logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tibbiyot
  4. Uxlatuvchi moddalar. Talvasaga qarshi moddalar

Uxlatuvchi moddalar. Talvasaga qarshi moddalar

Yuklangan vaqt:

11.07.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7429.7119140625 KB
Ko'chirib olish
UXLATUVCHI MODDALAR. TALVASAGA QARSHI MODDALAR REJA: 1)Uxlatuvchi moddalar va ularning tasnifi 2)Barbituratlar 3)Tutqanoqqa qarshi moddalar UYQU Uyqu — hayot uchun g'oyat zarur bo'lgan faol fiziologik jarayon. Uyqu vaqtida es-hush yo'q oladi, qo'zg'aluvchanlik, reflektor faoliyat, mushaklar tarangligi pasayadi, miyada qon aylanishi, moddalar almashinuvi yaxshilanib boradi, nafas chuqurlashadi, tana harorati pasayadi. Arap odam 5-7 kun uyqusiz qolsa, ruhiy va muhim a’zolarda o'zgarishlar paydo bo'ladi. Hayvonlar 4-6 kun uyqusiz qolganda o'lim sodir bo'lishi mumkin. Uyqu vaqtida miya ortiqcha axborotdan xoli bo'lib, xotira mexanizmlari, markaziy nerv sistemasining faolligi va energetik manbai tiklanadi. UYQUSIZLIK Uyqusizlikni davolashda uning sababini aniqlash kerak, chunki uyqusizlik ko'pincha kasallik belgisi bo'ladi, shuning uchun awal asosiy xastalikni davolash lozim. Uyqu dorilari asabni tinchlantiradi. Faqat uxlatuvchi modda sifatida qo'llanadigan moddalar markaziy nerv sistemasiga narkotik, tinchlantiruvchi ta’sir etadi, geterosiklik hamda alifatik birikmalar ana shunday moddalar qatoriga kiradi . GETEROSIKLIK MODDALAR Geterosiklik moddalarga barbiturat kislota unumlari — barbituratlar: etaminal natriy, fenobarbital, natriy barbital; alifatik moddalar — bromizoval va xloralgidrat. Bular markaziy nerv sistemasi bo'limlariga umumiy tinchlantiruvchi ta’sir ko'rsatadi. Barbituratlar kichik miqdorlarda tinchlantiruvchi, o'rta miqdorlarda uxlatuvchi va katta miqdorlarda narkoz paydo qilish xususiyatiga ega, narkotik ta’sir doirasi keng bo'lmagani uchun narkoz maqsadida qo’llanilmaydi. Uxlatuvchi sifatida boshqa turdagi moddalar: benzodiazepin retseptorlar agonistlari — sibazon, fenazepam, nitrozepam\ gistaminga qarshi moddalardan — dimedrol, diprazin, narkoz paydo qiluvchi moddalardan - natriy oksibutirat qo'llaniladi. BARBITURATL AR Geksobarbital, siklobarbital, etaminal natriy, fenobarbital Barbituratlaming uxlatuvchi ta’sir mexanizmi quyidagilardan iborat: moddalar retikulyar formatsiyaning miya po‘stlog‘iga bo'ladigan faollashtiruvchi ta’sirini kamaytirib, tinchlantiradi. Miya po‘stlog‘iga yo'l olgan tonik impulslar yetib bormasdan, po'stloq faolligi susayadi, uyqu keladi. Barbituratlar GAMK faolligini oshirishi tufayli qo'zg'alish jarayonlari cheklanadi, faollovchi mediatorlar (serotonin, katexolaminlar)ning ajralishi kamayadi . BARBITURATLAR Barbituratlar og’iz orqali yuborilganda, oshqozon- ichakdan yaxshi so’riladi. Bir qismi plazmadagi oqsillar bilan bir qator birikmalar hosil qiladi, birikmagan qismi miyaga o’tib, farmakologik ta’sir ko’rsatadi. Jigarda barbituratlar biotransformatsiyaga uchraydi. Masalan, jigari sog’lomlarda fenobarbital konsentratsiyasi 24 soatda 60- 70%, gepatitga 7,5% kamayadi . Ta’sir muddatining davomliligi bo'yicha barbituratlar 2 guruhga bo'linadi: o'rta (etaminal natriy), davomli (fenobarbital,barbital natriy) ta’sir etuvchi moddalar. O'rta ta’sir etuvchi moddalar jigarda o'zgarib boradi, bir qismi esa o'zgarmasdan buyrakdan chiqib ketadi. Uzoq muddat ta ’sir etuvchi moddalar jigarda saqlanib zararsizlanadi, ko'p miqdorda o'zgarmasdan organizmdan (30-50%) chiqib ketadi. Barbituratlar uyqudan keyin ertasiga salbiy ta’sirlar keltirib chiqaradi: bo'shashish, uyqubosish, ish qobiliyatining pasayishi kabi holatlar yuz beradi. Agar moddalar bir necha kun qo'llanilsa, organizmda to ‘planib qoladi (kumulyatsiya), buyrak kasalligi kumulyatsiyani kuchaytiradi. BARBITURATLARNI NG QO’LLANILISHI Barbituratlar uxlatuvchi modda sifatida bir marta, uyquga ketishdan 30-60 daqiqa oldin og'iz orqali, ayrim hollarda to‘g‘ri ichakka yuboriladi. Barbituratlar, fenobarbital jigaming zararsizlantiruvchi fermentlari hosil bo'lishini oshiradi — induksiyalashtiradi, sitoxrom P- 450, glukuroniltransferaza va boshqa fermentlar faoliyatini oshirib yuboradi. Bolalarda barbituratlar uxlatuvchi modda sifatida kam qo'llanadi, ko'pincha fenobarbital talvasaga qarshi modda sifatida hamda jigar fermentlarini induktsiya qilish uchun giperbilirubinemiyada — gemolitik anemiyada qo'llanadi. NOJO’YA TA’SIRLARI Barbituratlar qo'llanganda allergik jarayonlar bo'lishi, bemor sarg'ayib ketishi (fenobarbital qo'llanganda), tana harorati ko'tarilishi mumkin. Barbituratlar uxlatuvchi modda sifatida qo'llanganda uyqu davrlariga ta’sir ko'rsatib, «tez uyquga ketish» muddatini kamaytirishi mumkin, shu tufayli bu moddalar qo'llanishdan to'xtatilganda esa bir necha hafta ichida «tez uyquga ketish» muddati uzayishi mumkin. Bu holat «qaytar» fenomen deb ataladi, ko'p tush ko’rish, «tez» paradoksal uyquga xos belgilar kuzatiladi. Barbituratlar miqdori oshib ketganda (joniga qasd qilish uchun yoki bolalar bilmasdan ko'p ichib qo'yganda) o'tkir zaharlanish ro'y beradi. Bunda markaziy nerv sistemasi falajlanib boradi, komatoz narkozning uchinchi davriga o'xshagan holat kelib chiqadi: es-hush yo'qoladi, reflektor faoliyat pasayib ketadi, uzunchoq miyada joylashgan nafas va qon tomir markazlari falajlanib boradi, qon bosimi pasayadi. Qon bosimining pasayishi faqat markaziy nerv sistemasiga bo’lgan ta’sir bilan bog'liq emas, chunki barbituratlar katta miqdorda to‘g ‘ridan-to‘g‘ri yurakka, qon tomirlarga ta’sir etishi, simpatik gangliylaridan tomirlami qisqartiruvchi impulslar o'tishining falajlanishiga ham bog'liq bo'ladi. Zaharlanishda nafas va qon aylanishi izdan chiqib, atsidoz hosil bo'ladi, hamda buyrak faoliyati izdan chiqadi, o'pkada qon harakati to'xtab, o'pka shishi sodir bo'ladi. ZAHARLANISH O'tkir zaharlanishni davolashda avvalo zaharlangan moddani organizmdan chiqarish kerak: oshqozon chayiladi, adsorbsiyalovchi, surgi moddalar qo'llanadi. Diuretiklar, xususan furosemid, ko'p miqdorda suyuqliklar (ishqorli) yuborish kerak, jadal diurez paydo qilinadi. Gemosorbsiya, gemodializ, peritoneal dializ qilinadi va sun’iy buyrak ishga solinadi, nafas olishni to 'g 'rilash uchun yengil zaharlanganda analeptiklar (bemegrid), kollaps holatida noradrenalin yuboriladi. ALIFATIK QATORLI UXLATUVCHI MODDALAR Alifatik qatorli uxlatuvchi moddalardan xloralgidrat, kuchli va davomli uxlatuvchi ta’sirga ega (8 soat), oshqozon-ichakdan yaxshiso'riladi, barbituratlardan fiarqi — uyqu davrlarini 0‘zgartirmaydi. Moddaning tinchlantiruvchi, uxlatuvchi, talvasaga qarshi, narkoz paydo qiluvchi xususiyatlari ham bor. Uxlatuvchi sifatida xloralgidrat hozir kam qo'llaniladi, chunki jigar; yurak, buyraklarga salbiy ta’sir ko'rsatadi, unga o'rganib qolish mumkin. Xloralgidrat ko'proq talvasaga qarshi, ayniqsa, bolalarda tez uchraydigan talvasali holatda — spazmofiliyada qo'llaniladi. Modda ichishga buyuriladi, ko‘proq to'g’ri ichakka yuboriladL Bromizoval o'rtacha uxlatuvchi ta’sirga ega. BENZODIAPEZIN UNUMLARI Uxlatuvchi sifatida qo'llanadigan trankvilizatoriaming ko'pchiligi kimyoviy tuzilishiga ko'ra benzodiazepin unumlaridandir. Ular asosan limbik sistemaga ta’sir ko'isatib, vahima, tashvish, bezovtalikni yo'qotadi, anksiolitik ta’sir ko'rsatadi, uxlatuvchi xususiyati keltirilgan anksiolitik ta’siri bilan bog'liq. Benzodiazepin moddalari uxlatuvchi, anksiolitik, talvasaga qarshi hamda mushaklarni bo'shashtirish xususiyatlarga ega, moddalar etil spirti, narkotik analgetiklar bilan qo'llanganda ulaming ta’sirini va ta’sir muddatini oshiradi. Ichishga buyuriladi, oshqozon- ichakdan yaxshi so'riladi- Benzodiazepin unumlaridan uxlatuvchi modda sifatida ko'proq nitrazepam qo'llaniladi. Uxlatuvchi modda sifatida gistaminga qarshi moddalardan dimedrol, diprazin, suprastin ham qo'llaniladi. TALVASAGA QARSHI MODDALAR Talvasaga qarshi moddalar turli sabablardan kelib chiqqan. talvasalarni davolashda qo'llaniladi Talvasa xuruji, talvasa holatining kelib chiqishi bosh miya neyronlarida atsetilxolin miqdori oshib ketishi, xolinesteraza fermenti faolligining kamayishiga bog'liq. Boshqa ma’lumotlarga ko'ra, bunga miyada tormozlanish mediatori GAMK (gamma — aminomoy kislota) kamayishi, glutamin kislota, vitamin yetishmovchiligi, katexolaminlar va serotonin almashinuvining o'zgarishiga olib keladi. Talvasa holatlari dori moddalar bilan zaharlanganda, tutqanoq kasalligida ro'y beradi. Talvasaga parkinsonizm holatlari ham kiradi, bunda mushaklar harakati kamayadi, bemor beixtiyor qaltiraydi. Turli xil talvasalar bolalarda, kichik yoshdagj bolalarda kattalarga nisbatan 5-6 marta ko'proq uchraydi. Ularda talvasa tana harorati oshganda, moddalar almashinuvi (uglevod, mineral) buzilganda, tana suvsizlanganda, tutqanoq va boshqalarda uchraydi. Yosh bolalaming talvasaga moyilligi, ulaming markaziy nerv sistemasi mukammal rivojlanmaganidan, gematoensefalik to'siqning o'tkazuvchanligi oshiqroq bo'lganida, nerv to'qimalari yetarli miyelinizatsiya hamda GAMK faolligi yetarli bo'lmaganidan kelib chiqadi. TALVASAGA QARSHI MODDALAR 3 GURUHGA BO’LINADI: 1. Talvasa belgilariga qarab, ya’ni simptomatik davolash uchun qo'llaniladigan moddalar. 2. Tutqanoqqa qarshi moddalar. 3. Parkinsonizm holatida qo'llaniladigan moddalar. Talvasa belgilari har xil sabablar (kasalliklar, zaharlanish) tufayli kelib chiqadi, bunday talvasa yuqorida aytilganidek, bolalarda ko'proq uchraydi, ular narkotik hamda uxlatuvchi moddalar yordamida davolanadi, markaziy nerv sistemasi bo'limlarida sinaptik o'tkazuvchanlikni kamaytiradi, miya po'stlog'ida motor sohalar faoliyatini hamda reflektor faollikni pasaytiradi. TALVASANI BARTARAF ETISH Talvasa xurujini bartaraf qilish uchun ko'pincha noingalyatsion narkotiklar, uxlatuvchi barbituratlar (fenobarbital), xloralgidrat hamda magniy sulfat qo'llanadi. Lekin bu moddalar, ayniqsa, narkotiklar nafas faoliyatini susaytirishi mumkin, shuning uchun hozirgi kunda bolalarda uchraydigan talvasalarda Nafasni kamroq susaytiradigan trankvilizatariardan seduksen va natriy oksibutirat (GOMK) qo'llanadi. SEDUKSEN Seduksen — sibazonning hatto kichik miqdori ham har qanday talvasalarda davo bo'ladi. Sibazon bosh va orqa miyada GAMKning susaytiruvchi ta’sirini oshirib, nerv impulslarining tarqalishiga to'sqinlik qiladi. Shu bilan birga sibazonning gipoksiyaga ham qarshi ta’siri bor. Sibazon venalarga yuborilgandan keyin talvasaga qarshi ta’siri 5-10 minutdan keyin boshlanib, 2 soatlar ichida davom etadi, moddaning miqdori oshsa, nafasni susaytirishi mumkin. NATRIY OKSIBUTIRAT Natriy oksibutirat markaziy nerv sistemasida susaytirish jarayonlarining mediatori GAMK unumi hisoblanadi, qisqartirilgan holda GOMK (gamma oksimoy kislotaning natriyli tuzi) deb ataladi. GOMK gematoensefalik to'siqdan GAMK ga nisbatan oson o‘tib, markaziy nerv sistemasiga GAMK ga o'xshash ta’sir ko'rsatadi, ya’ni susaytirish jarayonlarini oshiradi. Natriy oksibutirat yuborilgan miqdoriga qarab uxlatuvchi, talvasaga qarshi va narkotik ta’sir ko'rsatadi. Shu bilan birga GOMK miyaning qon aylanishiga ijobiy ta’sir ko'rsatadi, u yerdagi tomirlaming qisqarishini bartaraf qiladi hamda moddalar almashinuvini normallashtiradi. Miyada, yurak to'qimalarida kislorodning o'zlashtirilishi yaxshilanadi, kreatinfosfat va ATF ning hosil bo'lishi oshib boradi. GOMK venalarga sekin yuborilganda 10-15 daqiqadan keyin talvasaga qarshi ta’siri boshlanib, 2 soatlar ichida davom etadi. Moddani ikki barobar kam miqdorda droperidol (neyroleptik) bilan talvasaga qarshi qo'llash mumkin. Bolalarda talvasaga qarshi fentanil (narkotik analgetik) bilan droperidol (neyroleptik), ya’ni neyroleptoanalgeziya uchun qo'llaniladigan moddalami yuborish mumkin.

O'xshashlar

Tutqanoqqa va parkinsonizm qarshi moddalar
Immunitetga ta’sir etuvchi moddalar. Allergik kasalliklarda qo’llaniladigan moddalar
Pirogen moddalar termoregulyasiya jarayonidagi ahamiyati
Trankvilizatorlar va sedativ tinchlantiruvchi moddalar
Hujayra membranasi bo’ylab moddalar transporti