Qadimgi Xorazm siviliztsiyasi - Tarix - Slaydlar

Qadimgi Xorazm siviliztsiyasi

Yuklangan vaqt:

29.03.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3877.76171875 KB

Ko'chirib olish

QADIMGI XORAZM SIVILIZTSIYASI “ Xorazm noyob madaniyat , nafis san’at,yuksak ma’rifat, turmushning dono falsafasi va insonparvarlik bilan yo’g’rilgan adabiyot va she’riyat maskani , dunyoviy ilm o’choqlaridan biri” . I.A.Karimov

 Qadimgi yozma va arxelogik manbalarni o’rganish natijasi shuni ko’rsatadiki, qadimgi xorazmliklar ilm-fan sohasida o’z davri uchun ilg’or bo’lgan yutuqlarga erishganlar va hayotga tadbiq qila olganlar.  Ma’lum bo’lishicha, qadimgi ajdodlarimiz hali qat’iy yozuv tizimini yaratmasdan turib, o’z astronomik kuzatishlarini tosh va suyaklarga yozishdan tashqari, samoviy jismlarni kuzatish uchun maxsus inshootlar ham qurganlar. Ajdodlarimiz astronomiya va matematikadan yaxshi xabardor bo’lib, burchak o’lchovi uskunalarini yaratganlar va ulardan foydalanganlar. Osmon jismlarini o’rganish, tabiat hodisalarini kuzatishga ixtisoslashgan falakiyot fani ko’hna Xorazmda taraqqiy qilib, shu davrda qurilgan inshootlar bizni kunlarimizgacha etib kelgan. Ana shu inshootlardan biri ko’hna Xorazmning madaniy yodgorligi Qo’yqirilgan qal’asidir, er.av IV asrda bunyod etilgan bu qal’a To’rtko’ldan 22 km shimoli sharqda joylashgan bo’lib, minorali istehkom devori xarobalaridan iborat.  Qal’a faqat ibodatxona sifatida emas, balki astronomik kuzatishlar olib borish uchun ham mo’ljallab qurilgani taxmin qilinadi. Jumladan, 6-7 metrli devorlar orasidan ko’kka qarata qiya qurilgan derazalar, binoning birinchi qavatidan turib osmon gumbazining faqat ma’lum yo’nalishidagi yoritkichlarini kuzatish imkonini berishi aniqlandi. Bu qal’a tsilindr shaklidagi burjga o’xshash bino bo’lib, saqlanib qolgan baland joyi tevarak atrofdagi tekislikdan 8 metr baland, dm 42 metr keladigan bu bino tashqaridan to’qqiz burjli aylanma devor (uning tashqi halkasi 86,5 metrga teng) bilan o’rab olingan.

 Xorazmshunos olim S.P.Tolstovning ta’kidlashicha, o’lkaning eramizdan oldingi IV-III ming yilliklardan to eramizning IV asrgacha o’tgan 4500 yillik tarixi qadimgi Xorazm taraqqiyotini ko’rsatuvchi davri hisoblanadi. Bu davr Xorazm madaniyati tarixida alohida ahamiyatga egadir. Xorazmda yashagan xalqlarning eng qadimgi davrga oid yozma va og’zaki adabiyot na’munalari, tarix kitoblari, Beruniy asarlari orqali etib kelgan. Ayniqsa, antik dunyo tarixchilardan Gerodot, Ktesiy, Esxil, Evripid, Aristotel, Strabon, Yoqut al–Hamaviy kabi mualliflarning asarlarida, ko’hna Xorazmda yashagan xalqlarning afsona, rivoyat va hikoyatlari keltirilgan.

 “ Qadimgi Xorazm O’rta Osiyoning Misridir”- Insoniyat sivilizatsiyasining ko’hna makonlarini o’rgananuvchi arxеologlar ulkan yutuqlarga ko’hna Xorazm zaminidagi makonlar, qabriston, qal'a va qo’rqonlarni izlab topish va o’rganish jarayonida erishdilar. Xorazm tarixi, madaniyati va san'atini bеtakrorligiga yana bir marta amin bo’ldilar". S.P.Tolstov  Xorazm – Markaziy Osiyoning Turon pasttеkisligida, Amudaryo dеltasida joylashgan qadimiy tarixiy o’lkadir. “Xorazm” so’zi dastlab “Avеsto”da uchraydi, “Avеsto” Sharq yozma adabiyotimizni eng qadimgi manbasi sifatida alohida axamiyat kasb etadi. “Avеsto”da qadimgi Turon o’lkasi va Eronning o’ziga xos tarixiy gеografiyasi bayon etiladi. “Avеsto” Sharqiy Eron va Markaziy Osiyoda istiqomat qiluvchi qadimiy qabilalarning ijtimoiy tuzumi, diniy qarashlari xamda jamiyatda ro’y bеrayotgan tabaqalanish haqida qimmatli ma'lumotlar bеradi. O’sha davrlarda jamiyat turli tabaqalarga bo’linib, boylar va kambag’allar sinflari paydo bo’la boshlagan. “Avеsto” ruxoniylar, jang aravalarida yuruvchi harbiylar, dеhqon- chorvadorlar, hunarmandlar, qullar mavjudligi haqida xabar bеradi. Jamiyatning sinflarga bo’linishi natijasida dastlabki davlatchilik ham vujudga kеladi. “Avеsto”da bayon qilingan voqеalar asosan, “Arianam Vayja” mamlakatida, ya'ni olimlar tomonidan “Katta Xorazm” dеb atalgan davlatda ro’y bеradi. Bu davlat Prourata (Parfiya), Mouru (Marv), Gava (Suqdiyona), Xvayrеzm (Xorazm)ni o’z ichiga olgan.

 “ Xorazm” so’zi dastlab “Avesto”da uchraydi. “Avesto”ning “Mitra yasht” deb ataluvchi 5-bo’lim, 14-qismida Sug’d nomi bilan birga Xorazm ham eslanadi. “O’zining oltin vujudi bilan, go’zal tog’ cho’qqilari qamrab olgan, so’ng oriylar tamoman egallab oladigan Mitraga hamdu sonolar o’qiymiz. Oriylar yurtida xukmdorlarning atrof-tevarakda ajoyib erlari bor. U erlarda oziq-ovqatga mo’l-ko’l ulkan tog’lar mavjud. Chorva mollari uchun suvga serob chashmalar muhayyo, sersuv kanallar, bag’ri keng daryolar Mouru va Xarnayovu-Gou, Sug’d va Kayrizau tomon shitob bilan oqadi”. Xorazm so’zining lug’aviy ma’nosi ko’pgina olimlar diqqat e’tiborini o’ziga tortgan. Nemis sharqshunosi E. Zaxauning fikricha, “Kayrizo” so’zi ikki qismdan iborat bo’lib, “zem”– er, “kayri”– oziq-ovqat ma’nosini bildiradi, ya’ni kayrizam – “oziq-ovqat mamlakati”, “ozuqaga boy yurt” deganidir.

 Qadimgi Xorazm ilm-fan rivojlangan ilg’or o’lkalardan biri bo’lgan. Xususan bu diyorda aniq fanlar shakllana boshlagan edi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, o’lkada ilmiy tafakkur tarixi ijtimoiy, iqtoisodiy va madaniy tafakkur tarixi bilan chambarchas bog’langan. Xorazmliklarning xo’jalik hayotida erishgan muvaffaqiyatlari matematika, geodeziya, astronomiya va boshqa aniq fanlarga oid muayyan bilimlarsiz ro’yobga chiqmagan bo’lardi. Masalan, sug’orish inshootlari, kanal, chig’ir va koriz usullari bilan suvsiz erlarga suv chiqarish, kemalar yasash, qal’alar, ko’p qavatli saroylar bunyod qilish ishlari, hisoblash va o’lchash texnikasining rivojlanishini taqoza etardi. “Xorazmda topografiyaning rivojlanishiga chambarchas bog’lik bo’lsa, dehqonchilik va me’morchilikning amaliy ehtiyojlari geometriya fanining rivojlanishiga olib keldi. Matematik geografiyaning rivojlanishi esa xorazmlik savdogarlarning uzoq yurtlarga safarlari bilan bog’liq.  Zero, astronomik mo’ljal dengizda ham, qurqlikda ham zarur. Ana shunday keng ko’lamdagi geografik aloqalar Xorazmda kartografiya va tasviriy geografiyaning rivojlanishiga sabab bo’ldi.  Arablar Xorazmda o’zlariga qaraganda juda ham yuqori, madaniyatga duch keldilar. Al- Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, az-Zamahshariy singari buyuk olimlar Xorazm fani va madaniyatini butun dunyoga tanitdilar.

 Xorazm tarixini chuqur o’rgangan mashhur rus olimi S.P.Tolstov “Qadimgi Xorazm” kitobida antik Xorazm tarixini to’rt davrga bo’ladi:  1. Uy-joy devorlari bo’lgan shahriston madaniyati (miloddan avvalgi VI-IV asrlar)  2. Qanqa (Qang) madaniyati (miloddan avvalgi IV asr - milodiy I asr)  3. Kushonlar madaniyati (milodiy II – II asrlar)  4. Kushon-Afrig’ o’tish madaniyati (milodiy Sh-V asrlar)

 Xorazm tarixining to afrig’iylar sulolasi asoschisi Afrig’gacha (305 y.) bo’lgan davri haqida ma’lumotlar kam. Faqat qadimda Kayxusrav (mil.av. 1200-1140 y.), Saksafar (mil.av. 519- 517 y.), Farasman (mil.av. 329-320 y.), Xusrav (mil. av. 320 y.) singari xorazmshohlar bo’lganligi, Farasman miloddan avvalgi 328 yilning bahorida O’rta Osiyoga bostirib kirgan makedoniyali Aleksandr (Iskandar) huzuriga muzokara uchun sovg’a-salomlar bilan kelganligi tarixiy manbalarda yozib qoldirilgan.  Abu Rayhon Beruniy afrig’iylar sulolasiga mansub xorazmshohlardan 22 tasining nomini keltirgan. Xorazm davlatining poytaxti dastlab Tuproqqal’a, 305 yildan keyin esa Kot (Kos) shahri bo’lgan. Miloddan avvalgi 4-3 asrlarda Xorazm iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksalib, yirik sug’orish kanallari, yangi shahar va qal’alar barpo etilgan. Hunarmandchilik, san’at, ichki va tashqi savdo keng rivoj topgan. Milodiy IV-VIII asrlarda Xorazm yangi yuksalishni boshdan kechirdi. Burgutqal’a, Uyqal’a, Qumbosganqal’a kabi inshootlar ana shu davrlarda qurilgan.  Xorazmning Etil (Volga) bo’yidan Markaziy Osiyo orqali Mo’g’uliston va Xitoyga hamda Eronga boriladigan savdo yo’llari chorrahasida joylashganligi uning iqtisodiy va ma’naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etgan.  712 yili Xorazmni arablar bosib olgan. Xalifalikning Xurosondagi noibi Qutayba ibn Muslim xorazmliklarning tarixiy adabiyoti va madaniy merosini saqlab kelgan olimlarni qirg’in qilgan va quvib yuborgan. Shu sababli arablar istilosigacha bo’lgan davrdagi yozma tarixiy manbalar deyarli uchramaydi.

 Xalq orasida tarqalgan rivoyatlarda Hazorasp - “Ming ot” yoki “Ming otliqlar diyori” sifatida talqin etiladi. Qadimiy qo’lyozma Qal’a XIX asr o’rtalarida mamlakat poytaxti Xiva bilan raqobatlasha oladigan buyuk istehkom, yirik savdo va madaniy markaz darajasiga ko’tarila olgan.  Hazorasp Xorazmning sharqiy darvozasi hisoblanadi. Shuning uchun bo’lsa kerakki, sharqning mumtoz shoirlaridan biri kuyidagi misralarni yozib qoldirgan:  Samarqand saykali ro’yi zamin ast Buxoro quvvati islomidin ast Hazorsb qal’ai qadimu maxkam Xivak firdavsi rabbil olamin ast  Darhaqiqat, shunday bo’lgan. Manbashunos tarixchi olimlar Hazorasp atamasi ma’nosini turlicha ta’riflaydilar.

 Ҳазорасп қалъасининг қурилиши ҳақида бир қатор афсона ва ривоятлар мавжуд. Хусусан, қалъанинг дастлабки даврдаги тарихи яхудийларнинг тўртинчи подшоси ― Соломон (Сулаймон) номи билан боғланади. Тарихий манбаларга қараганда Соломон подшо Давид (Довуд) нинг ўғли бўлиб, мил. олд. 1015–975 йилларда, яъни 40 йил тахтда ўтирган.  Хоразм воҳаси ҳаётида жуда катта роль ўйнаган Ҳазорасп қалъаси бир вақтлар катта иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий марказ бўлган. Қалъанинг қачон барпо этилганлиги ҳақида аниқ ёзма маълумотлар сақланиб қолмаган. Ҳаттоки, қадимшунос олимларимизнинг кўп йиллик археологик тадқиқотлари ҳам бирорта аниқ хулоса чиқаришга асос бўла оладиган далилни бермади. Шунга қарамасдан, зардуштийлик динининг дастлабки муқаддас олови ― “Атураспенд” ёқилган қалъанинг тахминий ёши ― 3000 йилга яқин деган фикрлар илгари сурилмоқда.

 O’rta Osiyo hududidagi ilk davlat tizimlari to’g’risida qadimgi yozma tarixning eng noyob manbasi hisoblangan “Avesto” kitobi, qadimshunos olimlarning turli hududlarda olib borgan arxeologik – qidiruv ishlari, ularning muhim natijalari muhim manba hisoblanadi.  Shuningdek, qadimgi Yunon, Rim va Eron manbalari asosida bu masalani oydinlashtirish, etarli fikrlarni aytish mumkin bo’ladi. Bu o’rinda Yunon, Rim mualliflaridan Geradot, Polibiy, Ktesiy, Strabon, Arrian va boshqalarning asarlari, yodnomalari, Forsiy mixnat yozuvlari, shuningdek, arxeologik izlanishlar olib brogan Ya.G’ulomov, S.Tolstov, V.Masson, A.Asqarov, E.Rtveladze, A.Sa’dullaevlarning ilmiy tadqiqotlari alohida ahamiyatga molikdir.  Xorazm davlati egallagan hududlar hozirda Xorazm erlari chegaralanib qolmay, balki undan janubga, ya’ni Marv (Turkmaniston), Hirot (Avg’onistonning shimoli) atroflariga qadar ham yoyilgan.  Miloddan avvalgi so’nggi ming yillikning boshlariga tegishli “Amirobod madaniyati”, Quyi Amudaryo havzasida yuzaga kelgan o’ziga xos sun’iy sug’orish inshooti tizimi hamda dastlabki shaharsozlik timsoli bo’lgan shahar – qal’alar- Qal’aliqir, Ko’zaliqir va boshqalar bular Xorazm vohasida davlat tuzumlari mavjudligidan dalolat beradi – Umumelatlar, qavm – qabilalar manfaatlariga xizmat qiladigan muhim o’zgarishlar davlat boshqaruv yo’li bilangina amalga oshirilishi mumkin bo’ladi

 Qadimshunos Ya.G’ulomov tomonidan Xorazmda aniqlangan 200 km uzunlikdagi, eni bir necha metrdan iborat bo’lgan kanal o’zagi, obod dehqonchilik madaniyati Xorazm davlati qadimdan insoniyatning yirik madaniy markazlaridan biri sifatida shuhrat topganligidan dalolat beradi. “Avesto” da Xorazm Markaziy Osiyoda rivoj topgan, o’z hududi, chegaralariga ega bo’lgan davlatlardan biri sifatida tilga olinishi ham bejiz emas. Geradot ma’lumotiga qaraganda, qadimgi Oks daryosi bo’yida 360 dan ziyod sun’iy sug’orish kanallari, suv inshootlari barpo etilib, cho’lni, sahroli hududlarga suv chiqarilib, dehqonchilik uchun ekin maydonlari kengaytirib borilgan. Geradot taassurotlarida Xorazm o’lkasida yashagan aholi dehqonchilikdan katta tajribaga ega bo’lib, ular donli, dukkakli ekinlar, masalan, bug’doy, arpo, suli, meva – sabzavotchilik mahsulotlarini etishtirganliklarini qayd etib borganlar. Xorazm shaharsozligida xom g’isht, paxsalardan keng foydalanilgan, binolarning tashqi va ichki ko’rinishlariga maxsus ishlov berilib, ularning mustahkamligi, o’ziga xos ko’rkamligi ta’minlangan. Xorazm vohasida huranmandchilik, tog’ – kon ichlari ancha rivoj topgan. Bu erdan qazib olingan qimmatbaho zumrad toshlarga ishlov berilib, yuksak sifat ko’rsatgichiga eyganidan keyingina u muhim tayyor mahsulot sifatida foydalanishga chiqarilgan. Xorazm zumradi, Sharqning bir qator, jumladan, Eron, Xitoy, Hindiston, Misr singari mamlakatlarga ham yuborilgan.

 Xorazmda miloddan avvalgi . II – I asrlarda va milodiy I yuz yilliklar davrida harbiy texnika sohasida ham katta yutuqqa erishilgan. S.P.Tolstovning fikricha, harbiy taktikaning yangi usuli qo’llannilgan va keyin butun O’rta Osiyoga yoyilgan. Bu yangi texnikaning mohiyati shundan iboratki, jang vaqtida og’ir sovut kiygan, o’q – yoy, uzun nayza, qilich va pichoq bilan qurollangan va zixrlangan otga mingan chacandoz zich saf tortib hujum qilganlar. O’q – yoy uchlari tez va muvozanat saqlash uchun ularning ketiga burgut paridan ishlangan alohida moslama taqilgan.  Arxeologik qazishmalar natijasida Ural hududidan topilgan ilk Xorazm tangalari kumush buyumlar, Xorazm davlati Volga bo’yi, Kavkaz oldi va janubiy Ural oldi hududlari bilan keng iqtisodiy va madaniy aloqada bo’lganligidan dalolat beradi.

 So’nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar «Katta Xorazm», «Qadimgi Xorazm» masalalariga birmuncha aniqliklar kiritdi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, Xorazm tuprog’ida mil. avv. VIII-VII asrlarga oid paxsa yoki xom g’isht turar joylar aniqlanmagan (turar joylar yarim erto’lalardan iborat). Qadimgi Xorazm davlati mil. avv. VI asrda Amudaryoning o’rta oqimi qismidan Orolga yaqin bo’lgan erlarda vujudga kelgan. Baqtriya va Xorazm davlatining hududiy chegaralari O’rta Amudaryo oqimidagi erlar orqali o’tgan. Xorazmning yirik sug’orish inshootlari mil. avv. VI-V asrlarga oiddir. O’lkada bu davrlarga oid ko’pgina shahar va qishloqlar xarobalari ochib o’rganilgan. Ulardagi topilmalar, manzilgohlar, xom g’isht va paxsadan qad ko’targan bo’lib, aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan. Shaharlarda hunarmandchilik rivojlangan.

 O’zbekiston tarixiga doir voqea va hodisalarning tahliliga yangicha yondashish tufayli Markaziy Osiyoda, jumladan, O’zbekiston xududida dastlabki davlatlarining tashkil topishi tarixiga 3-ming yil bo’ldi, degan ilmiy xulosaga kelish mumkin.  Mil. avv. 1-ming yillikning boshlarida Markaziy Osiyoning nisbatan rivojlangan viloyatlarida ilk davlat birlashmalari paydo bo’la boshlaydi. Qishloqlar kengayib shaharlarga aylanib borar ekan, bu shaharlar eng qadimgi viloyatlar va davlat uyushmalarining ma’muriy markazi bo’la boradi.  Avestodagi ma’lumotlar, Gerodot va Gekatey asrlari (Qatta Xorazm), shuningdek, Ktesiyning, Qadimgi Baktriya podsholigi haqidagi ma’lumotlari Markaziy Osiyoda ilk davlat uyushmalarining uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Tadqiqotchilar bu davlatlarining shakllanish jarayonini axmoniylargacha bo’lgan davrda deb xisoblaydilar va mil. av. IX-VII asrlar deb belgilaydilar.  Katta Xorazm davlati tarkibiga Amudarening quyi oqimidagi shimoliy erlar, Murg’ab vahosi va Parfiya xududlari, Baktriya davlati tarqibiga esa xozirgi Surxandaryo, Tojikistonning Amudaryoga yoki erlar va Shimoliy Afganiston xududlari, Sug’diena — Zarafshon daryosidan suv ichgan erlar va Qashqa vahosi xududlari kirgan.

 Qal’aning tashkil topishi 1947 yildagi arxeologik qazilmalar davrida topilgan hosildorlik, suv ma’budasi Anaxita haykalchasi va undan bir muncha keyinroq Katqal’adan topilgan Xorazmshoh Artavning zarb qildirgan asosiy pul birliklari hisoblanmisAkademik S.P.Tolstov, Yahyo G’ulomov va Iso Jabborovlar qal’a tarixiga oid qimmatli ma’lumotlarni aniqlaganlar. Jumladan, akademik Ya.G’ulomov o’z tadqiqotlarida Anushaxon hech qanday yangi kanal qazdirmaganligini balki u o’rta asr manbaalarida ta’kidlangan Buve va Vadak deb nomlangan tashlandiq kanallarni kengaytirib, chuqurlashtirgani, ularga Yormish, Shohobod deb nom berganligini qayd etadi. Kanallar bo’ylarida yangi shaharlar, beshqal’a―Hazorasp, Xonqa, Urganch, Kat va Shohobod yuzaga keladi. Kanallar bo’ylaridagi shaharlarni Xiva atrofiga yaqinlashtirish va ularni mustahkamlash Abulg’ozi Bahodirxon tomonidan ilgari surib kelinayotgan g’oya bo’lib, Jayxundaryoning o’ng sohilida goh toshqin balosiga giriftor, goh esa suvsizlik azobini boshidan kechirayotgan xalqni chap sohildagi Katqal’aga ko’chirish ham aslida Xiva xonligini mustahkamlash degan gap edi.h kumush va oltin tangalari bilan bog’liqdir.

 Manbaalarga murojaat qilamiz:  «Katqal’a tarixini o’rganishda 1974 yilda O’zbekiston Fanlar akademiyasi qoraqalpoq filialining M.Mambetullaev boshchiligidagi arxeologik otryadi (a’zolari–Yu.Manilov, A.Yusupov, G.Xo’janiyozov) madaniy qatlamlarni ochib, qolgan joylarda tozalash ishlarini olib bordi va shu bilan birga shaharning stratigrafiyasi xronologiyasini aniqlash uchun ikki joyda (shimoliy sharqiy, markaziy qismda) shurf solindi. Bu tadqiqotlarning natijalari ilmiy to’plam sifatida nashr qilingan. Unga ko’ra shahar boy madaniy qatlamlarga va murakkab ponografik tuzilishga ega ekanligi aniqlandi. Tadqiqot natijalari shaharda to’rt hayotiy bosqichi mavjud bo’lganligini ko’rsatdi.  Bular quyidagilar:  1 – bosqich. Miloddan avvalgi IV- III asrlar 2 – bosqich. Milodiy VII–VIII asrlar 3 – bosqich. IX–XI asrlar 4 – bosqich. XVII–XIX asrlar  Tadqiqotchi olimlar qal’a tarixining to’rt davrini o’z ichiga olgan sopol idishlar,taqinchoqlar, pul tangalarni ham topadilar. 2005–2007 yillarda shaharda arxeologik tadqiqotlarni tarix fanlari nomzodlariQ.Masharipov, S. Davlatov, Q. Sobirov va B. Sa’dullaevlar olib bordilar. Qazish, tadqiqot ishlariga ko’ra Katqal’ada qishqi, yozgi masjid bo’lib, uning yonboshidan paxsa devor yurilgan. Masjidlar poydevori pishiq g’ishtlardan quyib chiqilgan. Qishqi masjid ichida mehrav va 16 ta ustun tagkursi borligi ma’lum bo’ldi!

 Ichan qalʼa qurilishida Xiva meʼmorlari Oʻrta Osiyoda qadimdan qoʻllanib kelgan uslub - inshootlarni roʻparama-roʻpara qurish uslubi ("qoʻsh")dan foydalanishgan.  Xivaning ichki qalʼa (Shahriston) qismi. Ichan qalʼa shaharning Dishan qalʼa (tashqi qalʼa) qismidan kungurador devor bilan ajratilgan. U Xiva raboti (Dishan qalʼa)dan baland qoʻrgʻontepaga oʻxshab koʻrinadi. Ichan qalʼaga 4 darvoza (Bogʻcha dar-voza, Polvon darvoza, Tosh darvoza, Ota darvoza)dan kirilgan.  Xorazm xalq meʼmorligining ajoyib obidalari: madrasa, masjid, saroy va minoralar, asosan, Ichan qalʼada. Undagi meʼmoriy yodgorliklarning yaratilish tarixi, asosan, 4 davrga taalluqli: birinchisi Xorazmning qadim davridan to moʻgʻullar istilosi davriga qadar, bu davrdan Koʻqna arkning gʻarbiy devori, qalʼa devorining shimoliy sharqiy burchagidagi qadim davrga mansub burj va qalʼa devori qoddiqlari saklanib qolgan. Ikkinchisi Xorazmning 1220 yildagi moʻgʻullar istilosidan keyin tiklanish davri. Bu davrda Sayid Alovuddin maqbarasi va boshqa mahobatli binolar qurilgan. Uchinchi davri 16-17-asrlarga toʻgʻri keladi. Shu paytda (Abulgʻozixon va Asfandiyorxon hukmronlik davri) Ichan qalʼada Anushaxon hammomi (1657), peshayvonli Oq masjid (1675), Xoʻjamberdibek madrasasi (1688) kabilar bunyod etildi, Koʻhna ark istehkomlari mustaqkamlandi, koʻrinishxona (xonning qabulxonasi) qurildi (1686-88). Buxoro bilan Eron oʻrtasida Xiva xonligi uchun boshlangan urush natijasida (18-asrning 1-yarmi) Ichan qalʼa va, umuman, Xiva shaxri qattiq shikastlandi (Xiva bir qancha vaqt Eronga tobe viloyat boʻlib turdi).

XORAZM BO’YICHA ADABIYOTLAR

E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!

O'xshashlar

Qadimgi Xorazm

Qadimgi Xorazm davlatl

Qanxa - Qang’yuy davrida Xorazm

Xorazm Maʼmun akademiyasi 1000 yilligi

Ilk o'rta asrlarda Xorazm xo'jaligi