O’rta Osiyo xalqlarining tarixi va tarixshunosligi - Tarix - Slaydlar

O’rta Osiyo xalqlarining tarixi va tarixshunosligi

Yuklangan vaqt:

24.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1895.6943359375 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: O’rta Osiyo xalqlarining tarixi va tarixshunosligi Reja: 1. Zardushiylik dini tarixining tarixshunosligi 2. Ashtarxoniylar davrida buxoro tarixshunosligi 3. Mang’itlar boshqaruvi davrida buxoro tarixshunosligi

Zardushtiylik eng qadimgi dinlardan bo’lib, bu din er.avval VII-VI asrlarda dastavval O’rta Osiyoda-Xorazm vohasida paydo bo’lgan. Uning payg’ambari Zardusht tarixiy shaxs edi. U mazdakiylik dinini isloh qilib, uning asosida yangi yakka xudolik dinini ijod etgan. Zardushtiylik paydo bo’lgan davr birinchi sinfiy jamiyat, ya’ni quldorlik davri endi paydo bo’layotgan davr edi. U urug’-qabilachilik tuzumi emirilib aholi qullar va quldorlarga, zolim va mazlumlarga bo’linayotgan davr bo’lgan. Bu din eng avval O’rta Osiyo, so’ng Eron, Ozarbayjonda qaror topgan edi. Butun O’rta Osiyo moddiy va ma’naviy madaniyatining beshigi Xorazm vohasi va u erda yashagan turkiy elatlar bo’lgan, shulardan o’zbek elati tashkil topgan.

Zardushtiylik mil. av. III-II ming yilliklarda Markaziy Osiyoda vujudga kelgan dindir. Zardushtiylik vahy orqali e’lon qilingan jahon dinlarining eng qadimiysidir. U insoniyatga boshqa barcha dinlarga nisbatan bevosita va bilvosita eng ko’p ta’sir o’tkazgan dindir. Insoniyat tarixida har bir kishi uqidan ilohiy hukm amalga oshirilishi, jannat va jahannam, qiyomat-qoyim, unda tanalarning qayta tirilishi, tana va ruh qayta birlashib mangu yashashi haqida birinchi bor shu din doirasida fikr yuritildi. Keyingi asrlarda bu g’oyalar yahudiylik, xristianlik va boshqa dinlar tarafidan o’zlashtirildi. Aytib o’tish joizki, ushbu din paydo bo’lgan davr va uning vatani – hali fanda oxirigacha to’liq echilgan masalalar emas. Zardushtiylik dini payg’ambar Zardusht nomiga nisbat berilib, shartli ravishda shunday atab kelinadi. Aslida esa u mazkur dinning muqaddas kitobi hisoblanmish Avestoda «Mazdayasna» dini deb atalgan. Bu so’zni «Mazdaga sig’inmoq» deb tarjima qilish mumkin. «Mazda» so’zi «donish, donishmand, oqil» kabi talqin etiladi. Zardushtiylik yana «Behdin», ya’ni «Eng yaxshi din» deb ham ulug’langan.

Buxoro xonligida yuzaga kelgan siyosiy inqiroz shayboniylar sulolasining barham topishiga olib keldi. Bu vaqtda Buxoroda yashab turgan va shayboniylarga qarindoshlik rishtalari bilan bog’langan Jonibek sulton xonadoni vakillari taxt uchun asosiy da’vogar bo’lib siyosiy maydonga chiqdilar.

Jonibek sulton Jo’jining o’n uchinchi o’g’li To’qay Temur avlodlaridan bo’lib, uning ajdodlari Dashti Qipchoqning g’arbida, Hoji Tarxon (Astarxan) da hukmronlik qilganlar. Rus davlatining markazlashuvi va Ivan IV (Ivan Vasilyevich, Grozniy, 1533-1583 yy) davrida davlat yerlarining qo’shni davlatlar hisobiga kengaytirilishi jarayonida 1556 yilda Astraxan ham rus podshosi tomonidan bosib olindi. Shahar hukmdori Yormuhamad o’z oilasi bilan birga Buxorodan panoh topadi. Keyinchalik Buxoro xoni Iskandar sultonning qiziga uylangan Yormuhammadning o’g’li Jonibek sulton xon xonadoniga yaqinlashadi, uning farzandlari esa Abdullaxon II davrida yuqori martabalarga erishadilar.

Shayboniylar sulolasi tanazzulga yuz tutib, taxtni boshqaradigan sulola vakili qolmaganligi tufayli Buxoro ulamolari va amirlar kengashgan holda taxtni Ashtarxoniy Jonibek sultonga topshiradilar. Biroq u chingiziy bo’lishiga va taxtni boshqarish xuquqiga to’la imkoni borligiga qaramasdan, taxtga Abdullaxon xonadoniga yaqin bo’lganlar ko’proq xaqli deb hisoblaydi va uning jiyanlari, ayni vaqtda o’z o’g’illari foydasiga taxtdan voz kechadi. Shu tariqa Buxoro xonligi taxtiga yangi sulola – Ashtarxoniylar (sulola asoschisi nomi bilan Joniylar deb ham yuritilgan) sulolasi keladi.

Ashtarxoniylar hukmronligining so’nggi davriga kelib, mamlakatdagi siyosiy vaziyat keskinlashdi, markaziy hokimiyat zaiflashishi bilan birga qabilalar o’rtasidagi o’zaro nizolar ham avj oldi. Bu holat Ubaydullaxon (1702-1711 yy), ayniqsa Abulfayzxon hukmronligi yillarida yaqqol namoyon bo’ldi. Mahalliy hokimlardan ayrimlari, xususan Samarqand hokimi Rajab sulton, Shahrisabz hokimi Ibrohimbiy kenagas, Karmana hokimi Abdulkarim bahrinlar markaziy hokimiyatni o’z ta’siriga olish va uni ag’darib tashlash maqsadida bir necha yillar davomida harbiy harakatlarni avj oldirib, Abulfayzxonga qarshi kurash olib bordilar.

Buxoro xonligidagi ichki siyosiy parokandalikdan foydalangan Eron shohi Nodirshoh Buxoroga harbiy yurish uyushtirdi. Uning buyrug’i bilan o’g’li Rizoqulixon 12 ming qo’shin ko’magida Qarshiga hujum boshladi. Qarshi va Samarqand qo’shinlarining birgalikdagi qattiq qarshiligidan so’ng 1736– 1737 yillarda bo’lib o’tgan eronliklarning yurishi qaytarildi. Ikkinchi yurishga o’zi boshchilik qilgan Nodirshoh 1740 yilda Qarshi hokimi Muhammad Hakimbiy mang’it bilan ittifoq tuzishga erishadi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Istoriya Uzbekistana v istochnikax. Izvestiya putishestvinnikov geografov i uchenix XVI perv. pol. Sostavitel B.V.Lunin. – T.: Fan, 1988. 2. 2. Saidkulov T.S. Ocherki istoriografii istorii narodov Sredney Azii. Chast I.-T.: O’qituvchi. 3. 3. Tarixiy manbashunoslik. / O’quv qo’llanma. Tuzuvchilar A.A. Madraimov, G.S. Fuzailova.-T.: Fan. 2006.

O'xshashlar

Rossiya sharqshunosligida O’rta Osiyo xalqlari tarixshunosligi

O’rta Osiyo xalqlarining milliy-ozodlik uchun kurashlari

1918-1980 yillarda Osiyo mamlakatlarining eng yangi tarixi tarixshunosligi

O’rta Osiyo olimlari

Yunon tarixchilari asarlarida qadimgi O’rta osiyo tarixi masalasining yaratilishi