XII – XV asrlarda Mo’g’ullar davlati - Tarix - Slaydlar

XII – XV asrlarda Mo’g’ullar davlati

Yuklangan vaqt:

02.05.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

10666.9296875 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: XII – XV ASRLARDA MO’G’ULLAR DAVLATI REJA: 1. Davlat vujudga kelguniga qadar mo’g’ullar. 2. Mo’g’ul davlatining vujudga kelishi. 3. Mo’g’ullar istilosining assosiy yo’nalishlari, muvaffaqiyati sabablari va natijalari. 4. Uluslarni taqsimlanishi. 5. Mo’g’ullar istilosi oqibatlari.

Mo'g'ullar o'zlarining imperiyasini yaratilishi tufayli katta hududlarni nazorat qilishga muvaffaq bo'lgan kam sonli ko'chmanchi xalqlardan biri. Bundan tashqari, ular o'zlarining oldinga siljishlarida Xitoy kabi muhim mamlakatlarni mag'lub etishdi. Miloddan avvalgi III asrda xunnlar yoki xionnular bo'lgan. Dashtlarning birinchi aholisi Yevropaga tarqalib ketgan bu xalqdan keyin mintaqada Xuan-Xuan yashagan, ular o'rnini tez orada turkiy etnik guruhlar egallagan. Garchi bu xalqlar asosan ko'chmanchi bo'lgan bo'lsa-da, ularning rahbarlari urushga mo'ljallangan otlarni etishtirish uchun etarli joy bo'lgan katta hududlarda joylashdilar. Vaqt o'tishi bilan qishloq xo'jaligidan foydalanish o'sdi.

Xitoyni Tang sulolasi boshqargan bosqichda yozilgan yozuvlarda mo'g'ul atamasi ba'zi qabilalarni nomlagan ko'rinadi. Biroq, bu nom XI asrda, hozirgi Mo'g'ulistonni qamrab olgan Shimoliy Xitoyni boshqargan paytgacha yana tilga olinmadi. Mo'g'ullar turkiy qabilalar bilan qarindosh edi. Ular o'ziga xos konfederatsiyani tashkil etgan ko'chmanchi xalq bo’lgan. Tartarlar, merkitlar yoki naymanlar kabi boshqa konfederatsiyalar bilan tez-tez to'qnashuvlar bo'lgan.

Qadimgi mo’g’ullar Baykaldan janubi-sharqdagi tekisliklar bo'lganga o'xshaydi. Ular asosan chorvachilikka asoslangan xalq bo'lib. Ular otliq va kamondan foydalanish mahorati bilan ajralib turardi. Ularning harakatchanligi va tezligiga asoslangan jangchi kuchi har qanday dushmanga duch kelishiga imkon berdi.

1196 yilda mo'g'ul qabilalarining yig'ilishida Temujin XON ETIB SAYLANADI. BAykal ko'li atrofida joylashgan barcha mo'g'ul va turk qabilalarini bo'ysundirishga muvaffaq bo'ldi va 1206 yilda xoqon (barcha jamoalarning oliy hukmdori) etib saylandi. Aynan o'sha paytda u Chingizxon taxallusini oldi.

1206-yil bahorda Moʻgʻulistondagi turli toifa qabilalar sardorlarining qurultoyida Temuchin xon etib tayinlangan va unga "Chingizxon" ("Ulugʻ xon") deb nom berilgan, tashkil etilgan davlat "Yakka mo’gul ulusi" deb atalgan. Chingizxon hokimiyatni mustahkamlash yoʻlida bir qancha islohotlar oʻtkazgan. Jumladan, ming oilani bir maʼmuriy birlikka boʻlishga asoslangan va harbiy tus berilgan yangi maʼmuriy tuzum joriy etilgan. Unga koʻra, Chingizxonga tobe boʻlganlar jami 95 ta "ming oila" birligiga boʻlib chiqilgan va bularning har biriga urush davrida Chingizxonga sadoqat bilan xizmat koʻrsatgan kishilar boshliq qilib tayinlangan. Lekin amalda ayrim mingliklar bir necha ming oiladan iborat ham boʻlgan.

Aholini roʻyxatga olish ishlari amalga oshirilgan. 15 yoshdan 70 yoshgacha boʻlgan erkaklar harbiy xizmatga yaroqli deb topilgan. Qoʻshinda qattiq tartib oʻrnatilgan, qonunbuzarlar uchun qattiq jazo, qonun ustuvorligini himoya qilganlarga esa hurmat bildirilib, mukofot belgilangan. Savdo yoʻllari, avvalambor Buyuk ipak yoʻlining xavfsizligini taʼminlab, undan toʻla foydalanishga eʼtibor berilgan. Bu tadbirlar Chingizxon hokimiyatini mustahkamlashda ijobiy samara bergan. Chingizxon moʻgʻullardan koʻp sonli yaxshi qurollangan, qattiq intizomga asoslangan va uyushgan qoʻshin tuzadi. XIII-asr muallifi Juvayniyning yozishicha, osoyishtalik davrida chorvachilik bilan mashgʻul boʻlgan barcha moʻgʻul aholisi muxoraba eʼlon qilinishi bilan tezda oʻn, yuz, ming, oʻn ming jangchi — tuman boʻlinmalaridan iborat muntazam qoʻshinga aylantirilardi.

MO’G’UL ARMIYASI Har bir jangchi harbiy yurish vaqtida oʻzida zarur boʻladigan qurol-yarogʻ, turli anjomlar va ot-ulovlarini oldindan tayyorlab qoʻyishga majbur boʻlgan. Qoʻshin yuzboshi, mingboshi, tumanboshilar tomonidan boshqarilgan. Tuman boʻlinmalariga, odatda, shahzodalar qoʻmondonlik qilgan. Asosiy qoʻshindan tashqari, Chingizxon ixtiyorida harbiy zodagonlardan tuzilgan maxsus gvardiya ("keshik") ham tashkil etiladi. Bu gvardiya faqat favqulodda sodir boʻladigan xavf-xatarga qarshi tashlanardi. Davlat maʼmuriyatini markazlashtirish maqsadida Chingizxon Qoraqurm qalʼasini oʻz imperiyasining poytaxtiga aylantiradi. Xat- savodga mutlaqo ega boʻlmagan, madaniyati nihoyatda tuban moʻgʻullar davlat boshqaruv ishlarida uygʻurlardan hamda musulmon savdogarlaridan foydalandilar. Chingizxon va noʻyonlarining maslahatchilari, mirzolari va baʼzi bir mulk maʼmurlari, asosan, uygʻurlardan boʻlgan.

Chingizxon tarqoq jangari moʻgʻul urugʻlarini birlashtirgach, tajo-vuzkorlik siyosatini yurgizdi. Zabt etilgan oʻlka va viloyatlarni Chingizxon 1224-yilda oʻgʻillari va nabiralariga taqsimlab berdi. Jan. Sibir, Dashti Qipchoq, Volga boʻyi, Xorazm va Darbandgacha boʻlgan oʻlka Chingizxonning toʻngʻich oʻgʻli Joʻjiga (uning vafotidan keyin esa, nabirasi Botuga meros boʻlgan) topshirildi, Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Mo- varounnahrga uning 2-oʻgʻli Chigʻatoy ega boʻldi. Chingizxon oʻz vatani Moʻgʻulistonni, shuningdek, Xitoyni 3-oʻgʻli va vorisi Oʻqtoyga berdi. Kenja oʻgʻli Tulugʻa esa Xuroson, Eron va Hindiston tegdi. Shunday qilib, moʻgʻullar bosib olingan viloyatlarni uluslarga taqsimlab boshqarishga kirishadi.

Chingizxonning nabirasi Munke hukmronligi davrida (1251-1259) Moʻgʻullar davlati tarkibiga Moʻgʻuliston, Shim. Xitoy, Koreya, tangutlarning Si-Sya podsholigi, Markaziy va Oʻrta Osiyo, Kavkazorti, Eron, Afgʻoniston va Rus yerlarining aksariyati kirgan. Biroq, Moʻgʻullar davlatida ichki birlik yoʻq edi, u turli tillarda soʻzlashuvchi koʻplab xalqlarni zoʻrlik bilan birlashtirgan edi, bu xalqlar turli ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyot bosqichida boʻlib, ularning koʻpchiligi taraqqiyot darajasiga koʻra moʻgʻullardan ancha ustun edilar. Munke oʻlimidan soʻng Moʻgʻullar davlati parchalanib keta boshlagan. Undan dastlab Botu (1236-1255 yillar hukmronlik qilgan) va Xuloku (1256-1265 yillar hukmronlik qilgan) uluslari ajralib chiqib, moʻgʻullar sulolasi hukmronligi ostida mustaqil davlatlar tuzganlar (Oltin Oʻrda, Hulokuiylar davlati). Bu davlatlar Moʻgʻullar davlati ishlariga aralashmaganlar va oʻz navbatida, boshqalarning ham ularning ishlariga aralashishiga yoʻl qoʻymaganlar.

MOʻGʻULLAR ISTILOSI Moʻgʻullar istilosi -XIII asrda Chingizxon va uning avlodlari qoʻshinlarining Osiyo va Sharqiy Yevropadagi urushlari va yurishlarini anglatadi. Moʻgʻullar imperiyasining istilolari keng hududlarning vayron boʻlishiga, koʻplab xalqlarning bosib olinishiga, shaharlar va madaniy yodgorliklarning vayron boʻlishiga olib keldi. Bosib olingan yerlarda Chigʻatoy ulusi, Oltin Oʻrda, Hulokuiylar davlati va boshqa davlatlar vujudga keldi.

Moʻgʻullar istilosi Chingizxon boshchiligidagi moʻgʻullar davlatining tashkil topishidan boshlanib, XIII asr oxiriga qadar davom etgan. 1207-1211-yillarda Sibir va Sharqiy Turkiston xalqlari ( buryatlar , yoqutlar , oyrotlar , qirgʻizlar va uygʻurlar ) boʻysundirildi. Tangut davlati (Si- Sya)ga qarshi bir qancha yurishlar qilindi (1227-yilda butunlay vayron qilindi). 1211-yil Chjurchjen davlati (Shimoliy Xitoy)ga hujum boshlandi, 90 ga yaqin shaharni vayron qilib, 1215-yil Pekinni bosib oldilar. 1217-yil Xuanxe daryosining shimolidagi yerlarning hammasi moʻgʻullar qoʻliga oʻtdi.

MO’G’ULLARNING O’RTA OSIYOGA YURISHI 1219 yil kuzida Chingizxon 200 mingdan ortiq askari bilan O’rta Osiyoga yurish boshladi. Xorazmshoh A’loiddin Muhammad mo’g’ullarga qarshi urushda asosiy kuchlarni jamlab yirik jang olib borishdan qochdi. U o’ziga tobe barcha shahar va qal’alarga o’zlarini himoya qilish haqida buyruq berdi. Chingizxon bundan allaqachon xabardor bo’lgandi, O’trorga etganda xorazmshohlar mulkini tezda bosib olish uchun qo’shinini 4 qismga ajratdi. Birinchi qo’shinga o’g’illari Chig’atoy va O’qtoyni boshliq etib tayinladi, ularga O’tror shahrini yo’q qilish topshirildi. Ikkinchi qo’shinga boshqa o’g’li Jo’jini boshliq etib tayinladi, unga Sirdaryo bo’yidagi Sig’noq, O’zgan, Barchinlig’kent, Jand, Yangikent va boshqa shaharlarni istilo qilishni topshirdi. Uchinchi qo’shinga Oloq no’yon va Suketu cherbilarni boshliq bo’lib, ularga Xo’jand va Binokat shaharlarini bo’ysundirish buyurildi. To’rtinchi qism esa Chingizxonning o’zi boshchiligida sahrodan Buxoro tomon yo’lga tushdi.

Jebe noʻyon va Subutoy bahodir qoʻmondonligidagi moʻgʻul qoʻshini gʻarbda urushni davom ettiradi va shimoliy Eron orqali Zakavkazyega bostirib kirdi. Gruziya va Ozarbayjonning bir qismini vayron qildi. Kaspiy dengizi sohili boʻylab harakat qilib, alanlar yeriga bostirib kirdi va ularni tormor keltirdi (1222). 1223-yil 31-mayda Kalka jangida moʻgʻullar birlashgan rusqipchoq qoʻshinini yengib, uni Dnepr daryosi etagigacha quvib, keyin Oʻrta Volgaga chekindi. Biroq, Volgakama Bulgʻoriyasida magʻlubiyatga uchrab, Moʻgʻulistonga qaytib ketdi (1224). Bu moʻgʻul otliq askarlarining kelgusida gʻarbga qilinadigan yurishlari oldidan olib borgan razvedkasi edi. Chingizxon vafot etgach (1227), Oʻqtoyni Ulugʻ xon (qoon) deb koʻtargan qurultoy (1229) dan soʻng Moʻgʻullar istilosi 2 yoʻnalishda olib borildi. Sharqsa Shim. Xitoy toʻla bosib olindi (1231-1234) va Koreya bilan urush boshlandi (1231-1232). Moʻgʻullar bir qancha yirik yurishlar (1236, 1254, 1255, 1259) dan soʻng 1273-yil Koreyaning kattagina qismini bosib olishga muvaffaqboʻlgan.

1229-yil Subutoy bahodir 30 ming kishilik qoʻshini bilan Yoyiq daryosi boʻyiga chiqdi. Joʻji ulusining hukmdori Botuxon qoʻshini bilan birgalikda Kaspiy boʻyi dashtlaridan qipchoqlarni siqib chiqarishga erishdi. 1232-yil moʻgʻul qoʻshinlarining Volga- kama Bulgʻoriyasiga yorib kirishga urinishlari bekor ketdi. Joʻji ulusining kuchlari bilan gʻarbga qilingan hujum ham natija bermadi. 1235-yil qurultoy chaqirilib, unda boshqa uluslar harbiy kuchlarini Botuga yordamga yuborishga qaror qilindi. 14 moʻgʻul xoni ishtirok etib qoʻshinning umumiy soni 150 mingga yetdi. 1236-yil kuzida moʻgʻul qoʻshinlari yana Volga-kama Bulgʻoriyasiga qujum qilib, uni vayron qildi. Ular 1237- yilning bahori va yozida alanlar, qip-choqlar va Oʻrta Volgaboʻyi xalqlari bilan urushni davom ettirib, kuzda Shim-Sharqiy Rusga yurish qilish maqsadida hozirgi Voronej atrofiga toʻplandi.

OLTIN O’RDA XONI 1237-yil qishning boshlarida Botu Ryazan knyazligiga hujum qiddi, 6 kunlik qamaldan soʻng Ryazan taslim boʻldi. 1238-yil Kolomna ostonasida Vladimir knyazligi askarlarini tor-mor qildi. Moʻgʻul qoʻshinlari Kolomna va Moskvani vayron qilish bilan birga 1238-yil fevral oyi mobaynida 14 rus shaxrini (Rostov, Uglich, Yaroslavl, Kostroma, Kashin, Ksnyatin, Gorodets, Galich-Mer- skiy, Pereyaslavlzalesskiy, Yuryev, Dmitrov, Voloklamskiy, Tver, Tor- jok)ni bosib oldi. 1240-yil kuzida Jan.Rusga yurish boshlandi. Dekabrning oxirlarida Kiyev, Vladimirvolinskiy, Galich va boshqa shaharlar bosib olindi.

OLTIN O’RDA DAVLATI

1241-yil bahorida moʻgʻul qoʻshinlari rus hamda Sharqiy Yevropaning boshqa xalqlari koʻrsatgan qahramonona qarshiligiga qaramay, Gʻarbga tomon ilgariladi. Botu qoʻshinining asosiy qismi Karpat dovonlari orqali Vengriyaga kirib bordi va qirol Bela IV ning 60 minglik qoʻshinini tormor keltirdi. Vengriya poytaxti — Pesht shahri ishgʻol etilib, vayron qilindi, mamlakatning koʻp qismi harobaga aylantirildi. Baʼzi moʻgʻul otryadlari Sharqiy Chexiyagacha kirib bordi, Birok qirol Vatslav I tomonidan qattiq qarshilikka uchrab orqaga qaytdi. 1241-yil oxirlarida Botu oʻz qoʻshinining Avstriya va Xorvatiya orqali Adriatika dengizi tomon boshladi. 1242- yil sohilda joylashgan qalʼalarni zabt eta olmagan Botu Bosniya, Serbiya va Bolgariya boʻylab orqaga qaytgan. Shunday qilib moʻgʻullarning Markaziy Yevropaga qilgan hujumi tugadi.

AYN JALUT URUSHI (-1260-YIL) MAMLUKLAR VA MO’G’ULLAR Moʻgʻullar istilosi Gʻarbda — Kichik Osiyo va Yaqin Sharqda uzoq muddatga choʻziddi. Moʻgʻullar Zakavkazyeni bosib olgach, Koʻniya sultonligini tormor keltirdi. 1256-yilda Huloku Eron va Mesopotamiyani, 1258-yil esa Arab xalifaligining poytaxti — Bagʻdodni boʻysundirdi. Moʻgʻullar Suriyani ishgʻol qilib, Misrga qarshi hujumga tayyorlana boshladilar. Biroq, 1260-yil Misr sultoni qoʻshinlari bilan boʻlgan jangda magʻlubiyatga uchraganlar. Moʻgʻullar istilosi Gʻarbda shuning bilan tugadi.

1281-yil Yaponiyani bosib olish maqsadida 1000 kema, 100 ming kishilik Koʻshin joʻnatilgan. Ammo, mazkur flot toʻfonda qolib gʻarq boʻlgan. Moʻgʻullar oʻzlarining Jan.Sharqiy Osiyoga qilgan yurishlarida Xitoy armiyasi va flotidan foydalangan boʻlsalarda, muvaf-faqiyatga erisha olmaganlar. Moʻgʻul-xitoy qoʻshinlari bir necha yurishlar (1277 2- marta va 1282, 1287-yillarda) dan soʻng Birmani ishgʻol qildi, biroq tezda (1291) u yerdan haydab chiqarildi. Moʻgʻul-xitoy qoʻshinlari va floti bir necha marta Vyetnamga hujum qilib (1257, 1258, 1284, 1285, 1287- 1288), uni boʻysundira olmadi. Tyampu davlati (Hindixitoyning jan.-sharqida) ham oʻz mustaqilligini moʻgʻullardan himoya qila oldi. Moʻgʻullar istilosi 1300-yil Birmaga qilingan yangi yurishdan soʻng tugadi.

O'xshashlar

XII-XV asrlarda Norvegiya

XII-XV asrlarda Fransiya diplomatiyasi

Ispaniya XI-XV asrlarda

XIII-XV asrlarda Hindiston

Angliya XII - XIV asrlarda