Qoraqalpoq xalqining etnografiyasi, etnogenezi va etnik tarixi - Tarix - Slaydlar

Qoraqalpoq xalqining etnografiyasi, etnogenezi va etnik tarixi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

425.171875 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Qoraqalpoq xalqining etnografiyasi, etnogenezi va etnik tarixi

 Qoraqalpoqlar tug`ilib o`sgan yurt , ular ajdodlarining haqiqiy vatani azal-azaldan janubiy,janubiy –sharqiy va janubiy-g`arbiy Orolbo`yi, ya`ni hozirgi Qoraqalpog`iston Respublikasi joylashgan yer bo`lgan. Qotaqalpoqlar aynan shu joyda ya`ni Orol va Amudaryo bo`ylarida vujudga kelganlar, garchi keyinchalik vaqti-vaqti bilan alohida-alohida qismlarga bo`linib,boshqa o`lkalarga ko`chib ketgan bo`lsalarda , ammo oxir oqibatda ular o`z ajdodlari vatanlariga qaytganlar.  Dastlab Qoraqalpoqlar bir necha qabilalar uyushmasidan tarkib topgan bo`lib,qadimdanoq yaxlit mit bo`lib shakillana bo`shlagan. Ularning eng qadimiy ajdodlari,eramizdan avvalgi bitinch asrlarda Orolning janubiy sohillarida o`rnashgan massaget qabilalaridir.Ular orasidagi apasioq qabilasi qoraqalpoqlarning xalq sifatida shakillanishida katta ro`l o`ynagan. Bu qabila dexqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik bilan shug`ullangan. Professor T.Jdankoning fikricha , massagetkar xayotiga singib ketgan onalik davriga oid ananalar mashhur qoraqalpoq dostoni “ Qirq Qiz”da yaqqol namoyon bo`lgan. Bu doston hozirgi qoraqalpoqlarni ularning ajdodlari bilan bevosita bog`laydi.

Apasioqlar davrida Sirdaryo etaklarida Augasilarqabilasi yashagan. Bu ikki qabila o`rtasida mustahkam aloqa mavjud bo`lgan. Eramizdan avvalgi birinchi asr bilan eramizning to`rtinchi asrigacha bo`lgan oraliq davrda Orol qirg`oqlariga sharqdan gunlar kela boshlaga. Bulardan tashqari oltinchi va o`n ikkinchi asrlarda apasioqlar negizida Pecheng ittifoqi vujudga keldi.Sirdaryo etaklarida esa gun va turklarning aralashib ketishlari natijasida augasilar negizida o`g`oz ittifoqi vujudga keldi. Bijanak (pecheng)larning vujudga kelishi qoraqalpoqlarning xakq sifatida shakillanishining ikkinchi bosqichdir. Bijanaklarning yerlari to`qqizinchi asrning oxiriga kelib Amudaryo etaklaridan boshlab g`arb tomonga Orol qirg`oqlaridan Ural va Volga daryolari sohilarigacha bo`lgan ulkan kengliklarni qamrab oldi. Xalq orasida yuruvchi afsonalarga qaraganda , Qiyot (hozirgi Beruniy) shaxri uning poytaxti bo`lgan.

 Aksaryat ko`pchilik o`g`izlar o`zlari bosib olgan hozirgi Turkmaniston, Eron va Turkiya yerlarida mustahkam o`rnashib qolganlar. Birinchi navbatda ular turkman xalqining shakillanishiga asos soldilar. So`ng turk va ozar xalqlarining kelib chiqishiga ham ta`sir etdilar. O`g`izlarning bir qismi begona o`lkalarga ketishini istamay,Amudaryo etaklarida yashab qoldilar. Orolbo`yidagi sharqiy bijanaklar bu yerda qolgan o`g`izlar bilan ittifoq tuzib, ko`plab siyosiy voqealarda ishtirok etdilar.  S.Tolstov, P.Ivanov, T.Jdankokabi taniqli tarixchilarning fikricha sharqlik bijanaklar yeriga Sibr va Irtish tomondan qipchoqlar bostirib kiradilar. Bosqinchi (qipchoqlar)ning bir qismi sharqiy bijanaklar bilan aralashib ketgan. Xozirgi qoraqalpoq urug`larida qipchoq urug`ining borligi ham shundan. Mashhur tarixchi Abul Fazl Beyxoqiyning “Tarixi Beyxoqiy”asarida aytiladiki , o`n birinchi asrning o`rtalarida Xorazm shoxining turk gvardiyachilaridan birining qo`mondoni ismi “Qalpoq” bo`lgan. P. Ivanov shunga asoslanib bu yerda gap sarkarda haqida emas ,balki,uning bo`ysunuvidagi qoraqalpoq jangchilar haqida borayotganini takidlaydi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, qoraqalpqlar o`sha davrlardayoq , balki undan ham avvalroq boh kiyimlari rangiga qarab “qoraqalpoq”nomini olgan bo`lsalar ajab emas.

 P.Tolstovning fikriga ko`ra birinchi bo`lib qipchoqlar sharqlik bijanaklarni bosh kiyimlariga qarab “qoraqalpoq”deb ataganlar.Binobarin, qoraqalpoqlar o`zlarining hozirgi nomlarini o`n birinchi asrdayoq tug`ulib o`sgan yurtlari –Orol va Amudaryo sohillarida olganlar . Sharq bijanaklari shu asosda tarixiy manbalarga “qorabo`rklilar”, “qoraqalpoqlar” nomi bilan kirganlar.  Sharqlik bijanaklarning aksaryat ko`pchiligi Orol sohillari va Amudaryo etaklarida yashab, Xorazm xalqi bilan birga o`n birinchi- o`n to`rtinchi kechgan siyosiy voqealarda faol ishtirok etdilar.  Chingizxonning 1218-1221-yillaridagi Xorazmga yurishi Orol,Amudaryo va Sirdaryo sohillari aholisi boshiga ko`p ofatlar oib keldi. Xorazmning tub yerli aholisi bosqinchilarga kuchki qarshilik ko`rsatdilar, mo`g`illar esa mard va jasur himoyachilarni misli ko`rilmagan darajada mahv etdilar.  Tarixchi Rashididdinning guvohlik berishicha, Urganch shahri aholisi qattiq qarshilik ko`rsatdilar.

 Chingizxon amri ilan Amudaryo sohilidagi to`g`onni buzib tashladilar, oqibatda Urganch suv ostida qoladi.Bundan tashqari bosqinchilar Xorazmdagi bir qancha ekinzorlarga suv keladigan ko`plap kanallarni buzdilar. Natijada o`zanini keskin o`zgartirib,Sariqqamish sayxonligiga oqa boshladi.Urganchdan orol dengizigacha bo`lgan masofadagi ekinzorlar suvsiz qoldi .Orol dengizining sathi pasaydi, ammo sirdaryoning suvi quyilib turganligi sharofati bilan dengiz suvining sathi 43 belgisidan(hozir 37 da turibdi) pastga tushmadi.  Bunday qarshilikni ko`rgan Chingizxon shaharni to`la qo`lga olgach, o`zinig 50-minglik lashkarlariga shunday buyruq beradi:Sizlarning har biringiz kamida 24 kishini o`ldirishingiz kerak. Shunday qilib mo`g`illar Xorazmning bir milliondan ziyod aholisini qirib tashladilar. Mo`g`ul jangchilari

 O`n to`rtinchi asrning oxirlari va o`n beshinchi asrning boshlaridagi Amir Temurhujumi natijasida Qizil O`rda yemirilib uning o`rnida bir nechta davlat vujudga keldi.1397-yilda Sharqiy yevropaning bepoyon cho`llarida Edigey boshchiligidagi No`g`ay (Mang`it) xonligi tashkel topdi.  O`n beshinchi asrning birinchi yarmida No`g`ay xonligining sharqiy tomonida Abilxayr boshchiligidagi O`zbek xonligi vujudga keldi.O`n beshinchi asrning ikkinchi yarmigacha qoraqalpoqlar xam shu xonlikka qaraganlar. O`zbek va No`g`ay xonliklari aholisi asosan bir urug`dan bo`lganlar.Professor N.Baskakovning yozishicha, ularning hammasi turk tilining janubiy-sharqiy shevasida yanu zamonaviy qoraqalpoq,qozoq va no`g`ay tillarida so`zlashganlar.  Abulxayr o`z tarkibiga o`zbeklar va mang`itlarni birlashtirgan ko`chmanchi davlati mustahkam bo`la olmadi. Xon vafotidan so`ng o`zbek xonligi parchalanib, inqirozga yuz tutdi. Shu sabali uning tarkibida bo`lgan qoraqalpoqlar ham ajralib chiqdilar.

 O`n beshinchi asrning ikkinchi yarmidano`n oltinchi asrning ikkinchi yarmigacha bo`lgan davrda qoraqalpoqlar No`g`ay xonligi tarkibida bo`ldilar. 1556-yilga kelib Rossiya,Astraxan xonligini bosib oladi. Shundan so`ng no`g`y mo`rz(knyaz)lario`rtasida o`zaro nifoq va janjallar boshlanadi. Buning ustiga xonlikda ikki yil davomida ekinlar bitmay qoldi. Oqibatda ocharchilik boshlandi. Bu ofatlar tufayli xonlik xududida istiqomat qilayotgan xalqlarning ko`p qismi boshqa o`lkalarga ko`chib ketdi.  Qoraqalpoqlar ham No`g`ay xonligini tark etib, o`zlarining Amudaryo bo`ylaridagi avvalgi yerlariga qaytish imkonyati bo`lmaganligidan Sirdaryo sohillarifa kelib joylashdilar. O`sh paytda Amudaryo sohillari suvsizlikdan hamon qaqroq edi. Faqat o`n yettinchi asrning boshlariga kelib , Amudaryo o`zining eski o`zaniga qaytadi va suvini Orol dengiziga quya boshlaydi.

 O`sha davrdan boshlab qoraqalpoqlar daryoning ikki sohili bo`ylab yastangan qadimiy joylariga qaytib, yerlarini yana boshqatdan o`zlashtirishg a kirishdilar.O`n yettinchi asrda qoraqalpoqlar Xorazmga o`tgan ko`chmanchi o`zbeklar bilan birga Xiva xonligining shimolida Orol(aran) davlatini barpo eta boshladilar Orol qoraqalpoqlari va o`zbeklaro`n to`qqizinchi asrning boshlarigacha Xiva xonligidan xoli yashaganlar .  Pirovardida shuni aytish mumkinki , Amudaryo va Orol sohillari qoraqalpoqlar azal- azaldan yashab kelgan ota bobolari yurtidir. Ular hozir ham shu yurtda yashab umrguzaronlik qilmoqdalar. Orolbo`yi

 Qoraqalpoqlar yarim ko’chmanchi xalq bo’lib,qadimda Sirdaryoning o’rta va quyi oqimida joylashgan yerlarda dehqonchilik,chorvachikik va baliqchilik bilan shug’ullanib kelganlar.qoraqalpoqlar qadimda chorvador xalq bo’lib,keyinchalik esa dehqonchilik bilan shug’ullana boshlagan,degan munozara mavjud mavjud.bu xalqqa xos jihatlardan biri ham shundaki ular boshqa ko’pchilik ko’chmanchi xalqlar singari ko’chmanchi xayot hayot kechirib kelgan.Qoraqalpoqlar azaldan sug’orma dehqonchilik qilishgan.Shu maqsadda sirdaryo va uning irmoqqlari Quvondaryo hamda Jonidaryodan suv olib irrigatsiya tarmoqlari orqali ekin maydonlariga chiqazishgan.Dehqonchilikda kechirishdan,o’troq hayotga o’tgan emas,balki qadim zamondan o’troq asosan g’allachilik rivojlangan.daryolar va ko’llar atrofidagi yerlarga bug’doy,arpa,jo’xori,beda,poliz ekinlari ekishgan.Ekinlarni sug’orish uchun zarur suv hayot-mamot masalasi bo’lgan.Suv yetishmasligi natijasida ko’plab janjallar,qonli to’qnashuvlar kelib chiqqan.Har bir qoraqalpoq ovullari arpadan o’zlariga berkitilgan merosiy kanllar atrofida joylashgan bo’lib, har qaysisining suv uchadigan irmog’i mavjud edi.Kimga qancha suv berish;daryodan suv olib kelishda kanal qazishda qaysi ovuldan qancha odam qatnashgan, bahorda arnani tozalash uchun qancha odam ajratish mirob tomonidan xal qilingan.

 Suv muayyan manzilgacha,masalan,erta tongdan tusg pattigacha odatda 2 tanob yerni sug’orishga yetadigan miqdorad oqizilib turar edi.Suv tanqis paytlarda 2 xo’jalikka 1 mazgil suv berilar edi.Ko’p joyalrda yerni qo’l serppe yordamida sug’orishga to’g’ri kelar edi.Bu moslamalar bilan suv bir ariqdan 2-ariqqa chiqarilib turar edi.ayni payttda oyoq yoradmida suv chiaqariladigan moslama ishlatilar edi.Yer go’ng,eski devor bilan oziqlantirilgan.haydashdan oldin yerlar sho’rini yuvish uchun bir necha bor sug’orilgan.keyin omoch bilan avvalo uzunasiga so’ngra ko’ndalangiga ikki qaytadan haydalgan.keyin haydalgan yerlar mola yoki dandane bilan kesaklari maydalab tekislangan.Hosil o’roq bilan o’rilgan.Donni yanchish markaziy osiyo xalqlariga mos uslubda bajarilgan.Qoraqalpoqlar asosan yirik qoramol va yilqi boqishgan.Yozda yaylovlarda, qish kunalri esa qo’lda boqilgan.Yirik qoramollarni podachi,yilqilarni yilqichi,mayda mollarni esa qo’ychi yoki cho’pon boqqan.

 Qishda chorva odatda shox,butoq va qamishlardan tiklangan qo’ralarda yoki bostirmalarda,molxona,sayisxon a,yilqilar esa yerto’lalarda saqlangan.Qoraqalpog’istonnig shimoliy tumanlarida mo’ytin,qo’ldauli urug’lari yashayotgan yerlarda aholi asosan baliqchilik bilan shug’ullangan.baliq ovlash uchun qamishlardan qaza deb ataladigan moslama tayyorlangan.Sol,qayiqlarda baliq ovlangan. Qoraqalpoqlarda mo’ynachlik ham yaxshi rivojlangan.Chunki ular yashaydigan joyalarda yovvoyi qush,parranda juda ko’p.Suning uchun ular vaqti- vaqti bilan ov ham qilib turishgan.O’radk,g’oz,quyon,say roq,jayron ovlashgan. Baliqchilik kema va qayiqlari

 Hunarmandchiligi Qoraqalpoqlar yashaydigan ovul va qishloqlarda deyarli har qaysisida o’zining duradgori,taqchisi,aravasozi,egarchisi va zargari bo’lgan. Qoraqalpoqlar orasida yog’ochdan turli buyumlar tayyorlaydigan yog’ochsoz ustalar chig’ir ,qayiq,o’tov ustalari ham bo’lgan. Qoraqalpoqlar to’quvchilik,gilamdo’zlik,namat- kigiz yasash bilan ham shug’ullanganlar.Bo’yrachilik mahsulotlari hambozorga olib chiqib satilgan.Kulollari yasagan tandir,spool idish-tovoqlarga talab katta bo’lgan. Qoraqalpoqlar o’z mehnati evaziga g’alla olishgan,yerni haydasg uchun ho’kiz va uskuna moslamalari bo’lgan.egarchi ustalar,jumladan ot- orqa deb ataladigan qolipda egar yasashgan.Egarning sakkiz bo’lgan ana shu qolipda yig’ilib yelimlangan. Ip yigirish uchun urshik,sharik ishlatilgan.Jun gazlama va sholcha, gilam to’qish uchun o’rmak deb atalgan, oddiy bir moslama dastgohdan foydalanilgan.Kenagas va mang’it ayollari nihoyatda to’quvchi bo’lishgan.

 An’anaviy madaniyati.Uy- joylari. Qoraqalpoqlar yashayotgan joy sharoitlariga va tabiiy,iqlim sharoitlariga qarab har xil qurilgan.Ularning har qanday sharoitga mos keladigan eng yaxshi ko’rgan uyi o’tovdir.Uni qoraqalpoqlar qora uy ham deb atashgan.Bundan tashqari qoqra nomi bilan ma’lum loysuvoq uylari ham bo’lgan.ayrim hollarda yerto’lalarda yashashgan.yirik boylarning katta hovlilari bo’lgan.Bunday hovlilar paxsa bilan qurilib,chor atrofi devor bilan o’rab chiqilagn. Qoraqalpoqlarning ko’pchiligi hozirad ham qishloqlarad chiroyli,baquvvat,qishda esa issiq,yozda salqin,ichi keng,kundalik turmush uchu qulay o’tovlarad yashaydilar.Ayni paytda chiy,qamish devorli sinch devorli uylar ham qurilgan. Qoraqalpoq o`tovlari

 Folklor Qoraqalpoqlar o’z to’y ma’rakalarini qo’shiqsiz,dostonsiz, tarixiy hangomalarsiz o’tkazmaydilar.Ularning xalq og’zaki ijodi juda boy. Qoraqalpoqlar folklore namunalari 20 jildligining nashr etilgani fikrimizning dalilidir.Ular o’z so’z ustalari bo’lgan chechanlarni,jirov- baxshilarini sevadilar.El oqsoqollari,rahbarlari yonidan qissaxonlar arimagan. O’zbeklarning afandisi kabi qoraqalpoqlarning O’mirbek laqqisi bor. Qoraqalpoqlarning qahramonlik dostonlari qadimdan mavjud.ulardan “Qirqqiz”,”Alpomish”, “Qo’blan”,”Mastposhsho”,”Edigey”dostonlarida ularning boy tarixikuylanadi.Masalan,”Edigey”  Dostonida Amir Temur,To’xtamish faoliyati bilan bog’liq voqealar bayon etilsa,”Qirqqiz”da qoraqalpoqlar xalqining XVIII asrda jung’or qalmoqlariga qarshi kurashi,Xorazm xalqining Eron shohi Nodirshohga qarsgi kurashi o’z badiiy ifodasini topgan. Qoraqalpoqlarning xalq qo’shiqlarida el-yurt yo’l boshchilari,qahramonlari Maman botir, Esangeldi,Oydo’stbiy,Ernazarbiylar ulug’lanadi.

 Qozoq ma’rifatparvari Cho’qon Valixonovning:” Qoraqalpoqlarning sahrodagi 1-shoiri ham qo’shiqchilar,shundan keyin qirg’izlar ham turkmanlar” degan so’zlari bejiz aytilmagan.  Qoraqalpoqlar xalq og’zaki ijodi janr jihatdan epik va lirik asarlarga bo’linadi. Qoraqalpoqlar adabiyotida “Qirqqiz” dostono alohida o’rin tutadi.Asarda erksevarlik,vatanparvarlik,insonparvarlik g’oyalari muhim o’rin tutadi.Asarning bosh qahramoni Guloyim o’zinning qirq nafar dugonasi va o’z sevgilisi Arslon bilan Eron shohi Nodirshoh hamda qalmoq xoni Surtoyshi hujumidan yurtini himoya qilishga otlanadi.Guloyim Xorazmni ozod qilib, u yerda qoraqalpoqlar,turkman,o’zbek va qozoq xalqlari vakillarini birlashtirgan davlat tuzadi.Asarda Guloyim bilan bir safda turib jang qilgan Oltinoy,Arslon,Sarvinoz kabilar timsolida mardlik,jasurlik,insoniylik,ayni paytda dushmanga nisbatan shavqatsizlik xislatlari o’z oifodasini topgan.

Qoraqalpoqlar xalqining kiyim-kechaklari Usti boshi uchun zarur gazlama,matolarni to’quvchi ustalar yetkazib berishgan.Bo’z to’n tikish uchun ishlatiladigan yo’l-yo’l alasha,ayollar ko’ylaklari uchun ishlatiladigan katak-katak shatirash ingichka tuya junidan movut,shol,qop va xar xil xalta tikishda foydalaniladigan jun- gazlama tayyorlangan.Po’stin.qal poq,poyabzal bop teri(asosan, qo’y terisi ishlangan) Qoraqalpoq xalqi milliy kiyimlari

 Erkaklarning kiymi Xorazm erkaklarnikiga o’xshab ketadi.Erkaklar ko’ylak-ishton,dambal kiyganlar.Ishtonning poychalari etik ichiga tiqib kelingan.Sovuq kunlarda yupqa ishton ustidan qalin chit yoki jun gazlamaladan tikilgan issiq ishton kiyib yurishgan.Keyinchalik no’g’ay yoqali ko’ylak kiyishgan. Qoraqalpoqlarda chopon keng tarqalgan.Xar-xil chopon tikilgan.Qavilgan chopon ham ishlatilgan. Jun,gazlama,movutdan shekpen(chakman)tayyorlangan.Bayram kunlati yaltiroq gazlamalar dan tikilgan chopon kiyilgan.Chopon ustidan belbog’,ba’zan kayis(kamar) bo’g’lab yurilgan.Qishda qoraqalpoqlar po’stin va qalpoq kiyishni yoqtirishadi.Qalpoqni qalpoq takiya deb ham atashgan.Qalpoq katta va keng qilib tikilgan.Salla o’rashmagan.Din peshvolarigina salla o’rashgan.oyoqlariga charm poyafzal,maxsi,kalish,etik qishda jun paypoq kiyishgan.Yoshlat bilan katta yoshdagi erkaklarning kiyimi deyarli farq qilmagan. Katta yoshdagilar kiyimlari sal kengroq, uzunroq tikilgan.Qoraqalpoq erkaklari kiyimi Qoraqalpoq erkaklar boshkiyimi

 Qoraqalpoq ayollarining kiyimi, ham ko`ylak,kamzul,yengsiz chopondan iborat bo’lgan.Boshlariga do’ppi kiyishgan.Ro’mol o’rashgan.Yana yopinchor jegde yopib yurishgan.Bayram ko’ylaklari Buxorodan olib kelingan ola shoyidan tikilgan.Ko’ylakninh tugma tikiladigan ikki tomoni yoqasidan beligacha yenglari etagiga xilma xil rangli ipdan chillak shaklidagi keng kashta tikilgan.Bunday ko;ylaklar xalqali ko’ylak deyilgan.Azador ayollar gulsiz ko’k ko’ylak kiyishgan. Qoraqalpoqlar ayollarining bosh kiyimlari boshqa xalqlarnikidan yaqqol ajralib turadi.Ayniqsa,kiymishek va savkala deb ataladigan bosh kiymlari juda qiziqarlidir. Qoraqalpoq ayollar kiyimlari

Taomlari Qoraqapoqlarda nonning xar xil turi yoyilgan:bug’doy nonni(shurek),jo’xori(zog’ora) non,qotirma non,gulshe(kumesh),ya’ni qo’r non(qo’rda pishirilgan). Qoraqapoqlar nonni qo’rda,qozonda,tandirda pishirishgan.Tandirni og’zini yuqoriga qaratib qurishgan. Suyuq ovqatlarning turli xilini tayyorlaydilar:jarma-to’yilgan arpa,bug’doy,jo’xoridonidan pishiriladi,jo’xori go’ja,sok oshi(so’kni avvalo suvda pishirib olib,so’ngra yog’da qovuriladi). Qoraqalpoq milliy taomlari

Tansiq taomlardan: shirguruch, shovla, palovdir.Sut va sut mahsulotlarini ko’p iste’mol qilishadi:qatiq,saryog’,a yron,qurt,yozda esa chalop tayyorlanadi.Ular qo’y go’shti,qoramol go’shti,parranda go’shtini iste’mol qilishadi.Qovurdoq kabob,burek(varaqiga o’xshagan),buyrak va yurakdan jarkop tayyorlashgan. Qoraqapoqlarda qovoqdan turli taomlar tayyorlashadi va qovundan qoqi qilishadi. Qoraqalpoq milliy taomi

Foydalanilgan adabiyotlar:  Т.Жданко, С.Камолов “Каракалпаки” Ташкент 1971  История Каракалпакской АССР под редакцией Т.Жданко Тошкент 1968  С.Камолов “Халқ сўзи” мақоласи 1993 йил феврал  Т.Қаипбергенов “Қорақалпоқнома” Тошкент 1997  “ Қирқ қиз” Қурбонбой бахши Тошкент 1956

O'xshashlar

O'zbek xalqining etnik shakllanishi

O‘zbek etnosining antropologik tipi masalasi

Paleontrapologik va etnografik ma’lumotlarning o’lka tarixini o’rganishdagi ahamiyati

O'zbek millati va tilining shakllanishi

Etnogenez tushunchasi