Fe’lning zamon kategoriyalari - Tilshunoslik - Slaydlar

Fe’lning zamon kategoriyalari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

343 KB

Ko'chirib olish

Fe’l ning zamon kategoriya lari • Zamon tushunchasi, uning fe’l formalarida shakllanishi. • Zamon turlarining o’zaro munosabati. • O’tgan zamon fe’l formalari, ularning ma’no va grammatik xususiyatlariga ko’ra bo’linishi. • Hozirgi zamon fe’l formalari, ularning ichki ma’no turlari. • Kelasi zamon fe’l formalari, ularning ma’no va grammatik xususiyatlari. • Fe’l zamonlarining shakllanishida funktsional formalarning, to’liqsiz fe’llarning roli. • Fe’l zamonlarining mayl bilan munosabati. Reja: www.arxiv.uz

• Ma’lumki, harakat (yo holat) ning voqe bo’lish (yoki bo’lmaslik) tushunchasi mantiqan zamon bilan bog’liq bo’ladi, ya’ni ma’lum bir harakat ma’lum bir zamon (payt, vaqt)da bajarilish yoki bajarilmaslik xususiyatiga ega. www.arxiv.uz

• Fe’llardagi zamon tushunchasi nisbiy bo’lib, u nutq so’zlanib turgan paytga nisbatan qiyoslangan holda aniqlanadi. S h unga ko’ra, fe’llarda dastlab uch zamon, tushunchasi belgilanadi ( o’ tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi zamon). Zamon ma’nosi esa fe’l tarkibida qo’llangan grammatik ko’rsatkichlar orqali reallashadi. www.arxiv.uz

• Masalan: • 1. Ro’paramizda uncha katta bґlmagan qishloq ko’rinadi. (X.Tojiboev.). • 2. Kech kuzda... Oltiariqdan Marg’ilonga ko’chganmiz (E.Vohidov.). • 3. Hozirgi yoshlarning she’rlarida poeziyamizning eng ilg’or an’analari davom etmoqda (V.V.). • 4. Vaqt uchqur qushday uchib o’tyapti (E.V.). • 5. Yoshlar uchun ko’nglimda tugib yurgan ba’zi fikrlarni aytmoqchiman (E.V.). www.arxiv.uz

• Keltirilgan misollarning birinchi va ikkinchisida o’tgan zamon; uchinchi va to’rtinchisida hozirgi zamon; beshinchisida esa kelasi zamon fe’l formalari qo’llangan. Bu fe’llar tarkibidagi –di, -gan qo’shimchalari o’tgan zamon; –moqda, -yap qo’shimchalari hozirgi zamon; -moqchi affiksi esa kelasi zamon ko’rsatkichi sanaladi. www.arxiv.uz

• Bu misollardagi ajratib ko’rsatilgan (aniqlik yoki ijro mayliga) birlashadi. • O’tgan zamon, ish-harakatning nutq so’zlanib turgan paytdan oldin bajarilgan (bo’lishli shaklda) yoki bajarilmagan (bo’lishsiz shaklda)ini ifodalaydi. • O’tgan zamon fe’l formalari nutqda o’zaro xususiy modal ma’nolariga ko’ra farqlanadi. Bu esa ularni ichki ma’no turlariga ajratishni taqozo etadi. O’zbek tilshunosligida o’tgan zamon fe’llarining asosan, quyidagi turlari ajratiladi: • 1) yaqin o’tgan zamon; • 2) uzoq o’tgan zamon; • 3) o’tgan zamon hikoya; • 4) o’tgan zamon davom; • 5) o’tgan zamon maqsad fe’llari. www.arxiv.uz

• Yaqin o’tgan zamon fe’li -di affiksli sof fe’lni tuslash orqali shakllanadi va u ish-harakatning nutq so’zlanib turgan paytdan bir oz oldin, ammo so’zlovchining ko’z oldida (yoki uning faol ishtiroki bilan) bajarilgan yoki bajarilmaganligini ifodalaydi. www.arxiv.uz

• Uzoq o’tgan zamon fe’li nutq so’zlanib turgan paytdan ancha ilgari bajarilgan yoki bajarilmagan, ammo bu xaqda nutq so’zlanib turgan paytda xabar qilingan ish-harakatni ifodalaydi. O’tgan zamonning bu turi nutqda aniq eslash (yoki eslatish), eshitilganlik, kutilmaganda eslash kabi qo’shimcha ma’nolarga ham ega bo’la oladi. www.arxiv.uz

• Uzoq o’tgan zamon fe’li, birinchidan, -gan affiksli o’tgan zamon sifatdoshini tuslash orqali; ikkinchidan, o’tgan zamon sifatdoshiga edi (-di) , ekan (-kan) , emish (-mish) to’liqsiz fe’llarini tuslash orqali ifodalanadi. www.arxiv.uz

• Masalan : Mirhaydarni kimdir majlisga olib ketgan ekan. (Oybek.) • O’tgan zamon h ikoya fe’li -b(-ib ) affiksli o’tgan zamon ravishdoshini tuslash bilan shallanib, u kutilmaganda, qisqa vaqt ichida bajarilgan (yoki bajarilmagan) ish harakatni hikoya qilish, tasvirlash ma’nosini ifodalaydi. www.arxiv.uz

• I. shaxs. Kel-ib-man, o’qi-b-man • II. shaxs. Kel-ib-san, o’qi-b-san • III shaxs. Kel-ib-di, o’qi-b-di • I. shaxs. Kel-ib-miz, o’qi-b-miz • II. shaxs. Kel-ib-siz, o’qi-b-siz • III shaxs. Kel-ib-di(lar) o’qi-b-di(lar) B I R L I K K O’ P L I K www.arxiv.uz16 19

• Masalan : Arava bo’lsa alimsoqdan qolgan, yana sinibdi (O.). • O’tgan zamon davom fe’li nutq so’zlanib turgan paytdan ilgari ma’lum bir muddat davomli yoki takrorlanib turgan ish-harakatni ifodalaydi. Bunda davomlilik tushunchasi "doimiy" yoki nisbiy bo’lishi mumkin; unda ma’lum bir muddat davom etgan konkret jarayon tushunchasi ham aks eta oladi. www.arxiv.uz

• O’tgan zamonning bu turi birinchidan, -r(-ar) to’liqsiz fe’lini biriktirib tuslash orqali; ikkinchidan, -yotgan affiksli hozirgi zamon sifatdoshiga edi to’liqsiz fe’lini biriktirib tuslash orqali; uchinchidan, -moqda affiksli fe’l formasiga edi to’liqsiz fe’lini biriktirib tuslash orqali shallanadi. • O’tgan zamon maqsad fe’li, birinchidan, -moqchi affiksli fe’l formasidan so’ng edi to’liqsiz fe’lini biriktirib tuslash orqali shakllanadi. www.arxiv.uz

• Bunday fe’l formalari. Asosan, nutq so’zlanib turgan paytdan ilgari bajarilishi maqsad qilingan ish-harakat tushunchasini ifodalaydi, ammo gap mazmunidan uning voqe bo’lgan- bo’lmaganligi aniq ifodalanmaydi. • Ish-harakatning nutq so’zlanib turgan paytda bajarilayotgan (yoki bajarilmayotgan)ini ifodalaydigan fe’llar hozirgi zamon fe’li sanaladi. www.arxiv.uz

• Ular, birinchidan, -a(-y) affiksli ravishdoshlarni tuslash orqali; ikkinchidan, tarkibida –yap , -moqda, -yotib, -yotir affikslari qo’llangan fe’l formalarini tuslash orqali shakllanadi. Murakkab fe’l tarkibida qo’llangan yot, o’tir, tur, yur ko’makchi fe’llarini tuslash orqali ham hozirgi zamon fe’li hosil bo’ladi. www.arxiv.uz

• I. sh. Kel-a-yotir-man, o’qi-(y)-yotir-man • II. sh Kela-yotir-san, o’qi-(y)-yotir-san • III sh . Kel-a-yotir, o’qi-(y)-yotir • I. sh. Kel-a-yotir-miz, o’qi-(y)-yotir-miz • II. sh. Kela-yotir-siz, o’qi-(y)-yotir-siz • III sh. Kel-a-yotir(lar), o’qi-(y)-yotir(lar) B I R L I K K O’ P L I K www.arxiv.uz16 19

• Masalan : Dehqonni yer davolaydi. U urug’ bilan birga orzu dard-hasrat, quvonchlarini ham yerga to’kadi (S.Nurov.). Ketma-ket uzatilgan chelak va savatlarni keksalar yerga ag’darayotirlar. (O.). Men mustaqillik haqidagi qo’shiqni kuylamoqdaman. www.arxiv.uz

• Kelasi zamon fe’li, birinchidan, ish-harakatning nutq so’zlangandan sґng bajarilish-bajarilmasligi mo’ljallanishi, taxmin qilinish ma’nosini ifodalab. – r(-ar) affiksli kelasi zamon sifatdoshini tuslash orqali shakllanadi (kel-ar-man, ishla-r-san kabi). • Bunday forma kelasi zamon gumon fe’lini hosil qiladi. Kelasi zamonning maqsad ifodalash shakli ham mavjud bo’lib, u -moqchi affiksli fe’l formasini, shuningdek, -digan, -jak(-ajak) affiksli sifatdoshlarni tuslash orqali shakllanadi. • . www.arxiv.uz

• I. sh. Kel-ajak-man, o’qi-yajak-man • II. sh. Kel-ajak-san, o’qi-yajak-san • III sh. Kel-ajak, o’qi-yajak • I. sh. Kel-ajak-miz, o’qi-yajak-miz • II. sh. Kel-ajak-siz, o’qi-yajak-siz • III sh. Kel-ajak(lar), o’qi-yajak(lar) B I R L I K K O’ P L I K www.arxiv.uz16 19

• Buyruq-istak va shart mayllari formasidagi fe’llar ham, asosan kelasi zamon tushunchasini ifodalaydi • Masalan : Bilaman, u bizni poylamoqchi (N.Fozilov.). Oltin yerimizni ko’z qorachig’iday saqlanglar. (H. G’ .). Dilimizdagi gaplarni so’zlab bersam... www.arxiv.uz

O'xshashlar

Fe’l - Fe’lning noaniq formasi

Fe’lning shaxs-son shakllari

Fe’lning tuslanishli va tuslanishsiz formalari

Otlarning aloqa munosabat kategoriyalari

Zamon shakllari