Dunyo xalqlarining irqiy va til klassifikasiyasi - Tarix - Slaydlar

Dunyo xalqlarining irqiy va til klassifikasiyasi

Yuklangan vaqt:

30.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

933.9140625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu. Dunyo xalqlarining irqiy va til klassifikasiyasi

Reja: Dunyo aholisining geografik va antropologik (irqiy) klassifikatsiyasi. Lingvistik va etnolingvistik tasniflash. Xo‘jalik madaniy, tarixiy madaniy viloyatlarga ajratib klassifikatsiya qilish usuli

Etnik chegaralar juda ham qattiq, o‘tib bo‘lmaydigan darajada bo‘lmagan. Xalqlar o‘zlarining butun tarixi davomidа bir-biri bilan doimiy ravishda aloqada bo‘lib o‘zlarining madaniyatdagi yutuqlarini almashib, o‘zaro aralashib turgan. Bularning barchasi yer yuzidagi barcha odamlarning yagona biologik turga mansubligi va bir-biriga o‘xshash qirralari ko‘pligi bilan izohlanadi. Geografik (yoki areal) tasniflashda xalqlarning geografik jihatdan o‘xshash xududda joylashganligi, ularning ma’lum bir hududda birgalikda yashashidagi o‘xshashlik inobatga olinadi va bu ko‘p holatlarda juda katta hududni qamrab oladi. Geografik tasniflashda xalqlar tarixiy-etnografik yoki ananviy madaniy viloyatlar deb nomlangan yirik hududlarga bo‘linadi va bu hudud chegarasida uzoq tarixiy rivojlanish davomida ma’lum bir madaniy jamoa shakllangan bo‘ladi.

Geografik tasniflash dunyoning turli xalqlari yashaydigan ma’lum bir geografik hududni shartli ravishda ajratib olish uchun ishlatiladi. Shu asosda “Kavkaz xalqlari”, “Shimol xalqlari”, “Okeaniya xalqlari” va boshqa tushunchalar mavjuddir. Biroq xalqlarni bu taxlit geografik birlashtirilishi geografik tasniflash etnik tasniflash bilan qay darajada mos tushishiga bog‘liq. Tasniflashning bu sharti keng qo‘llaniladi, chunki uni juda katta hududlarga nisbatan ishlatish mumkin. Biroq geografik tasniflash qoidalari xalqning etnik hususiyatini to‘liq ochib bermaydi. Juda katta hududlar qamrab olinganda foydalaniladigan bu usul makondagi uncha katta bo‘lmagan hudud etnoslarning bir- biriga qardoshligi borasidagi tasavvurga ziddir. Shuning uchun ham geografik tasniflash yordamchi xususiyat kasb etgan holda xalqlar boshqa xususiyatlari bilan bir-biriga mos kelganda ya’ni yirik hududlar doirasidagina ishlatiladi.

Jahondagi etnik jarayon nihoyatda murakkab bo'lib, fanda qabul qilingan an'anaviy qabila, elat xalq millat kabi tarixiy birliklar doirasida cheklanib qolmaydi. Hozirgi davrda bir necha elat yoki xalqning yaqinlashishi va uyushishi natijasida paydo bo'lgan yirik etnik birliklar (Amerika xalqi kabi), makroetnoslar bilan bir qatorda mahalliy xalq yoki millat ichida ba'zi xususiyatlari (shevasi, moddiy va ma'naviy madaniyati, diniy tasavvurlari) bilan ajralib turgan mayda etnografik guruhlar — mikroetnoslar ham mavjuddir.

Ba'zi xalqlar diniy e'tiqod asosida o'ziga xos mikroetnoslar va makroetnoslar birligi bilan ham farqlanadilar. Masalan, butun Janubiy Osiyo xalqlari feodalizm davrida paydo bo'lgan induizm tevaragida turli tildagi xalqlarni biriktirgan makroetnoslar bo`lsa, Filippin xalqining bir qismi islom dini e'tiqodi asosidagi maro nomli elatlardir. Erondagi gebrlar (zorastrizm tarafdorlari) yoki Xitoydagi musulmon (dungan)lar mikroetnos sifatida maxsus etnografik guruhlarni tashkil qilganlar. Makroetnoslarga sotsial- iqtisodiy formatsiyalar yoki siyosiy birlik asosida paydo bo'lgan yirik guruhlar ham kiradi. Masalan, mustamlakatfbilikda ozod bo'lgan, o'tmishda an'anaviy-maishiy jihatdan mustaqillikka tortiilib, ijtimoiy taraqqiyot yo'lida umumiy maqsadlarga erishgan Osiyo va Afrika mamlakatlarining ko'pchiligi mazkur makroetnoslardan iboratdir.

Xullas, ko'p sonli jahon xalqlarini tartibga solib, klassifikatsiyalash ancha murakkab masaladir. Ba'zi olimlar xalqlarni bir vaqtda ham irqiy, ham yaqinligi asosida sistemalashtirishga intiladilar. Ular insonlarini uch-besh irqqa bo'lib, irqlarni esa, til guruhlariga bo'ladilar. Bunday klassifikatsiya metodologik jihatdan xatodir, chunki irqiy belgilar bilan lingvistic xususiyatlarni aralashtirish mutlaqo mumkin emas. Bunga zid holda sobiq sovet fanida xalqlarni etnosga xos ikki belgi — madaniyat va til bilan klassifikatsiya qilish qabul qilingan. Undan tashqari tarixiylik prinsipiga asoslangan Etnologiya xalqlarni madaniy yaqinligiga qarab «xo'jalik-madaniy tiplar» yoki «tarixiy-madaniy viloyatlar»ga bo'lib o'rganadi. Ba'zan etnoslarni geografik prinsipga, dinga, tarixiy darajasiga qarab ham farqlaydilar.

Irq so‘zining kelib chiqishi aniq emas. Ehtimol u arabcha “ras” (bosh, ilk, ildiz) so‘zining o‘zgargan shakli bo‘lishi mumkin. Shuningdek bu bu atama italyancha rassa yani “qabila” so‘zi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Irq so‘zi bugungi ma’nosida 1684 yilda fransuz olimi Fransua Bernening odamzotni irqiy sinflarga ajratgan asarida tilga olingan. Irq borasidagi konsepsiyalar XVIII asr oxirida paydo bo‘ldi. U mustamlaka siyosati tufayli xayotga keldi va Yevropa davlatlari tomonidan begona hududlarni bosib olinishi va Afrika, Osiyo, Amerika, Avstraliya va Okeaniyada millionlar insonlarni bo‘ysundirilishi, qulga aylantirilishi va talanishining g‘oyaviy asosi bo‘lib xizmat qildi. Bu konsepsiya xalqlarning irqiy mansubligi ularni madaniyatini belgilashini o‘zida aks ettirgan edi.

Irqchilarga ko‘ra irqlarning farqi va bu irq vakillari o‘z qobiliyatiga ko‘ra “yetuk” va “yetuk bo‘lmagan” irq va millatlarga bo‘linadi. Bu bilan irqchilar o‘z mamlakati ichkarisida va boshqa davlatlarga nisbatan olib borgan mustamlakachilik siyosatini oqlashga harakat qilishgan. Reaksion g‘oya sifatida irqchilik ayniqsa XIX asrda yaqqol namoyon bo‘ldi. Xususan, bu g‘oyadan AQSH dagi qulchilikni oqlashda foydalanildi. Bir qancha amerikalik antropologlar (Morton, Pett, Gliddon) quldorlarni fikrini “ilmiy” jihatdan mustahkamlab qulchilikni saqlanib qolinishi zarur va adolatli ekanligini isbotlashga urinib, negrlar-past irq vakillari bo‘lib boshqalarning ko‘magisiz yashay olishmaydi degan fikrni bildirishgan.

Antropologik jihatdan hozirgi xalqlar so'nggi ilmiy klassifikatsiya asosida to'rt katta irqqa bo'linadi: afrikan, Evropoid (evroosiyo), mongoloid (osiyo- amerika) va avstraloid (okeaniya) katta irqlari; Negroidlarning soni o'tgan asr so'ngida butun dunyoda 250 milliondan ortiq (negrlar, negrilli, bushmen va gottenotlar); negroid va Evropoid aralashishidan paydo bo'lgan 352,6 millionli irqlar efiop tipi, sudanliklar, mulatlar) ham shularga kiradi; eng katta Evropoid (evroosiyo) irqi 1 milliard 793,3 million kishidan iborat bo'lib, unga aralash tiplar (metislar, mulatlar) ham kiradi; mongoloid (osiyo-amerika) katta irqiga oid aholi soni 704 milliondan ortiq; aralash tiplar 672,2 million, Tinch okean mongoloidlari 664 million kishi, Janubiy Osiyo guruhi 542,4million va yaponlar tipi 11 million kishidan iborat; avstraloid (okeaniya) katta irqi (veddoidlar, avstraliyaliklar, aynlar, melaneziyaliklar va papuaslar) soni 9,4 million kishini tashkil qiladi. Irqiy tafovut faqat tashqi jismoniy belgilari bilan aniqlanadi. Har bir katta irq ichida mayda guruh va tiplar ham mayjud. Etnoslarning shakllanishida va ularni farqlashda til asosiy rol o'ynaydi. Til birligiga qarab ayrim xalq va elatlar aniqlanibgina qolmay, ko'pincha til asosida nom ham beriladi. Lingvistik xarakteristika tarixiy- qiyosiy o'rganish orqali aniqlanadi.

Odatda kelib chiqishi bir bo'lgan xalqlardan til yaqinligi bo'ladi. Shu asosda eng katta til oilalari va guruhlari quyidagicha bo'linadi: Hind-Evropa oilasida 1 mlrd. 861 million kishi gapiradi, shulardan eng katta guruhlari — germanlar (403,9 million), romanlar (482 million), hindiylar (595,6 million), slavyanlar (271 million), eroniylar (65 mil lion) semit-xamit (afroosiyo) oilasida 147,9 million kishi semit xalqlari; dravid oilasi 154,1 million kishidan biorat; Ural oilasiga 23,4 million, oltoy oilasiga 96,9 million, xitoy- tibet oilasiga 864,7 million, Nigero-kordofa oilasiga 212,6 million, avstroneziya oilasiga 191,3 million, avstroosiyo oilasiga 64,5 million kishi kiradi. Tillar morfologik (so'z tuzilishi) va geneologik (kelib chiqishi) yaqinligi asosida farqlanadilar. Geneologik klassifikatsiya etnologiya fani uchun muhim ahamiyatga ega, chunki xalqlarning kelib chiqishi (etnogenezi)ni o'rganishda katta yordam beradi.

Evropada yashovchi deyarli yarim milliard aholining ko'pchiligi (o'ndan to'qqiz qismi) hind- Evropa til oilasining uchta yirik til turkumi — roman, german va slavyanlardan iborat. Qolgan katta qismi grek, kelt va alban til turkumlariga oid va qisman ural til oilasiga kirgan finno-ugor til turkumining vakillaridir. Roman til turkumiga janub va g'arbda yashovchi italyanlar, fransuzlar, vallonlar, ispanlar, portugallar, ruminlar kiradi. Jahon aholisining yarmiga yaqini Osiyoda joylashgan bo'lib, mingdan ortiq etnik tuzilishi, tili, madaniy-iqtisotliy darajasi va maishiy turmushi bilan bir-biridan farq qiladigan turli elat va xalqlar yashaydi. Osiyoning ko'p qismi otlamning vatani (ya'ni antropogenez)dir. Bu Yerda juda ko'p dastlabki qadimiy tillar, asosiy irqlar shakllangan, qadimgi madaniyat markazlari, jahon dinlari (nasroniylik, buddizm va islom) paydo bo'lgan. Yuz milliondan ortiq aholiga ega bo'lgan xitoylar, hindistonliklar, yaponlar, bengalliklar, 26 ta o'n milliondan ortiq aholi xalqlar bilan bir qatorda bir necha ming va hatto bir necha yuz ming kishidan iborat juda ko'p mayda qabilalar ham mavjud. Hozirgi Afrikada 200-250 ta xalq yashaydi. Ular mustamlakachilar tomonidan sun'iy ravishda bo'lib olingan davlatlar orasida joylashgan. Masalan, mandingo xalqi Senegal, Mali, Fil Suyagi Qirg'og'i, Gambiya, Sere-Leone, Liberiya, Gvineya hududlarida yashaydi. Yoki fulbe xalqini olsak u ham Senegal, Nigeriya, Ovineya, Mali, Kamerun, Yuqori Volta, Benin, Mavritaniya, Gambiya kabi mamlakatlarda yashaydi. Akan, mosi, eve kabi etnik gunmlaming taqdiri ham xuddi shunday. Shuning uchun ham qit'ada bir millatdan tashkil topgan bitta ham davlat yo'q.

Antropologik jihatdan Amerika qit'asining aholisi turlicha. Anglo va frankokanadaliklar, asosan, Evropoid, Urugvay, Argentina va Kosta-Rika xalqlari hindilar aralashuvidan tashkil topgan (meksikaliklar, gvatemala, Salvador, gonduras, nikaragua, panama, paragvay, chili, peru, ekvador, boliviyaliklar) metislar, ya'ni Evropaliklar bilan hindilar avlodlaridan shakllangan xalqlar, puertorika va kubaliklar oq tanli, qora tanli va mulatlardan paydo bo'lgan qurama etnoslardir. Avstraliya va Okeaniyaning ba'zi xalqlari Evropa mustamla-kasi arafasida (XVIII—XIX asrlar) o'zlarining xo'jalik faoliyati va jjjtimoiy tuzilishda juda qadimiy ibtidoiy formalarni saqlab kelganlar. Polineziyaliklar va qisman melaneziyaliklar avstriyaliklarga nisbatan ancha yuqori pog'onada turganlar va hatto sinfiy jamiyatga o'tganlar. Janubiy Xitoy, Indoneziya va Filippindagi ba'zi xalqlar, papuaslar va melanziyaliklar, Tropik Afrika, Amerikadagi Amazonka va Orinoko vohasidagi qabilalar mazkur tipga oid etnoslardir.

Til albatta asosiy etnik belgi hisoblanadi. U orqali xalqni kelib chiqishi, qon-qarindoshligini aniqlash osonroq. Etnologiyada xalqlarni tilni yaqinligiga qarab tasniflash birmuncha keng tarqalgan. Zamonaviy dunyoning til manzarasi o‘zining rang-barangligi va murakkabligi bilan ajralib turadi. Olimlar dunyodagi jamiki tillar soni 6 ming ta deb xisoblaydilar. Bu esa aniq nomuvofiqlik bo‘lishi mumkin, chunki tillar soni va etnoslar soni (5 ming) bir-biriga mutloqo mos kelmaydi. Gap shundaki, “etnik umumiylik” va “til umumiyligi” xar doim ham bir xilda bo‘lavermaydi. Ikki tilli (bilingvizm) ham keng tarqalgan bo‘lib qachondir xalqning bir qismi ba’zan butun xalq ikki tildan ham bir xilda foydalanadi. Ikki tillilik ko‘p millatli davlatlarda keng tarqalgan holat bo‘lib, kam sonli millat vakillari o‘z ona tilidan tashqari ko‘p sonli bo‘lgan millat tilini ham ishlatadi. Xususan, Fransiya sharqida yashovchi elzasliklar (nemis va fransuz) to‘liq ikki tildan foydalanadi. Belgiya va Shveysariya kabi ko‘p millatli davlatlarning aholisi esa ikki va xatto uch tilda ham gaplashadi.

Tilshunoslar til klassifikatsiyasining 2 ta usulidan foydalanadilar, ya’ni morfologik va geneologik.Marfologik klassifikatsiya etnografiya fani uchun ko‘p ma’lumot bera olmaydi. Geneologik klassifikatsiya esa tillar o‘rtasidagi qarindoshlik aloqalarini, qisman esa xalqlar orasidagi yaqinlikni aniqlashga yordam beradi. Masalan, oltoy tillari, o‘zbek va qozoq yaqinligi yoki ancha uzoq qarindoshlik aloqalari. Shu kabi jarayonni xind-yevropa til oilasida ham kuzatish mumkin. Tilshunoslar til oilasi deb alohida qarindoshlik yoki uning kelib chiqish jamoasi mavjud bo‘lgan guruhlarga aytadilar. Yer yuzida 2700 til mavjudligi aniqlanib, ularni 10 ta til oilasi birlashtiradi. Bular hind – yevropa, semit-xamit, ural – oltoy, xitoy – tibet, malayya – polineziya, dravid, munda, bantu, kavkaz, mon-kxmer.

Til klassifikatsiyasi etnografiyada katta ahamiyatga ega bo‘lsa ham, xalqlarni zamonaviy bog‘liqligi to‘g‘risida ko‘p ma’lumot bera olmaydi. Gohida bitta til oilasida so‘zlashuvchi va bir-biridan uzoqda yashovchi xalqlar xo‘jaligida, turmushida, madaniyatida hech qanday o‘xshashlik, umumiylik bo‘lmasligi mumkin, yoki teskari ya’ni bir-biridan uzoqda bo‘lib yashash sharoiti o‘xshash, ammo ular o‘rtasida til jihatdan qarindoshlik rishtasi bo‘lmagan xalqlar ham mavjud: O‘rta Osiyodagi mo‘g‘il ko‘chmanchilari va Arabistondagi ko‘chmanchi beduinlar, bug‘uchi-neneslar va bug‘uchi – gukchalar. Yer yuzida joylashgan odamlar turli geografik sharoitga tushardi va bunga moslashardi, ya’ni odamlar o‘zlarining moddiy va ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirardi. Shunday qilib turli xo‘jalik shakllari yuzaga kelib rivojlanadi.

O'xshashlar

O’rta Osiyo xalqlarining tarixi va tarixshunosligi

Afrika xalqlarining tarixiy etnologiyasi

Dunyo obidalari

Dunyo olimlari

Rossiya, AQSH va Lotin Amerikasi xalqlarining milliy-ozodlik kurashi