O‘zbek etnosining antropologik tipi masalasi - Tarix - Slaydlar

O‘zbek etnosining antropologik tipi masalasi

Yuklangan vaqt:

25.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

980.38671875 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: O‘zbek etnosining antropologik tipi masalasi Reja: I. Kirish 1.Antropologik tip haqida umumiy ma'lumot. II. Asosiy qism 1.Janubiy Sibir tipining o'ziga xos xususiyatlari. 2.Zakaspiy tipining vakillariga xos belgilari. 3.O'rta Osiyo ikki daryo oralig'i tipining shakllanishi. 4.Yurtimiz aholisi tarkib topgan qadimiy makon va zamon. III. Xulosa

 Antropologik tip — muayyan hududga mansub odamzodning tana tuzilishidagi irqiy turgʻun belgilarning tarixan shakllangan majmui. "Antropologik tip " termini bilan katta irqlar ham, ularning boʻlimlari ham ifodalanadi. Antropologiya quyidagi uchta katta boʻlimdan iborat: 1) odam morfologiyasi; 2) antropogenez; 3) irqshunoslik (etnik Antropologiya)- Morfologiya odamning jismoniy tuzilishidagi belgilarning yosh, jins, kasb va tashqi sharoitga qarab oʻzgarishini tushuntirib beradi. Irqshunoslik odamzod irqlarining kelib chiqish davri va sabablarini, ularning Yer yuziga tarqalishini izohlab, etnogenez muammolarini yechishga ham oʻz hissasini qoʻshadi.

 Antopologik tiplar

Oʻzbekiston xalqlarini antropologik jihatdan oʻrganish 20-yillarda rivojlandi. Bu ishda Oʻrta Osiyo davlat universiteti antropologiya kafedrasi asoschisi va doimiy rahbari L. V. Oshaninning xizmati katta boʻldi. Uning rahbarligida Turkiston boʻylab 29 antropologik ekspedisiyalar uyushtirildi. L. V. Oshanin va uning shogirdlari (V. Ya. Zezenkova, Q. N. Najimov)ning saʼy-harakatlari natijasida Turkiston antropologik jihatidan 3 viloyatga ajratildi.

Hozirgi kunda O‘rta Osiyoda yashab turgan mahalliy aholining tadqiqotlarda antropolgik tiplari aniqlangan. Ular asosan 3 ta tipni tashkil etadi. Qozoq, qirg‘iz va qoraqalpoqlar - “Janubiy Sibir” tipiga kiradi Tog‘li tojiklar va turkmanlar - “Zakaspiy” tipining vakillari. O‘zbeklar va voha tojiklari – “O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i” tipiga kiradi.

Janubiy Sibir tipi mug‘ul bashara irqqa mansub, ko‘zlari qisiq yuzlari yumaloq,tanasi ok sariq malla, puchuq bu run, panjalari kalta, jussalari mayda, bosh chanog‘i braxikefal (dumaloq).Bepoyon dashtliklar, otulov, tuya ularning jonu dili, erkin, ozod xayot turmush tarzi bilan suyagi qotgan.

Zakaspiy tipi evropoid tipga mansub, dolixokefal (uzunchoq ). Bu tip mahalliy aholining eng qadimgi SHarqiy O‘rta Er dengizi tipi bilan turkiy evropoid tiplari qorishuvidan tashkil topgan.

 Zakaspiy tipi

-“O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi” asosan evropoid irqining variantlaridan birini tashkil etadi. Uning tarkibi mahalliy tub joy aholining SHarqiy O‘rtaer dengizi tipiga qarashli protoevropoid tipi bilan qorishuvidan tarkib topgan. Bosh chanog‘i braxikefal (dumaloqroq ), jussasi o‘rtacha. “ O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi

“ O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi” L.V Oshanin, V.V.Ginzburglar tadqiqotida aniqlangan. O‘rta Osiyo bo‘yicha bronza davrida aholi O‘rta Er dengizi tipida bo‘lgan. Bronza davri oxirlaridan Evroosiyo dashtlaridan protoevropoid tipi kirib kela boshlagan. Ular Andronov madaniyati aholisi bo‘lib, hali O‘rta Er dengizi tipi bilan qorishib ulgurmagan. Demak, bronza davrida “ O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi” ham tarkib topmagan. Oshanin

Vulf Veniaminovich Ginzburg Bu masala bilan atroflicha shug‘ullangan olim V. Ginzburgning shogirdi T.Q Xo‘jayov bo‘ldi. U “ O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi” ning zamoni va makonini aniqlashga erishdi. Uning xulosasiga ko‘ra “O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi” antik davrda, yani turkiy va so‘g‘diy tilli qabila va elatlarning qadimgi tipi asosida, etnomadaniy qorishuvi natijasida mil.avv. 1 ming yillikning oxiri – milodiy eraning boshlarida Sirdaryoning o‘rta havzasida tarkib topgan.

Janubiy Orol bo‘yining qadimgi aholisi . Bu hududning neolit davri aholisi – kaltaminorliklar evropoid, dolixokefal bo‘lishgan. Bronza davrida (tozibog‘yob madaniyati) o‘zga etnos vakillari (Ko‘kcha 3) evropoid, lekin broxikefal kirib kelishganlar. Ilk temir davrida bu holat saqlanadi, qadimgi Xorazmda mil. avv. 5-6 asrlarda Andronov tipidan (braxikefal) “O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi” ga o‘tish holati ro‘y berdi. Janubiy – SHarqiy Orol bo‘yida mongoloid tipining hissasi katta – milodiy eraning boshida mug‘ulbashara ko‘payadi. Milodiy 1 ming yillik oxiri va 2 ming yillikning boshida asosiy etnik qatlamni “ O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi” tashkil etdi.

Toshkent vohasining o‘troq va chorvodor aholisi. Sirdaryoning O‘rta havzasi antik davr o‘troq va chorvador qabilalari Qovunchi madaniyati asosida o‘rganilgan ( Toshkent vohasi, Janubiy Qozog‘iston ). ( mil. avv. 2 asr- mil. 6 asr). So‘nggi bronza va ilk temir davri materiallari uncha etarli emas, (aholisi braxikefal evropoid, dolixokefal evropoid). Bo‘zsuv bo‘ylari, Niyozboshi, Tuyubo‘g‘iz, Kulota kabi belgilar ilk temir davridan boshlangan bo‘lsa, Qovunchi madaniyati aholisida aniq ko‘rinish oladi.

Qadimgi Farg‘ona aholining antropologik tipi. Arxeologik manbalar Farg‘onaning sharqiy va shimoliy mintaqalarida bronza va ilk temir davrida dehqonchilik madaniyati (CHust madaniyati) rivojlanganligi, janubiy va g‘arbiy mintaqalarida esa chorvador xo‘jaliklari rivojlanganligidan dalolat beradi. Antik davrda vohaning o‘troq aholisi ko‘pchiligi dolixokefal evropoid, dasht aholisining etnik tarkibi esa turlicha bo‘lgan. Oqtom, SHirinsoy , Isfara, Quvasoy qabristonlari tadqiq etilgan. Qadimgi Farg‘onaning asosiy aholisi O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipining mezobraxikran evropoid varianti bilan xarakterlanadi. Evropoid irq G‘arbiy tumanlarda, shimolda mo‘g‘uliy belgili evropoid aholi bo‘lgan.

Pomir-Farg'ona Antropologik tipi

SHimoliy Baqtriya o‘troq aholisi antik davrda O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i hududlariga xos evropoid tipi bilan xarakterlanadi. CHorvador aholisi (Oriqtov, Tulxar, Ko‘k qum qabristonlari) evropoidlarning mezokran variantiga tegishli bo‘lgan. Ular Volga, Sirdaryo bo‘yi saklari, Qozog‘iston dasht aholisiga o‘xshab ketadi. Demak, Baqtriya aholisi mahalliy dolixokefal evropoidlarga braxikefal evropoidlar arxaika davridan kirib kela boshlagan, antik davrga kelib kuchaygan. Milodiy era boshlarida mug‘uliy irqiy belgili tiplar paydo bo‘la boshlagan . Xullas, milodiy era arafasida O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi shakllandi

Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, yurtimiz hududidagi qadimdan buyon shakllanib kelgan. Bu bronza davriga borib taqaladi. Antropologik tipga bo'linishi esa keyingi komponentlarning ta'sirida uchta asosiy tipga bo'linadi. Hozirda ham xalqimiz aholisi turli yuz qiyofalariga ega. Qo'shni respublikalar aholisi bilan ham ba'zi o'xshashliklar mavjud.

Foydalanilgan adabiyotlar: ① Nicola Di Cosmo , Allen J. Frank , Peter B. Golden .The Cambridge History of Inner Asia. Cambridge University Press. 2009. ② Asqarov A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. –T. 2015. ③ Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. –T. 2008. ④ SHoniyozov K.SH. O‘zbek elatining shakllanish jarayoni. -T.., “SHarq”.2001. ⑤ Jabborov I.M. O‘zbek xalqi etnografiyasi. -T., “O‘qituvchi” 1994. ⑥ Jabborov I.M. O‘zbeklar: turmush tarzi va madaniyati. –T. 2008.

E'tiboringiz uchun rahmat.

O'xshashlar

O’rta asrlar va uyg’onish davri Yevropasida madaniy-antropologik g’oyalar

Dunyo xalqlarining irqiy va til klassifikasiyasi

Etnogenez tushunchasi

Oʻzbeklarning anʼanaviy xoʻjaligi va kiyinish madaniyati

Ilk o‘rta asrlar o‘zbek davlatchiligi ijtimoiy-siyosiy, Iqtisodiy va madaniy hayot