://en.wikipedia.org/wiki/Structuralism . 10. http://www.brocku.ca/english/courses/4F70/struct.html .

O'xshashlar

Dunyo tillari va tillar tasnifi

Agglyutinativ tillar

Til oilalari shakllari

Undoshlar tasnifi (dars ishlanma)

So`z birikmalarining tasnifi