So`z birikmalarining tasnifi - Tilshunoslik - Slaydlar

So`z birikmalarining tasnifi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

353.18359375 KB

Ko'chirib olish

So`z birikmasi

Odatda, nutqda, gapda so`zlar ma’lum qonun- qoidalar asosida o`zaro ma’no va grammatik jihatdan bog`langan bo`ladi. Masalan, qiziqarli kitob, toqqa chiqmoq, tez o`qimoq. Bunday juftlik bir butunlik hosil qilib, yaxlit, lekin o`z ichida qismlarga bo`linadigan bir butun tushunchani bildiradi. Ikki yoki undan ortiq mustaqil so`z va so`z shakllarning nopredikativ tobe aloqasi asosida birikishidan hosil bo`lgan bog`lama so`z birikmasi deyiladi. So`z birikmasi mustaqil so`zlarning bog`lanishidan hosil bo`ladi, yordamchi so`zlar (ko`makchilar) o`z oldidagi mustaqil so`z bilan birikmaning bir qismi, a’zosi sanaladi. Masalan, do`stlik haqida suhbatlashmoq, qarsaklar bilan olqishlamoq kabi.

So`z birikmasi tarkibidagi so`zlardan biri hokim, ikkinchi tobe bo`ladi. So`z birikmasi boshqaruv, bitishuv, muvofiqlashuv usullari bilan hosil bo`ladi. So`z birikmasi frazeologik iboralardan farq qiladi. Frazeologik iboralar so`z kabi til birligi bo`lib, so`z kabi tayyor holda qo`llanib, bir butun holda lug`aviy ma’no ifodalaydi va gapda bitta gap bo`lagi vazifasini bajaradi. So`z birikmasi esa nutq birligi bo`lib, nutq so`zlanib turgan paytda tuziladi va tarkibidagi qismlar, a’zolar boshqa-boshqa gap bo`lagi vazifasini bajaradi.

So`z birikmasini gapdan farqlash lozim. So`z birikmasi tushuncha ifodalab, nominativ (nomlash, atash) vazifasini bajaradi, shuning uchun intonatsion tugallikka ega bo`lmaydi. Gap esa fikr bildirib, kommunikativ (aloqa qilish) va kognitiv (fikr almashish) vazifalarini bajaradi. So`z birikmasi kamida ikki mustaqil so`zdan tuzilsa, gap ba’zan bir so`zdan ham tashkil topishi mumkin. So`z birikmasi o`zaro teng bog`langan so`zlardan ham farq qiladi. Masalan: Maqsad va marom insonning eng buyuk quvvatidir. (Oz-oz o`rganib dono bo`lur). Bunda maqsad va maarom so`zlari o`zaro teng bog`lanib, gapda uyushiq bo`lak hosil qilib, so`z birikmasi sanalmaydi.

So`z birikmasini gapdan farqlanishi So`z birikmasi tushuncha ifodalab Gap fikr bildirib nominativ (nomlash, atash) vazifasini bajaradi Kommunikativ (aloqa qilish) vazifalarini bajaradi. kognitiv (fikr almashish) vazifalarini bajaradi.

So`z birikmalarining tasnifi

So`z birikmalari quyidagi xususiyatlari asosida tasnif qilinadi: 1. So`z birikmalari qismlarining grammatik tabiatiga ko`ra. 2. So`z birikmalarining tuzilishiga ko`ra. So`z birikmalari qismlarining grammatik tabiatiga ko`ra tasnif qilinganda, hokim a’zoning qaysi so`z turkumidan ekanligi, tobe a’zoning sintaktik vazifasi asosga olinadi.

Mustaqil so’z birikuvi 2 ko’rinishda Barqaror birikuv (turg’un) Nutqiy birikuv (erkin)

Erkin bog’lanish usullari Teng bog’lanish Tobe bog’lanish

So’z birikmasi tarkibi Bosh so’z Ergash so’z

So’z birikmasining birikish usulari Boshqaruv Bitishuv Moslashuv

5) modal so`zli birikma. 2) fe’lli birikma;So`z birikmalari hokim qismning qaysi so`z turkumidan ekanligiga ko`ra quyidagi turlarga ajratiladi:1) otli birikma; 3) sifatli birikma;4) ravishli birikma;

Otli birikma.

Otli birikma. Bunday birikmaning hokim so`zi vazifasida ot, otlashgan so`zlar keladi va u quyidagi ko`rinishlarga ega bo`ladi: Hokim qism vazifasida ot keladi: g`ayratli odam, samimiy inson, ezgu niyatli kishi. Hokim qism sifatida olmosh keladi: bolaning o`zi, Karimaning o`zi. Hokim so`z sifatida otlashgan sifat keladi: kishilardan eng mardi, qizlarning sarasi. Hokim qism vazifasida otlashgan son keladi: talabalarning beshtasi, o`quvchilardan biri. Hokim qism vazifasida otlashgan olmosh keladi: tilaklarning barchasi, kutib oluvchilarning hammasi.

Hokim so`z vazifasida otlashgan sifatdosh keladi: onamlarning aytganlari, bolalarning o`qiyotgani va h.k. Hokim qism vazifasida otlashgan ravish keladi: ko`p so`zning ozi, ishlarning ko`pi. Hokim so`z sifatida otlashgan undov so`z keladi: ularning dod-voyi, bolalarning urasi. Hokim so`z vazifasida otlashgan taqlid so`z keladi: otlarning dupur-dupuri, to`plarning gumbur-gumburi. Ko`rinadiki, otli so`z birikmasi qismlari bitishuv, muvofiqlashuv va boshqaruv yo`li bilan grammatik aloqaga kirishadi. Otli birikma so`z shakli bilan so`zning (leksemaning) yoki ikki so`z shakllarning bog`lanishidan hosil bo`ladi.

Fe’lli birikma.

Bunday birikmaning hokim qismi fe’l bilan ifodalanadi: tez ishlamoq, oldinda yurmoq, diqqat bilan tinglamoq, kulib gapirmoq. Fe’lli birikmaning qismlari o`zaro bitishuv va boshqaruv yo`li bilan bog`lanadi. Fe’lli so`z birikmasi so`z shakl bilan so`zning (leksemaning) o`zaro bog`lanishidan yuzaga keladi.

Sifatli birikma.

Mazkur birikmada hokim so`z otlashmagan sifat bilan ifodalanadi, birikmaning qismlari boshqaruv yo`li bilan sintaktik munosabatga kirishadi: akasidan kuchli, singlisidan ziyrakroq.

Ravishli birikma.

Bunday birikmaning hokim so`zi otlashmagan ravish bilan ifodalanadi. Ravishli so`z birikmalarida tobe va hokim qismlar o`zaro boshqaruv yo`li bilan bog`lanadi: raketadan tez, toshbaqadan sekin.

Modal so`zli birikma.

Bunda modal so`z birikmaning hokim so`zi sifatida keladi. Birikma boshqaruv yo`li bilan tuziladi: bizga kerak, o`quvchilarda bor. Sifatli, ravishli, modal so`zli birikmalar ham fe’lli birikma singari so`zshakl bilan so`z (leksema)ning o`zaro bog`lashi natijasida hosil qilinadi.

So`z birikmalari, tobe qismning sintaktik vazifasiga ko`ra, quyidagi turlarga bo`linadi: 1) aniqlovchili birikma; 2) to`ldiruvchili birikma; 3) holli birikma.

Aniqlovchili birikma.

Bunday birikmalarning tobe qismi aniqlovchining barcha turlari vazifasini bajaradi. SHunga ko`ra ularni: 1) sifatlovchili birikma, 2) qaratuvchili birikma, 3) izohlovchili birikmalarga ajratish mumkin. Masalan: yozma ish, ilmiy maqola, beshta kitob, allaqanday ovozlar – sifatlovchili birikma; iqtisodiyotning taraqqiyoti, maktab hovlisi - qaratuvchili birikma; o`qituvchi Salimova, professor Qodirov - izohlovchili birikma. Aniqlovchili birikma bitishuv va boshqaruv yo`li bilan tuziladi.

To`ldiruvchili birikma.

Tobe qismi to`ldiruvchi vazifasini bajaradigan so`z birikmasi to`ldiruvchili birikma deb yuritiladi. Bunda qismlar o`zaro boshqaruv yo`li bilan birikadi. Masalan: yoshlarga nasihat qilmoq, odamlarni qadrlamoq, talabalar uchun darslik, ilm-fan haqida so`zlamoq.

Holli birikma.

Bu xil so`z birikmalarining tobe qismi hol vazifasini bajaradi. Holli birikmaning tobe va hokim qismlari o`zaro bitishuv yoki boshqaruv yo`li bilan bog`lanadi: yangicha fikrlamoq, birga ishlamoq, maktabdan qaytmoq, erta boshlamoq.

So`z birikmalari tuzilishiga ko`ra 2 xil bo`ladi: 1) oddiy so`z birikmalari, 2) murakkab so`z birikmalari.

Oddiy so`z birikmasi. So`zshakl bilan so`z (leksema)ning yoki ikki so`zshaklning bog`lanmasi oddiy so`z birikmasi hisoblanadi: keng dala, tekisroq yo`l, tinchlikka da’vat qilmoq, davlatlarning hamdo`stligi, maktab hovlisi. Biror qismi frazeologik ibora yoki murakkab tushunchani bildiradigan turg`un birikma bilan ifodalanadigan so`z birikmasi ham oddiy so`z birikmasiga mansub bo`ladi. Masalan: yulduzni benarvon uradigan odam, Fanlar akademiyasi institutlari kabi.

Murakkab so`z birikmasi. Bunda birikmaning qismlaridan biri yoki har ikkisi so`z birikmasi bilan ifoda etiladi. Masalan, mehnat qilishni sevadigan odam, odamlarga xayrixoh bo`lgan kishi kabi so`z birikmalarining tobe qismi («mehnat qilishni sevadigan», «odamlarga xayrixoh bo`lgan») so`z birikmasi shaklida qo`llanib, hokim so`zga bitishuv yo`li bilan bog`langan. Murakkab so`z birikmasining biror qismi, ko`pincha tobe qismi predikativ birlik, predikativ bog`lanma bilan ham ifodalanishi mumkin: «qiliqlari yoqimli bola», «ota-onalarimiz bergan nasihatlar» kabi birikmalarning tobe a’zosi («qiliqlari yoqimli», «ota- onalarimiz bergan») gapga teng qurilma, ya’ni predikativ birlik, predikativ bog`lanma bilan ifodalangan.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

O'xshashlar

Sifat so`z turkumi

So`z turkumlari dars ishlanma

So`z turkumlari dars ishlanma 2

O`zbek tilshunusligida so`z brikmalarining formal funksional tahlili va natijalari

O’zbek tilshunosligida so’z birikmalarining formal-funksional tahlili