Fe’lning tuslanishli va tuslanishsiz formalari - Tilshunoslik - Slaydlar

Fe’lning tuslanishli va tuslanishsiz formalari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

350.5 KB

Ko'chirib olish

Fe’lning tuslanishli va tuslanishsiz formalari • Tuslanish sistemasiga bulgan munosabatiga qar ab fe’llar ikki asosiy gruppaga b o’ linadi: tuslanishli fe’llar tuslanishsiz fe’llar www.arxiv.uz

Tuslanishli fe’llar • Shaxs-son, zamon va mayl kategoriyalari fe’llarga xos asosiy grammatik kategoriyalardan hisoblanadi. Bu grammatik kategoriyalarning har biri birdan ortiq grammatik ma’noga va shu ma’noga xos grammatik formalarga ega. • Masalan, shaxs-son formalari: yozyapman, yozyapsan, yozyapti; yozyapmiz, yozyapsiz, yozyapti (lar). • Zamon formalari: yozdim, yozyapman, yozaman , yozarman va b. www.arxiv.uz

• Fe’lning ana shunday zamon, shaxs-son, mayl formalari bilan o’zgarishi tuslanish va bunday formalarni hosil qiluvchi affikslar tuslovchilar deyiladi. Demak, tuslanish sistemasidagi fe’l mayl, shaxs-son, zamon jihatdan shakllangan bo’ladi. Lekin bundan tuslanishli fe’lning asosiy belgisi doim mayl, zamon va shaxs-son jihatdan shakllangan bo’lishi kerak degan xulosa chiqmaydi. Bunda quyidagi holatlarni ta’kidlab o’tish kerak bo’ladi. www.arxiv.uz

• Mayl turlaridan faqat ijro mayligina harakatni zamon bilan bog’liq holda ifodalaydi va ijro maylidagi fe’llargina har uch zamon (o’tgan zamon, hozirgi zamon va kelasi zamon) formasiga ega bo’la oladi. harakatning nutq momentiga munosabati ning (ya’ni zamon ma’nosining) ifodalanishida hamma vaqt zamon formalarining qatnashishi shart. Zamon ko’rsatkichi yuq formada grammatik zamon ma’nosi haqida gapirish mumkin emas. Biroq ijro maylida zamon va shaxs-son ko’rsatkichlaridan tashqari, faqat maylning o’zini bildiruvchi morfologik ko’rsatkich yo’q: yozdi, yozganman, yozgansan. www.arxiv.uz

• Buyruq mayli formasi fe’lni shaxs-son bilan tuslash orqali hosil qilinadi: yozay, yoz (yozgin), yozsin; yozaylik, yozing (lar), yozsin(lar) . • Mayl turlaridan shart mayli, shartli mayl va maqsad mayligina maxsus mayl ko’rsatkichiga ega. Maylning bu turlari maxsus mayl ko’rsatkichi va shaxs-son affikslari yordamida shakllanadi: • 1) yozsam, yozsang, yozsa; yozsak, yozsangiz, yozsa(lar); • 2) yozar edim, yozar eding, yozar edi, yozar edik, yozar edingiz, yozar edi (lar); yozmoqchiman, yozmoqchisan, yozmoqchi, yozmoqchimiz, yozmoqchisiz, yozmoqchi(lar), www.arxiv.uz

• Tuslanish sistemasidagi fe’llar barcha mayl doirasida ham shaxs-son bilan albatta shakllangan bo’ladi: yozdim, yozsam, yozsin, yozmoqchiman va x. Ba’zi mayl turlarida ikkinchi yoki uchinchi shaxs d a maxsus grammatik ko’rsatkich bo’lmasligi mumkin Masalan, yoz -buyruq mayli, ikkinchi shaxs, birlik; yozdi — ijro mayli, o’tgan zamon, uchinchi shaxs, birlik. Lekin bo’lar fe’lning o’zak yoki negizi emas, balki maxsus shakli (formasi) hisoblanadi. Bunday hollarda maxsus ko’rsatkichning yo’qligi ham shaxs-son bilan tuslanishning aloxida ko’rinishi hisoblanadi. www.arxiv.uz

• Xullas, tuslanishli fe’llar hamma vaqt mayl va shaxs-son jihatdan shakllangan bo’lishi shart. Lekin hamma vaqt shaxs-son ko’rsatkichlariga ega bo’laverishi shart emas. Tuslanishli fe’llardan faqat ijro maylidagi fe’llargina zamon ma’nosiga ega bo’ladi va zamon ma’nosining ifodalanishida shu ma’noni ifodalovchi formant albatta qatnashadi. www.arxiv.uz

• O’zbek tilida faqat fe’llargina emas, balki kesim vazifasida kelgan otlar ham (otlar—keng ma’noda) shaxs-son affikslarini oladi: xursandman, xursandsan, xursand kabi. SHuningdek, asosan atributiv vazifada qo’llanuvchi ayrim fe’l formalari kesim vazifasida qo’llanganda, shaxs-son qo’shimchalarini oladi. Lekin bu bilan ular tuslanishli forma bo’lavermaydi. Masalan, Ertaga mehmonga boradiganman . Yaxshi ishlayotganlardansan gaplaridagi boradiganman, ishlayotganlardansan formasi tuslanishli forma emas. Quyidagi misolda ham kesim vazifasidagi sifatdosh formasi tuslanishli forma emas: Gap ilgari sarisob solmagan, ilgari payqamagan narsalarimizga xozir sarisob soladigan, payqaydigan bo’lganimizda (A. Dazzor.) Ko’kish rangdagi osmon, charaq-charaq yulduzlar ko’zni qamashtirguday (J. Abdul l axonov). www.arxiv.uz

• Tuslanishli formadagi fe’l shaxs-son ma’nosidan tashqari, albatta, mayl ma’nosiga, ijro mayli doirasida esa zamon ma’nosiga ham ega bo’ladi. • Demak, tuslanishli fe’l albatta shaxs-son jiqatdan shakllangan bo’ladi. Lekin shaxs-son ko’rsatkichlariga egalikning o’zi tuslanishli fe’l deyish uchun asosiy belgi bo’la olmaydi. Maylning biror turiga mansub bo’lishlik tuslanishli fe’lning asosiy belgisidir. Tuslanishli formadagi fe’l gapda kesim vazifasida keladi. Bunday fe’llar shaxs ma’nosiga egaligi tufayli yakka holda ham (ega ifodalanmagan hollarda ham) mustaqil gapni tashkil eta oladi: Keldi (u keldi) . SHu xususiyatiga ko’ra tuslanishli fe’llar predikativlikka moslashgan fe’l shakli hisoblanadi. www.arxiv.uz

Tuslanishsiz fe’llar • Ayrim fe’llar mayl, shaxs-son, zamon ma’nolarini ifodalay olmaydi va shu ma’nolarni ifodalovchi formalarga ham ega bo’lmaydi. Demak, ular tuslanish sistemasiga ega bo’lmaydi — tuslanishsiz fe’l hisoblanadi. Bular harakat nomi, sifatdosh va ravishdosh formalaridir. S h u formalar fe’lning ot, sifat va ravishga xos ma’no va vazifalarda qo’llanishga moslashgan formalaridir. Harakat bildirishi jixatidan ular tuslanishli fe’llardan farqlanmaydi. Sifatdosh va ravishdoshning ayrim formalari zamon formasining yasalishida xizmat qiladi. Lekin ular shaxs-son bilan tuslanib, biror zamon formasi hosil qilganida, tuslanishli formalar katoriga kiradi. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Fe’lning zamon kategoriyalari

Fe’l - Fe’lning noaniq formasi

Fe’lning shaxs-son shakllari

Fe’llarning yasalishi, fe’lning modal shakllari va tuzilish jihatdan turlari

Eski o’zbek tili bo’yicha yaratilgan asarlar haqida