Etnogenez tushunchasi - Tarix - Slaydlar

Etnogenez tushunchasi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3090 KB

Ko'chirib olish

Etnogenez tushunchasi Etnogenez – xalqning kelib chiqishi. Tarix fanidagi mavjud ilmiy metodologik ishlanmaga ko`ra, etnogenez deb ilgaridan mavjud bo`lgan bir necha etnik komponentlar asosida yangi etnos (elat) ning vujudga kelishiga aytiladi. “Etnogenez” tushunchasi fanga ilk marotaba XX asrning 20-yillarida N.Ya. Marr tomonidan kiritilgan. Har bir xalqning tarixi etnogenezi va etnik tarixi bilan uzviy bog`liqdir. Etnogenez etnik tarixning ma’lum bosqichlarida vujudga kelib ma’lum bir etnosning elat, xalq bo`lib shakllanishiga qadar bo`lgan davrda davom etadigan tarixiy va etnomadaniy jarayondir. Etnogenez jarayonida etnosni belgilovchi hududiy omillar: til va etnik nom birligi, etnomadaniy birlik, ijtimoiy-iqtisodiy va xo`jalik, etnik nom (etnonim) hamda o`zlikni anglash birligi, siyosiy uyushma birligi, din umumiyligi va boshqa qator etnik alomatlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu etnik alomatlar va belgilarning barchasi sodir bo`lgandagina etnos- xalq shakllanadi, ya’ni etnogenez jarayoni yakunlanadi. www.ARXIV.UZwww.ARXIV.UZ

Xalqlarning etnogenezini o`rganishda quyidagi muhim jihatlarga e’tibor qaratish lozim: Har bir xalqning kelib chiqishi tarixi ko`p qirrali jarayon bo`lib, u o`z ichiga shu xalqning madaniyati va ijtimoiy tuzilmasi, uning biologik xususiyatlari, o`zining jamiyatda tutgan o`rnini tushunishi, tili va o`zligini anglashi jarayonlari va xususiyatlarini qamrab oladi; Etnogenez masalasiga bir tomonlama qarab, uni soddalashtirmasdan, shu xalqning kelib chiqishi tarixida ma’lum ahamiyat kasb etgan barcha tarkibiy qismlar, har bir xolat e’tiborga olinishi lozim; Etnogenez murakkab va uzoq davom etuvchi jarayon bo`lib. Mazkur jarayonni bosqichma – bosqich tiklash maqsadga muvofiqdir. Shundagina ayrim xalqlar etnogeneziga oid muammolarni ilmiy nuqtai nazardan to`g`ri va haqqoniy ochib berishi mumkin. www.ARXIV.UZwww.ARXIV.UZ

Qadimgi Yunon va Rim manbalariQadimgi Eron va Hind manbalariAvesto Qadimgi Xitoy manbalariO`ZBEKISTON TARIXIGA OID YOZMA MANBALAR - Xvaday Namak - Behistun qoyalari - Abulqosim Firdavsiy “Shohnoma” - “Mahobharata” - Geradot “Tarix” - Kvint Kursiy Ruf “Buyuk Aleksandr tarixi” - Arrian Flaviy “Aleksandrning harbiy yurishlari” - Pompey Trog “ Filipp tarixi” - Gay Pliney Sekund “Oddiy tarix ” - Polibey “ Umumiy tarix” - Strabon “ Geografiya ” - Ptolomiy Klavdiy “Geografiya” - Sima Syan “Shi Szi” (Tarixiy esdaliklar) - Byan Gu “Syan Xan shu ” (Avvalgi Xan sulolasining tarixi) - Li Yan Shou “Bey shu” (Shimoliy sulolalar tarixi) - Fan Xua “Xoy Xan shu” (Keyingi Xan sulolasi tarixi) АрхеологияАрхеология  АнтропологияАнтропология  ЭтнографияЭтнография  ЛингвистикаЛингвистика  ЭпиграфикаЭпиграфика  НН умизматикаумизматика  ХронологияХронология  ГенеологияГенеология  МанбашуносликМанбашунослик вава бошбош ққ аларалар- “ Avestoda” jami 16 mamlakat sanab o`tilgan.Shular jumlasiga: Katta Xorazm (mil.avv VII asr), Qadimgi Baqtriya (mil.avv VII-asr) So`g`diyona (Mil.avv VII asr) www.ARXIV.UZwww.ARXIV.UZ

Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda O`zbekiston hududidaMiloddan avvalgi VII-VI asrlarda O`zbekiston hududida aholining etnik tarkibi va qadimgi xalqlarning joylashuviaholining etnik tarkibi va qadimgi xalqlarning joylashuvi № Xalqlarning nomi Joylashgan o`rni Ular istiqomat qilgan hududlarning manbalarda nomlanishi Avestoda Behistun qoyalarida Yunon-Rim mualliflari asarlarida 1 So`g`diylar Zarafshon va Qashqadaryo vodiysida So`g`da Sug`uda So`g`diyona 2 Xorazmliklar Amudaryoning quyi oqimida Xvarizam Xvarazmish Xorasmiya 3 Baqtriyaliklar Surxon vohasi, Afg`onistonning shimoli va Tojikistonning janubiy hududlari Baxdi Baqtrish Baqtriana yoki Baqtriya 4 Massagetlar Sahro va Amudaryoning bo`ylarida - - - 5 Saklar Hozirgi Toshkent va Janubiy Qozog`iston, Orol dengizi bo`ylarida, Sirdaryoning quyi oqimida, Pomirning tog`li va Farg`ona hududlarida - - - www.ARXIV.UZwww.ARXIV.UZ

QADIMGI O`RTA OSIYO HUDUDIDA YASHAGAN SAK QABILALARI Saka - tigraxauda (Cho`qqi qalpoq kiyganlar) Ular Amudaryoning quyi oqimi va Sirdaryoning o`rta va quyi oqimidan to Orol dengizining shimoligacha bo`lgan keng cho`lli hududlarda Hozirgi Toshkent viloyati va Janubiy Qozog`iston yerlarida yashaganlar Saka-tiay-tara- darayya – Kasbiy dengizi shimolida, Ural tog` oldi mintaqalarida va Orol dengizi bo`ylarida, Sirdaryoning quyi o`qimida yashganlar Saka – Xaumovarka – Ular asosan o`lkaning shimoliy sharqaiy qismida, ya’ni Murg`ob vodiysi, Amudaryoning yuqori oqimida, Pomirning to`gli tumanlarida, Oloy va Farg`ona vodiysida yashaganlarЮртимизнингЮртимизнинг энгэнг қадимқадим гиги аҳолисиаҳолиси •• МилМил . . аввавв . . I II I мингминг йилликнингйилликнинг охириохири -- II минмин гг йилликнингйилликнинг бошларибошлари ЎртаЎрта ОсиёОсиё худудларидахудудларида мураккабмураккаб этникэтник --маданиймаданий жараёнларжараёнлар бўлиббўлиб ўтадиўтади ;; •• ЖанубийЖанубий ҳҳудудлардагиудудлардаги ҳосилдорҳосилдор воҳаларвоҳалар ўтроқўтроқ деҳқончиликдеҳқончилик аҳолисиаҳолиси томонидантомонидан ўзлаштирилаўзлаштирила бошланганбошланган бўлсабўлса , , шимолийшимолий вилоятлардавилоятларда кўчманчикўчманчи чорвадорчорвадор қабилаларқабилалар тарқалатарқала бошладибошлади ; ; •• КўчманчиКўчманчи чорвадорларчорвадорлар вава ўтроқўтроқ ахолинингахолининг узвийузвий муносабатларимуносабатлари асосидаасосида ижтимоийижтимоий --иқтисодийиқтисодий вава маданиймаданий жараёнларжараёнлар авжавж олдиолди ;; •• ББронзаронза давригадаврига келибкелиб , , ЎртаЎрта ОсиёнингОсиёнинг жанубийжанубий вилоятларидавилоятларида баландбаланд бўйлибўйли , , бошибоши чўзинчоқчўзинчоқ , , юзиюзи тортор ирқнингирқнинг вакилларивакиллари тарқалгантарқалган ;; •• ШимолийШимолий даштдашт вава чўлчўл ҳудудларидаҳудудларида эсаэса , , жанубжануб аҳолисиданаҳолисидан фарқфарқ қилганқилган бошибоши думалоқдумалоқ , , юзиюзи жудажуда кенгкенг вава чўзиқчўзиқ бўлмаганбўлмаган қабилаларқабилалар яшаганяшаган ;; •• ББронзаронза давригадаврига келибкелиб , , ЎртаЎрта ОсиёОсиё ҳудудидаҳудудида қадимгиқадимги жанубийжанубий вава шимолийшимолий қиёфадагиқиёфадаги одамлародамлар ваклларинингваклларининг қўшилишиқўшилиши жараёнижараёни бошланадибошланади ҳамдаҳамда айнанайнан манамана шушу давргадаврга келибкелиб , , ўлкамиздаўлкамизда яшабяшаб ўтганўтган бронзабронза давридаври қабилалариқабилалари ЎртаЎрта ОсиёОсиё қадимгиқадимги халқларигахалқларига асосасос солганларсолганлар .. www.ARXIV.UZwww.ARXIV.UZ

Miloddan avvaligi II ming yillik o`rtalaridan boshlab O`rta Osiyo hududlariga shimoliy-sharqdan yangi etnik guruhlar kirib kela boshladi. O`zbeklarga xos antropologik qiyofa Sirdaryoning o`rta havzasi ya’ni Toshkent vohasi, Farg`ona vodiysi, Xorazm hamda Janubiy Qozog`iston va Yettisuv mintaqasida miloddan avvalgi I ming yillikning ikkinchi yarmida shakllana boshlagan. Mazkur aholi miloddan avvalgi III-II asrlarda O`rta Osiyoning markaziy va janubiy viloyatlariga bir necha yo`nalishda kirib borgan va keng yoyilgan. Miloddan avvalgi III-II asrlarda O`rta Osiyo ikki daryo oralig`i ko`chmanchi va yarim ko`chmanchi turkiy elatlari Sirdaryoning quyi oqimidan Markaziy Qizilqum orqali Samarqand atroflariga so`ngra Qashqadaryo vahasining quyi qismi orqali Surxondaryo vahasiga borib joylashganlar. Keyinchalik ularning bir qismi Surxondaryo vahasi orqali janubiy Tojikiston hududlariga o`tishgan. Miloddan avvalgi III-II asrlarda O`rta Osiyo ikki daryo oralig`I ko`chmanchi va yarim ko`chmanchi turkiy elatlari Sirdaryoning quyi oqimidan Markaziy Qizilqum orqali Samarqand atroflariga so`ngra Qashqadaryo vahasining quyi qismi orqali Surxondaryo vahasiga borib joylashganlar. Keyinchalik ularning bir qismi Surxondaryo vahasi orqali janubiy Tojikiston hududlariga o`tishgan. Mazkur elatlarning ikkinchi guruhi Buxoro vahasi orqali Turkmanistonning janubiy viloyatlariga, bir qismi esa Shimoliy Afg`onistondagi hozirgi Shibirg`on shahri atroflarigacha qadar yetib borishgan. O`zbekiston hududida xalqlarning joylashuvi www.ARXIV.UZwww.ARXIV.UZ

Miloddan avvalgi II minglikning oxoro- I mingyillikning boshlarida O`rta Osiyo hududlarida murakkab etnik jarayonlar bo`lib o`tdi. Janubiy hududlardagi hosildor vohalar o’troq dehqonchilik bilan shug`ullanuvchi aholi tomobidan o`zlashtira boshlagan bo`lsa, shimoliy viloyatlarda ko`chmanchi qabilalar tarqala boshladi. Shimoliy dasht va cho`l hududlarida esa, janub aholisidan farq qilgan braxikefal ya’ni boshi dumaloq, yuzi juda keng va cho`ziq bo`lmagan qabilalar yashagan.Bronza davriga kelib, O`rta Osiyoning janubiy viloyatlarida baland bo`yli, dolixokefal ya’ni boshi cho`zinchoq, yuzi tor irqning vakillari tarqalgan. Ko`chmanchi chorvadorlar va o`troq aholining uzviy munosabatlari asosida ijtimoiy- iqtisodiy va madabiy jarayonlar avj oldi. Bronza davriga kelib, O`rta Osiyo hududida qadimgi janubiy va shimoliy qiyofadagi odamlar vakillarining qo`shilish jarayoni boshlanadi, hamda aynan mana shu davrga kelib o`lkamizda yashab o`tgan bronza davri qabilalari O`rta Osiyo qadimgi xalqlariga asos solganlar. YURTIMIZNING ENG QADIMGI AHOLISI www.ARXIV.UZwww.ARXIV.UZ

O`ZBEK ATAMASINING ANTROPOLOGIK TIPI VA UNING DASTLAB TARKIB TOPGAN MAKON VA ZAMON O`zbeklar alohida etnik jamoa bo`lib Markaziy Osiyoning markaziy viloyatlari- Movaraunnahr, Xorazm, Yettisuv va qisman Sharqiy Turkistonning g`arbiy mintaqalarida hamda Janubiy Turkistonda shakllangan. O`zbek xalqining asosini hozirgi O`zbekiston hududida sun’iy sug`orma dehqonchilik bilan shug`ullanib kelgan mahalliy so`g`diylar, xorazmliklar, bahtarlar, farg`onalikllar, sak-massaget qabillari tashkil etgan. Keyingi yillarda arxeolog olimlar A.A.Asqarov , O`. Islomov , Yu. F. Buryakov, T. Q. Xo`jayov larning olib borgan arxeologik va antropologik tadqiqotlar natijasida Amudaryo va Sirdaryo oralig`ida so`nggi bronza davridayoq yuqorida nomlari zikr etilgan qabila va elatlarning etnik jihatdan dastlabki aralashuvi sodir bo`lganligi xususida xulosalar qilingan. Olimlar tomonidan assimilatsiya jarayoni natijasida antik davrga kelib o`troq hayotga moslashgan turkiy hududiy maydon tarkib topganligi hamda o`zbek xalqiga xos antropologik tipning makon va zamoni aniqlangan. Miloddan avvalgi III asrda Sirdaryoning o`rta oqimida turkiy va so`g`diylar ittifoqi asosida Qang` davlati tashkil topgan. Qang` davlati davrida Movaraunnahr va unga tutash mintaqalarda xalqlarning iqtisodiy, siyosiy va etnomadaniy aloqalari tobora rivojlanib borishi natijasida turkiyzabon etnos ustuvorlik qilib yangi turkiy etnoslardan biri –qang`arlar elati paydo bo`ldi va o`ziga xos uyg`unlashgan madaniyat shakllandi. Tarixiy va arxeologik asarlarda bu madaniyat “Qovunchi madaniyati” nomini olgan.Antropolog olimlarning ta’kidlashicha shu davrga kelib Markaziy Osiyoning vodiy va vohalarida so`g`diylar va qang`arlarning tashqi qiyofalarida hozirgi o`zbek va voha tojiklariga xos Pomir-Farg`ona antropologik tipi to`liq shakllangan. Bizning yurtimiz hududidan topilgan kalla suyaklarini sinchiklab tadqiq etgan Yarxo bu hududlarda yashagan xalqlarni aynan Pomir-Farg`ona tipiga mansubligini ta’kidlagan. www.ARXIV.UZwww.ARXIV.UZ

O`ZBEK XALQINING SHAKLLANISHIDA O`RTA ASRLARDA YUZ BERGAN ASSIMILATSIYA JARAYONLARI O’zbeklar etnogenezida qatnashgan navbatdagi etnik komponentlar kushonlar hamda IV-V asrlarda O’rta Osiyoning markaziy viloyatlariga Janubiy Sibirdan, Jung’oriyadan, Sharqiy Turkistondan kirib kelgan xioniylar, kidariylar va eftaliylardir. Shuningdek, o’zbeklar etnogeneziga Turk xoqonligi davrida O’rta Osiyoning markaziy mintaqalari (Farg’ona vodiysi, Toshkent, Zarafshon. Qashqadaryo, Surxondaryo vohalari) va Xorazmga kelib o’troqlashgan turkiy etnik komponentlar faol ta’sir ko’rsatadi. Kirib kelgan turkiy komponentlar va mahalliy aholi o’rtasidagi etnik-madaniy munosabatlarning rivoji natijasida turkiy qatlam madaniy yutuqlarining mahalliy madaniy-xo’jalik an’analar bilan jadal uyg’unlashuvi yuz berdi. VIII asrdan arab va ajam xalqlarining O’rta Osiyoga kirib kelishi mintaqadagi etnik jarayonlarga katta ta’sir etmagan. Bu davrda aholi etnik tarkibida ma’lum bir o’zgarishlar bo’lgan bo’lsa-da, Movarounnahrdagi o’troq va yarim o’troq turkiyzabon aholi, sug’diylar va Xorazmning tub yerli aholisi o’z hududlarida qolib, arablar hukmronligi ostida yashaganlar. IX asrda Movarounnahr mintaqasida yaxlit turkiy etnik qatlam, jonli turkiy til muhiti vujudga kela boshladi va o’z navbatida sug’diylar va boshqa mahalliy etnoslarda ham turkiylashish jarayoni jadallashgan. Bu davrda Movarounnahr va Xorazmda turkiy etnik qatlam kuchli etnik asosga ega bo’lib, bu qatlam asosining aksariyat ko’pchiligini o’troqlashgan turg’un turkiy etnoslar tashkil qilgan. Qoraxoniylar davrida Movarounnahr va Xorazmda siyosiy hokimiyat turkiy sulolalarga o’tishi munosabati bilan sodir bo’lgan etnik jarayonlar o’zbek xalqining shakllanishida yakuniy bosqich bo’Idi. Aynan mazkur davrda o’zbek xalqiga xos elatni belgilovchi hudydiy, madaniy-ma’naviy umumiylik, etnik o’zlikni anglash, ma’lum bir davlat doirasidagi etnik uyushqoqlik, din umumiyligi kabi etnik omillar shakllangan. X asr oxiri XI asr boshlarida Movaraunnahrda Qoraxoniylar hukmronligining o`rnatilishi bilan qarluq, o`g`uz, chigil, yag`mo va boshqa turkiy qabila av urug`larning Shosh, Farg`ona va boshqa viloyatlarida yashovchi turkiy aholi bilan o`troq hayotga ko`chish jarayoni tezlashdi. IX-XII asrlarda O`rta Osiyo, jumladan Movaraunnahr hududlarida hozirgi o`zbeklarga xos qiyofa uzil-kesil qaror IX-XII asrlarda O`rta Osiyo, jumladan Movaraunnahr hududlarida hozirgi o`zbeklarga xos qiyofa uzil-kesil qaror topgan.topgan. XV asr oxiri XVI asr boshlarida O`rta Osiyoga Dashti Qipchoq elatlari kirib kelgan. “O`zbek atamasi” kelib chiqqan. www.ARXIV.UZwww.ARXIV.UZ

SUZADAGI SAROY QURILISHI HAQIDA DORO I YOZUVI Qurilishda keltirilgan oltin Sard va Baqtriyadan olib kelindi, Olmos, la’l va yoqut So`g`diyonadan keltirildi. Qo`llanilgan to`q ko`k yoqut Xorazmdan, kumush va jez Misrdan olib kelindi Persopoldagi Fors shohlari saroyi devoriga o`yib ishlangan manzarada O`rta Osiyo xalqlari boshqalar qatorida ahmoniylarga xiroj olib kelishi tasvirlangan. Sakkizinchi guruh-so`g`diylar. Ular yetti nafar, o`ziga xos oyoq kiyimida, qo`llarida qadah, mato va qaysidir hayvon terisi. Ular ikki bosh qo`y yetaklab kelmoqdalar. O`n birinchi guruh- uchi o`tkir kigiz qalpoqli saka-tigraxaudalar. Ular ot yetaklagan va qo`llarida sarupo O`n uchinchi guruh- parfiyaliklar. Qo`llarida qadah, baqtriya tuyasini yetaklaganlar. O`n beshinchi guruh-Baqtriyaliklar, yaktak kiyib, shalvorlarni himarganlar. Qo`llarida idishlar va tuya yetaklaganlar. O`n yettinchi guruh- xorazmliklar. Kalta qilich va oybolta bilan qurollanganlar. Ot yetaklaganlar. www.ARXIV.UZwww.ARXIV.UZ

O'xshashlar

Era tushunchasi va turlari

Etnoarxeologiya ilmiy yoʻnalish sifatida

Musulmon renessansi tushunchasi va uni vujudga keltirgan tarixiy sharoit

Etnologiyaning fan sifatida shakillanishi

O‘zbek etnosining antropologik tipi masalasi