Alisher Navoiy ijodida nutq madaniyati masalalari va notiqlik san’ati - Tilshunoslik - Slaydlar

Alisher Navoiy ijodida nutq madaniyati masalalari va notiqlik san’ati

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2531.9892578125 KB

Ko'chirib olish

Alisher Navoiy ijodida nutq madaniyati masalalari va notiqlik san’ati

reja: Mutafakkir asarlarida nutq madaniyati xususida. 1 “ Muhokamat ul-lug’atayn” asarida til va tafakkur masalalari . 2 “ Mahbub ul-qulub” da voizlar va til odobi haqida. 3 3

O`zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy turkiy tilda go`zal nutq tuzishning bayroqdori sifatida o`zbek tili boyliklarini namoyon etuvchi mashhur asarlar yaratdi. Navoiyning sa`y-harakatlari tufayli XV asrda o`zbek tili olamga dong’i ketadigan adabiy asarlar yaratishga qodir til ekanligini isbotladi. Alisher Navoiyning nutq madaniyati masalalariga bag’ishlangan fikrlari yanada mukammalroq ifodalangan asari “Mahbub ul-qulub” dir. Chunki shoir bu asarida tilning ahamiyati, undan foydalanish, nutq so`zlovchi dilidagi fikrni to`g’ri aks ettirish lozimligi haqida fikrlar bayon qiladi.

Mutafakkir asarlarida o`zbek tilining leksik boyliklaridan, sinonim va omonimlaridan, xalq ta`biri, maqol va matallaridan, frazeologik, ideomatik birikmalaridan, jumla tuzilishidan keng foydalandi. Hattoki, fors-tojik tilida, ekvivalenti bo`lmagan o`zbekcha so`zlarni misol keltiradi. “Muhokamatul lug’atayn” asari bevosita tilshunoslining nazariy muammolarini hal qilishga, o`zbek tilining boshqa tillar orasida tutgan o`rnini belgilab berishga, o`zbek nutqi madaniyatini o`rganishga qaratilgan.

Navoiy tilni o`sib, rivojlanib boruvchi, jamiyatning ehtiyojiga muvofiqlashuvchi zarurat ekanligini anglab, tillar o`zaro aloqada bo`ladi, bir-biriga chatishadi deb hisoblaydi. Navoiy kishining nutq qobiliyatini tug’ma ekanligini ta`kidlaydi. “ Saodatbaxsh ruh zuloliga matla` ham til. Tilga iqtidorlig’- hakimi xiradmand, so`zga ixtiyorsiz-layni najand. Tilki fasih va dilnazir bo`lgay, xubroq bo`lgay agar ko`ngil bila bir bo`lgay” deb yozadi Navoiy.

Navoiy kishining nutq qobiliyatini tug’ma ekanligini ta`kidlaydi. “Muhokamatul-lug’atayn” asarida arab tili “kalomi ilohiy” deb ulug’lanadi, fors va turkiy tili solishtiriladi. Olim bu asarda ikki tilning lug’at boyligi, so`z yasalishi, fonetik tarkibi, stilistikasi kabi xususiyatlarini chog’ishtirib, badiiy imkoniyatlari jihatidan turkiy tilning fors tilida qolishmasligini isbotlaydi. Navoiy til deganda nutqni ko`zda tutgan. Til, ya`ni so`z o`zining ko`p yaxshi fazilatlari bilan nutq uchun material ekanligini, nutqning qo`polligi, maqsadga muvofiq bo`lmasligi so`zlovchiga zarur yetkazishini alohida ta`kidlab o’tadi.

Nutq nazariyasi bilan jiddiy shug’ullangan shoir “Mahbubo’l- qulub” asarining 24-bobini voizlik ilmiga bag’ishlaydi. Navoiyning o`zi ham notiqlik san`atini o`z davrida yuksak darajaga ko`targan. “Tilga ixtiyorsiz-elga e`tiborsiz” yoki “Ma`dani inson gavhari so`z durur, gulshani odam samari so`z durur” deb yozadi. Navoiy 24 bob “Nasihat ahli va voizlar zikriga” bag’ishlangan bo`lib, shoirning fikricha “voiz uldurki, majlisg’a kirgan to`lg’ay va to`la kirgan holi bo`lg’ay”.

“ Mahbubul-qulub” da “Og’ziga kelganni demoq-nodonning ishi”, “Aytar so`zni ayt, aytmas so`zdan qayt”, “Chin so`z-mo``tabar yaxshi so`z-muxtasar” kabi hikmatli so`zlar, maqollar anchagina. Navoiy ham shu mazmundagi baytlar yaratadi. Shoir nazarida so`z o`likni tiriltirish kuchiga ega: Ham so`z ila elga o`limdin najot, Ham so`z ila topub o`luk tan hayot. Ba`zan bir so`z bilan tirik vujud,

“ So`z” deganda Navoiy nimalarni nazarda tutadi? Professor A.Hayitmetov shunday yozadi: “Navoiy “so`z” ni o`z asarlarida ko`p ma`noda ishlatadi. U “so`z” termini ostida insoniyatning hamma ma`naviy boyligini-alohida ijtimoiy kategoriya bo`lgan tilni ham, ideologiya shakllaridan hisoblangan falsafa va badiiy adabiyotni ham tushuna beradi hamda ularni ko`p vaqt bir-biridan farq qilmaydi”. Navoiy “so`z” haqida gapirganda qo`yidagilarni e`tiborga oladi: 3.So`z-badiiy ijodda, mazmunni shakllantiruvchi vosita tarzida. 1. So`z-til ma`nosida. 2. So`z-muomala, gapirish, nutq mohiyatida.

Ha, Navoiy so`zni ajib, sehrli va qimmatbaho gavhar sifatida e`zozlaydi. Ko`pgina baytlarda, ayniqsa “Xamsa”, “Mahbubo’l qulub” singari asarlarida so`z, uning o`rni, inson hayotidagi ahamiyati, so`zlash madaniyati, so`zning badiiy ijoddagi mavqie, so`z odobi kabi tomonlar xususida mulohazalar bildiradi. Shoir nazarida “So`z jahon bahrida durdona”, inson qalbining ma`dani- “Ma`dani inson guzari so`z”, “gulshani odam samari”, “ajab guzar”, “bahru mavjvar”, “dur”, “javhari ruz”, “aytib sovumas tarona”, “olib qurimas xizona” - tuganmas xazina: Aytib sovumas tarona sen-sen, Olib qurumas xizona sen-sen.

Adabiyotlar: 1. Mallayev N. O`zbek adabiyoti tarixi. T., 1976. 2. Qudratov T. Nutq madaniyati asoslari. T., 1993. 3. Nusratullo Atoullo o`g’li Jumaxo`ja. Istiqlol va ona tilimiz. T., 1998. 4. Qilichev B., Qilichev B.E. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. Buxoro, 2002.

O'xshashlar

Notiqlik san’ati va nutq madaniyati shakllanishining tarixiy ildizlari

Nutq madaniyati

Tarjimada nutq madaniyati

Nutq madaniyati fanining predmeti va vazifalari

Tilning tasviriy vositalari va nutq madaniyati