Nutq madaniyati - Tilshunoslik - Slaydlar

Nutq madaniyati

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

454 KB

Ko'chirib olish

1. Nutqning mantiqiyligi. 2. Nutqning tozaligi. REJA: www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Nutqning mantiqiyligi. Nutqning mantiqiyligi uning asosiy sifatlari – to’g’rilik va aniqlik bilan chambarchas bog’langandir. Chunki grammatik jihatdan to’g’ri tuzilmagan nutq ham, fikrni ifoda etish uchun muvaffaqiyatsiz tanlangan leksik birlik ham mantiqning buzilishiga olib kelishi tabiiydir. Mantiqiy izchillikning buzilishi tinglovchi va o’quvchiga ifodalanayotgan fikrning to’liq borib yetmasligiga, ba’zan umuman anglashilmasligiga sabab bo’lishi mumkin. Nutqni shakllantirishdagi e’tiborsizlik oqibatida ba’zan mantiqsizlik ham yuz beradi. Quyidagi misolga diqqat qilaylik: Ferma jonkuyarlari olti oylik davlatga sut sotish planlarini muddatdan oldin bajardilar (gazetadan). Gapda so’zlarning tartibi to’g’ri bo’lmaganligi, olti oylik birikmasining davlat so’zidan keyin kelmaganligi tufayli mantiqqa putur yetayapti, fikrni bayon qilishda xatolik yuz berayapti. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Nutqning mantiqiy bo’lishi so’zlovchi yoki yozuvchining tafakkur qobiliyati bilan bog’liq. Shuning uchun mantiqiylik faqatgina til hodisasi sanalmasdan, tildan tashqarida bo’lgan omil sifatida ham qaraladi. Ya’ni bunda notiqdan faqatgina tilni yaxshi bilish emas, o’zi mulohaza yuritayotgan mavzu atrofida keng bilimga ega bo’lish ham talab qilinadi. «Nutq madaniyati asoslari» asarining muallifi B.N.Golovin mantiqiylikni ikki guruhga bo’lib – predmet va tushuncha mantiqiyligi tarzida o’rganishni tavsiya etgan edi. Predmet mantiqiyligi nutqdagi til elementlari bilan real voqyelikdagi predmet va hodisalarning mazmuniy aloqasi hamda munosabatidir. Tushuncha mantiqiyligi esa nutqda mantiqiy tafakkur qurilishi va uning til elementlari semantik aloqadorligida mantiqiy rivojlanishning aks etishidir deydi u www.arxiv.uz

Ko’rinadiki, so’zlarning o’zi ifodalayotgan predmet va hodisalarga mos ravishda fikrni aniq ifodalashi predmet mantiqiyligi bo’lsa, so’z birikmalarining, gaplarning, abzaslarning, hatto butun-butun matnlarning bir-biriga mosligi, fikrni izchil davom ettirishga bo’ysundirilishi tushuncha mantiqiyligidir. Tushuncha mantiqiyligi haqida aytilgan fikrdan xulosa chiqarish mumkinki, nutq mantiqiyligining asosiy lingvistik sharti – leksik- semantik va sintaktik me’yorga amal qilishdir. So’zlarni bir-biriga mazmunan bog’lash, ular o’rtasidagi grammatik aloqani to’g’ri shakllantirish sintaktik me’yorga amal qilishning asosiy sharti bo’lib hisoblanadi. Mana bu misolda kuy va raqs so’zlarining diktor tomonidan uyg’un tarzda qo’llanib yuborilishi mantiqning buzilishiga olib kelgan: Endi kuy va raqslar tinglab, dam oling (Televideniyedan). Kuyni tinglash mumkin, ammo raqsni-chi? Hammomda qatiq va shisha idishlar iste’mol qilish man etiladi («Mushtum» jurnali) misoli to’g’risida ham shu gapni aytish mumkin. www.arxiv.uz

Ba’zan esa so’zlar tushirib qoldiriladi: 22-maktab bufetchisi Toji Ibrohimov bir kitobga 5 tiyindan qo’yib sotmoqda («Mushtum» jurnali). Kitobgami yoki kitobning narxigami? So’zlarni bunday tushirib qoldirishlar natijasida yuz beradigan metonimiya hodisasi hamma vaqt ham to’g’ri tushunilavermasligi mumkin: Oyposh xola gorchechnik qo’yib bo’lib, ketmoqchi edi, Davron uni qo’yarda-qo’ymay choyga o’tqazdi (M.Jaloliddinova) Gapda so’zlar va birikmalar tartibining ham nutq mantiqiyligida ahamiyati katta. Masalan, Suratga olingan akula quruqlikdagi sut emizuvchilarga o’xshab, tuxum qo’ymaydi, balki tirik bola tug’adi. Ifoda aniqligi nuqtai nazaridan gap Suratga olingan akula tuxum qo’ymaydi, balki quruqlikdagi sut emizuvchilarga o’xshab tirik bola tug’adi tarzida tuzilishi maqsadga muvofiq bo’lar edi. www.arxiv.uz

Ko’r-ko’rona qilingan tarjimalar ham kulgili holatni yuzaga keltiradi: Erkak paypoqlar narxi 30 foizga arzonlashdi («Mushtum» jurnali). Paypoqning erkak-urg’ochisi bo’lmasligini hamma biladi. Bunday qo’llanishni esa faqat nutqdagi e’tiborsizlik natijasi deb tushunish kerak. Quyidagi misol ham bu fikrni qo’llab-quvvatlaydi: Bugun Toshkentda nol daraja issiq bo’ladi («Mushtum» jurnali). Mantiq talabiga ko’ra nutqda gaplar o’rtasida izchillik bo’lishi, ularning birida bayon etilgan fikr ikkinchisida davom ettirilishi lozim bo’ladi. Bu hol ma’lum bir fikrning tugashiga qadar davom etishi kerak. Gaplar o’rtasida fikriy izchillik yo’qolishi bilan mantiqiylikka ham putur yetishi mumkin. Misollar: Redaksiyaga kelgan she’rlarni o’qib, bunisi yaxshi, bunisi yomon deyishga tilimiz bormaydi. Ularda avtorlarning nimadir demoqchi bo’lishayotgani sezilib turadi («O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi), Visolingga yetishni azaldan jazm etardim, / Joziba yarashmish sizga shunchalar (P.Mo’min). www.arxiv.uz

A.Qahhorning «Adabiyot muallimi» hikoyasidagi qahramon – «nafis adabiyot muallimi» Boqijon Baqoyevning nutqi bu o’rinda xarakterli misol bo’la oladi: - Chexovmi? Himm…burjuaziya realizmi to’g’risida so’zlaganda eng avval uning obyektiga diqqat qilish kerak. Burjuaziya realistlari tushungan, ular aks ettirgan obyektiv voqyelikni anglash lozim bo’ladi. Turgan gapki, Chexovning ijodi boshdan-oyoq, butun mohiyati bilan ilk burjuaziya realizmi, ya’ni…himm. Mukarram, tovuqqa moyak qo’ydingmi? Qo’yish kerak, bo’lmasa daydi bo’lib ketadi…Tavba, tovuqdan ahmoq jonivor yo’q – moyak qo’ysang tug’adi! Nima uchun moyak qo’ysang tug’adi? Xo’roz nima uchun saharda qichqiradi? Ajoyib psixologiya! Biologiya o’qiysizlarmi? www.arxiv.uz

Nutqning mantiqiyligi. Nutqning mantiqiyligi uning asosiy sifatlari – to’g’rilik va aniqlik bilan chambarchas bog’langandir. Chunki grammatik jihatdan to’g’ri tuzilmagan nutq ham, fikrni ifoda etish uchun muvaffaqiyatsiz tanlangan leksik birlik ham mantiqning buzilishiga olib kelishi tabiiydir. Mantiqiy izchillikning buzilishi tinglovchi va o’quvchiga ifodalanayotgan fikrning to’liq borib yetmasligiga, ba’zan umuman anglashilmasligiga sabab bo’lishi mumkin. Nutqni shakllantirishdagi e’tiborsizlik oqibatida ba’zan mantiqsizlik ham yuz beradi. Quyidagi misolga diqqat qilaylik: Ferma jonkuyarlari olti oylik davlatga sut sotish planlarini muddatdan oldin bajardilar (gazetadan). Gapda so’zlarning tartibi to’g’ri bo’lmaganligi, olti oylik birikmasining davlat so’zidan keyin kelmaganligi tufayli mantiqqa putur yetayapti, fikrni bayon qilishda xatolik yuz berayapti. www.arxiv.uz

Yozuvchi ana shunday nutq yordamida badiiy xarakter yaratadi. Shu o’rinda A.Qahhorning «Palag’da gaplar» maqolasida aytilgan fikrlarni eslash o’rinli bo’ladi: «Uslubni buzadigan narsalardan biri mubolag’ani ishlata bilmaslikdir, mubolag’a qilishda jiddiy asarlarda qancha ehtiyot kerak bo’lsa, hajvda ham shunday bo’lishi kerak. Bir narsani anglatishda bo’lganidan bir oz bo’rttirib ko’rsatish mubolag’a bo’ladi. Biroq mubolag’ani qolipdan chiqarib yuborish har qanday asarni sovuq qilib yuboradi. «Qayg’uli kechalar»da… «Ko’kda qizargan bulutni ko’rgach, bu mening ko’zimdan oqqan qonning aksidir», «Ikki og’aynimni qo’ltiqqa qistirib yo’rg’alab qoldim» (juda tez demoqchi bo’lsa kerak), «Novvoydan bir qadoq non olsam ichidan bir kurak mix bilan ikkita olti gazlik arqon chiqdi…». Mana bular juda qalbsiz mubolag’alar». www.arxiv.uz

Yuqorida bir o’rinda ta’kidlab o’tganimizdek, matndagi abzaslar o’rtasida ham mantiqiy bog’lanish bo’lishi zarur. Odatda ma’lum bir fikr tugab, ikkinchisi boshlangan joyda ular abzas bilan ajratiladi. Bu yerda fikr tugalligi deganda yaxlit fikr nazarda tutiladi va abzas umumiy matn mazmunining bir qismi sanaladi. Tilda abzaslarni bir-biriga bog’laydigan ko’rinadiki, demak, xulosa qilganimizda, shuni alohida ta’kidlash kerakki, yuqoridagilarga asoslanib aytish mumkinki, boshqacha qilib aytganda, xullas singari so’z va birikmalar mavjud. Xuddi ana shu til birliklari bir abzas ichida ham fikrlarni bir-biriga bog’lashga, izchillikka xizmat qilishi mumkin. Misol: Demak, adabiyot nazariyasi adabiy jarayonning tarixiy taraqqiyoti qonuniyatlari, adabiy-badiiy tafakkur va uning muhim sohalari, chunonchi, obraz va obrazlilik, xarakter va tip, adabiy metodlar va janrlar, badiiy nutq uslub rang- barangligi…kabi qator masalalarni atroflicha o’rganishga yordam beradi. Bugina emas. Adabiyot nazariyasi adabiyotning ijtimoiy ahamiyati, ya’ni jamiyat hayotida o’ynagan, o’ynayotgan va o’ynashi kerak bo’lgan roli, unga obyekt bo’lgan narsalarning sosial mohiyati haqidagi, shuningdek, badiiy asarlarni tahlil qilish metodikasi va prinsiplari haqidagi fan hisoblanadi (J.Hojimatov). www.arxiv.uz

Tushuncha mantiqiyligi alohida olingan matnda fikriy ketma-ketlik, mantiqiy izchillik bo’lishini taqozo qiladi. Ammo bu talabni nutqiy jarayonning hamma ko’rinishlarida ham o’rtaga qo’yib bo’lmaydi. Masalan, vazifaviy uslublarda, xususan ilmiy va badiiy nutq uslublarida bu talabga qanday amal qilinishini olib ko’raylik. Ilmiy uslubda yozilgan asarlar yaxlit bir qurilishga ega. Unda kirish, asosiy qism va xulosa mavjud bo’lib, ular yagona bir halqaga birlashadi. Matnda bayon qilinayotgan fikrlar qat’iy izchillikda bayon qilinadi. Badiiy nutq qurilishi esa biroz boshqacha. Aytaylik, fikrlar bir maromda bayon etib kelinadiyu, birdaniga uzilish yuz beradi va endi boshqa voqyealar hikoya qilinib ketiladi. Bu narsa go’yo mantiqiy izchillikka putur yetkazganday ko’rinsa-da, aslida unday emas. Badiiy asarlarda, xususan, qissa, roman kabi janrlardagi keng ko’lamlilik tasvir kompozisiyasini ana shunday tuzishni taqozo qiladi. Mantiqqa putur yetmaganligi bunday asarlarning oxirida ma’lum bo’ladi. www.arxiv.uz

Badiiy asarlarning qurilishidagina emas, balki alohida olingan so’zlar o’rtasidagi logik-grammatik munosabatda ham izchillik buzilganday bo’lishi mumkin: qayg’uli quvonch, ojiz jasorat, totli azob, buyuk ahmoqlik kabi. Birikma tarkibidagi ma’nosi zid so’zlarning har birining ma’nosi saqlab qolingan holda yangi bir matniy ma’no kelib chiqadi va ular badiiy san’atlar doirasida oksyumoron deb ataladi. Xulosa qilganimizda, mantiqiy nutq deganda yaxlit bir tizim asosida shakllangan, fikrlar rivoji izchil bo’lgan, har bir so’z, ibora aniq, maqsadga muvofiq ravishda yuzaga keladigan nutqni tushunamiz. www.arxiv.uz

Nutqning tozaligi. Nutqning tozaligi deganda unda til elementlarining ishlatilishida adabiy til me’yorlariga amal qilish-qilmaslik tushuniladi. Yaxshi, namunaviy nutq hozirgi o’zbek adabiy tili talablariga mos holda shakllangan bo’lishi, turli g’ayriadabiy va g’ayriaxloqiy til elementlaridan xoli bo’lishi kerak. Bu masalaning til jihati bo’lib, nutqiy tozalikning tildan tashqari – paralingvistik jihatlari ham undan kam bo’lmagan ahamiyatga ega. Chunki u boy ma’naviy-axloqiy qadriyatlarga ega bo’lgan va bugun mustaqillik davrida yashab, dunyo hamjamiyati bilan teng mavqyeda muloqotda bo’layotgan o’zbek xalqining madaniy darajasiga mos bo’lishi lozim. www.arxiv.uz

Xo’sh, nutqimizning toza bo’lishiga xalaqit berayotgan lingvistik elementlar qaysilar? Bular asosan dialektizmlar va varvarizmlardir. To’g’ri ular tilimizda ishlatilishi kerak, busiz bo’lmaydi. Chunki badiiy adabiyot tilida dialektizm va varvarizmlar ma’lum badiiy-estetik vazifani bajarishi, muallifning ma’lum g’oyasini, niyatini amalga oshirishga xizmat qilishi mumkin. Aytaylik, muallif milliy ruhni bermoqchi, asar qahramonining qayerlik ekanligiga ishora qilmoqchi yoki boshqa bir maqsadni ko’zlagan bo’lsin. Ana shunday paytlarda tilning bu unsurlariga murojaat qilish hatto zarur. Masalan: Yoshulli, saning qizing bunda gatirilmagan. Ova, yoshulli. San, manglayi qara badkirdor na sababdan mundoq yomon so’zlarni elga tarqatding (Mirmuhsin). Ushbu misolda dialektizmlar hududiy ruhni (xorazm ruhini) berishga xizmat qilayotgani kabi quyidagi misolda varvarizmlar – chet so’zlar badiiy matnda xarakter yaratishda yozuvchiga ko’maklashgan : Dubora yana bordi bir ishga shul, / So’kib – net, - dedi, kelma durrak, poshul! (Muqimiy). Yoki H.H.Niyoziyning «Boy ila xizmatchi» dramasidagi qozi nutqini olaylik. U o’zining bilimsiz ekanligini yashirish uchun ataylab arabcha-forscha so’zlarni ishlatishga intiladi: Qozi. Ayni hikmat so’zlaysiz! ( Ђ ofirga) Hozirgi inoding ayni hamoqat ! www.arxiv.uz

Dialektal so ’ zlarning badiiy adabiyotda o ’ rni bilan ishlatilishi faqatgina maqsadga muvofiq bo ’ lib qolmasdan , adabiy tilimizning boyib borishiga , umumxalq tilidagi ayrim elementlarning saqlanib qolishiga xizmat qilishi ham mumkin . Shuning uchun ham dialektizimlar va adabiy til me ’ yori doirasida me ’ yorni belgilash tilimizdagi mas ’ uliyatli masalalardan biri sanaladi . Shevalarimizda shunday leksik birliklar mavjudki , ular adabiy tilimizga kirib ulgurmagan yoki shu holicha qolib ketgan . Bu kabi so ’ zlarning adabiy me ’ yori haqida nima deyish mumkin ? A . Yu . Aliyev « O ’ zbekiston jumhuriyatining davlat tili haqidagi qonuni va o ’ zbek tili nutq madaniyati » nomli ma ’ ruzasida « Ayrim narsa va hodisalarning nomlari adabiy til va uning lug ’ atlarida uchramaydi . Lekin dialekt va shevalarda mavjud bo ’ ladi . Bunday vaqtda aniq narsa va hodisalarning nomlarini anglatuvchi so ’ z va atamalarni hyech ikkilanmasdan shevalardan olib adabiy tilga kiritishimiz kerak », - degan fikrni aytib , uning tasdig ’ i sifatida quyidagi misollarni keltirgan edi : cho ’ kkala ( laganbardor ), o ’ tik ( o ’ tadigan joy ), kechik ( kechib o ’ tadigan joy ), sarimsoq ( go ’ dakning nomi qo ’ yilguncha bo ’ lgan ismi ), uzuchak ( uchta bola tuqqan xotinning bolalari yoki qo ’ yning qo ’ zilari ), madang ( yog ’ ochdan qilingan eshik qulfi , tanba ), qalang ’ i - qasang ’ i ( yengil tabiat odam ), o ’ mgan ( ko ’ krak ), arpabodiyon ( ukrop turi ), o ’ ymoq ( angishvona ) singari www.arxiv.uz

Tadqiqotchining aytgan fikrlariga qo’shilish mumkinu, keltirgan misollarini ma’qullab bo’lmaydi. Chunki kechik, qalang’i-qasang’i, arpabodiyon, o’ymoq, o’mgan so’zlari «O’zbek tilining imlo lug’ati»da bor, demak, allaqachon adabiy tilga qabul qilingan, me’yorlashgan. O’tik so’zi ham o’tuv va o’tadigan joy tarzida iste’molda. Cho’kkala so’zini adabiy tilga qabul qilganda ham endi uning laganbardor so’zini siqib chiqarishi qiyin. Sarimsoq so’zini balki o’ylab ko’rish mumkindir, ammo madang so’zini adabiy tilga olib kirib bo’lmaydi. U umumxalq tili mulki bo’lib qolaveradi, ammo ilmiy-texnika inqilobi ro’y bergan hozirgi zamonda yog’ochdan qilingan eshik qulfining - o’zi yo’q bo’lib ketgan narsaning nomini adabiy tilga olib kirishga hojat yo’q. www.arxiv.uz

To’g’ri, umumxalq tilidagi ayrim so’zlar, haqiqatdan ham adabiy tilga kirmasdan qolgan. Bu holni faqat lug’atlarni tuzuvchilarning kamchiligi yoki ana shunday so’z va tushunchalarning mavjudligidan xabardor emasligida deb baholanishi mumkin. Masalan, yangi tuqqan sigirning sutidan tayyorlangan taomning kilagay/ gilagay/ galagay, yangi tuqqan qo’y-echkining sutidan tayyorlangan taomning esa qag’anoq/ /qog’onoq deyilishi o’zbek tili vakillarining hammasiga, jumladan, tilshunos-lug’atshunoslarning barchasiga ham ma’lum bo’lmasligi mumkin. Shuning uchun ham «O’zbek tilining imlo lug’ati»ga bu so’zlarning ikkinchisi kirgan, birinchisi kirmasdan qolgan. Aslida o’zbeklarning chorvachilik bilan shug’ullanadigan qismi yoki uylarida sigir, qo’y, echki saqlab, ularning sut-qatig’idan foydalanadiganlari ana shu taomlarni tayyorlashadi va bu jarayon hozir ham davom etmoqda. Shunday ekan, bu so’zlarni faqat sheva so’zlari deb bir chetga surib qo’yib bo’lmaydi va ular adabiy tilga kirishga haqli. Shu ma’noda A.Yusupov keltirgan to’tra / to’rta (yog’ quyqasi) so’zini ham adabiy tilga kiritish mumkin. Bu kabi lingvistik birliklar turli kasblar va sohalarda kuzatiladi. www.arxiv.uz

E’tirof etish kerakki, o’zbek tilidagi ko’p shevalilik sharoitida leksik me’yorlarni belgilashning o’ziga xos qiyinchiliklari ham bor. Har bir sheva vakilida ma’lum tushunchani ifodalaydigan so’zning tabiiy ravishda o’z shevasidagi variantidan foydalanishga moyillik seziladi. Bu holatni hatto ayrim sheva vakillari bo’lgan shoir va yozuvchilar ijodida ham kuzatish mumkin. Buning ham ijobiy, ham salbiy tomonlari bor, albatta. Ijobiy tomoni - adibning, ya’ni sheva vakili bo’lgan ijodkorlarning sharofati bilan ma’lum so’z adabiy tilga kirib qolib, me’yorlashishi mumkin. Agar bu birlik ko’pchilik tomonidan qabul qilinmasa, uni endi til leksik me’yorining buzilishi deb qarashga to’g’ri keladi. Ijtimoiy muhitning tildan foydalanish jarayoniga ta’sir ko’rsatishi tabiiy bir holdir. Kishilar nutqlarida o’zlari bilib-bilmay yoki e’tiborsizlik oqibatida boshqa til elementlaridan ham foydalanadilar. Boshqa millat vakillari bilan birgalikda yashash, mehnat qilish, ta’lim olish, xullas, muomala jarayonida ana shu hol yuz beradi. www.arxiv.uz

Boshqa tillardan so’z o’zlashtirish ulardan nutqda zaruriyatga ko’ra foydalanish salbiy hodisa emas. Ammo bunday so’zlar orasida varvarizm deb ataluvchi shunday bir qatlam mavjudki, ularni nutqda qo’llash-qo’llamaslik masalasiga adabiy til me’yorlari nuqtai nazaridan munosabat bildirish lozim Gap shundaki, varvarizm sifatida qaraladigan nu, tak, vot, sovsem, voob щ ye, tolko, tolko tak, yestestvenno, ob’yazatelno, konechno, uje, pochti, tak chto, znachit, kak raz, neujeli, tem boleye, dokument, oformit qilmoq, organizovat qilmoq, prinimat qilmoq, razresheniye olmoq, podpis qo’ymoq, bo, akun, soni kabi so’z va birikmalarning o’zbek tilida aynan ekvivalentlari mavjud. Buning ustiga ular adabiy tilimizga kirgan emas. Demak, bu so’zlar o’zbek tili uchun me’yor emas. Ammo biz ularni, ijtimoiy muhit ta’siridan bo’lsa kerak albatta, farqiga bormasdan ishlataveramiz, nutqimizni nazorat qilmaymiz. Shu tarzda leksik me’yor ham, nutq ham buziladi. www.arxiv.uz

Shuning uchun ham tilda varvarizmlarning ishlatilishini ijobiy hodisa sifatida emas, balki me’yorning buzilishi deb qarash va ularni nutqda qo’llamaslik lozim. Ruscha so’z va iboralarning, sintaktik qurilishlarning tilimizdan juda sekinlik va qiyinchilik bilan chiqib ketayotganini ham tarixiy jarayon sifatida qabul qilishga to’g’ri keladi. Tildagi kanselyarizm deb ataladigan rasmiy-idoraviy uslubga xos bo’lgan so’zlar ham nutqning tozaligiga hamisha xavf solib turadi. Ular rasmiy uslubda fikrni ixcham va mantiqiy ifodalashga juda qulay. Ilmiy uslubda ham tayyor jumlalar, shablon iboralardan foydalaniladi. Ammo bunday so’z va iboralarni so’zlashuv va badiiy nutq uslubida ishlatish matnga putur yetkazishdan boshqa narsa emas. Bunga A.Qahhorning «Nutq» hikoyasi qahramonining tabiiylik va samimiyatdan xoli bo’lgan hamda shu yo’l bilan g’oyatda kuchli badiiy obrazni yuzaga keltirgan nutqi misol bo’la oladi. Parcha keltiramiz: O’rtoq rafiqam! Ijozat berasiz, xushchaqchaq hayotimizni sharaf bilan davom ettirib, oilaviy burchimizni namunalik bajarib kelayotganimizga bir yil to’lgan kunda sizni bevosita tabrik qilishga! E’tibor beraylik: suhbatda o’nlab yoki yuzlab kishi emas, ikki kishi – er va xotin ishtirok etayapti. Avval xotin bu gaplarni hazil deb o’ylaydi, «qiyqirib chapak chaladi». Ammo notiq jiddiy qiyofada so’zida davom etadi. Birinchidan , ikkinchidan deb oilada bir yil davomida yuz bergan yutuq- kamchiliklarni rasmiy ravishda sanab o’tadi va nutqni quyidagicha yakunlaydi: -Lekin bu kamchiliklarga qaramay, turmushimizni a’lo darajada olib borayotganligimizga hyech qanday shubha bo’lishi mumkin emas deb hisoblash mumkin. Shu bilan qisqacha so’zimni tamom qilib, oilamiz bundan keyin ham sharaflar bilan qoplanajagiga to’la ishonch bildirishga ijozat bering! www.arxiv.uz

Notiq nutqini tugatgandan keyin yana asliga qaytadi. Xotini uning har bir so’zidan zavqlanadi, kuladi. Nima uchun notiq bir vaziyatda o’zini ikki xil tutayapti? Sababi shundaki, u garchi o’zini «keng eshituvchilar ommasiga mo’ljallangan notiq» deb hisoblasa ham, qaysi holatda, vaziyatda qanday gapirish kerakligini bilmaydi. Tilning vazifa va uslub jihatdan amal qilish qonuniyatlarini sayoz tushunadi. Shuning uchun ham uning nutqi notabiiy va kulgilidir. Parazit so’zlar deb ataluvchi leksik birliklar ham til madaniyati uchun yotdir. Ular asosan so’zlashuv nutqida ko’p ishlatilib, notiqning o’z nutqini kuzatib bormasligi, e’tiborsizligi natijasida paydo bo’ladi va bora- bora odatga aylanib qoladi. Masalan, ayrim kishilar o’zlari sezmagan holda demak, xo’sh kabi so’zlarni qaytaraverishga o’rganib qolganlar. «Bir dokladchining bir soatlik nutqida, - deb yozadi A.Ahmedov, - «o’rtoqlar» so’zi 101 marta, «ya’ni» so’zi 73 marta, «demak» so’zi 60 marta takrorlanganligining guvohi bo’lganmiz. Qarang, bir soatlik nutqda 234 ta ortiqcha, «bekorchi» so’z ishlatilgan-a» www.arxiv.uz

Vulgar so’zlarning uchrashi ham nutqimiz tozaligiga salbiy ta’sir qiladi. Og’zaki nutqda ba’zan uchrab qoladigan so’kinish, haqorat so’zlarni ishlatish axloq me’yorlariga, sharqona muomala madaniyatimizga mutlaqo to’g’ri kelmaydigan ishdir. Ammo badiiy adabiyotda personajlarning kuchli hayajonini, g’azabini ifoda etish maqsadida vulgar so’zlarga murojaat qilgan holatlarga duch kelamiz: Qarg’ash uchun so’z topolmadi, / Ђ azabini hyech bosolmadi. / « O’ynash » so’zin hadeb hijjalab, / Oxir dedi « Fohisha, jalab …» (H.Olimjon). Imkoni boricha badiiy adabiyotda ham vulgarizmlarni ishlatishdan qochish kerak. Chunki badiiy adabiyot kishilarga estetik ta’sir o’tkazish vositasi bo’lish bilan birga tarbiya manbai ekanligini ham unutmasligimiz kerak. Xullas, nutqimizning tozaligi uchun kurash undan foydalanuvchi har bir kishining vazifasi bo’lishi kerak. Ana shundagina umummilliy til madaniyati haqida gapirishimiz mumkin bo’ladi. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Tarjimada nutq madaniyati

Nutq madaniyati. Nutqning kommunikativ sifatlari

Notiqlik san’ati va nutq madaniyati shakllanishining tarixiy ildizlari

Alisher Navoiy ijodida nutq madaniyati masalalari va notiqlik san’ati

Nutq faoliyati turlari. Monologik va dialogik nutq