logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tarix
  4. Qadimgi Xitoy

Qadimgi Xitoy

Yuklangan vaqt:

02.05.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

16439.947265625 KB
Ko'chirib olish
Qadimgi Xitoy Reja: 1. Qadimgi Xitoy haqida manbalar. 2. Qadimgi Xitoy davlatlari. 3. Sin va Xan imperiyalari. 4. Qadimgi Xitoy madaniyati va dini. Xitoy – Janubiy-Sharqiy Osiyoda joylashgan qadimiy davlat. G’arbiy hududlari tog’lik. Ximolay, Hindikush tog’larining katta qismi Xitoy hududida joylashgan. Janubiy, janubiy- sharqiy va janubiy- g’arbiy tomondan Janubiy Xitoy, Sariq, Sharqiy Xitoy dengizlari bilan o’rab olingan. Xitoy hududidan Osiyoning eng yirik daryolari oqib o’tadi: Xuanxe - Sariq daryo. “Xitoyning sho’ri”, “Tentak daryo”. Uzunligi - 5464 km. Tibet tog’laridan boshlanib, Sariq dengizga quyiladi. Yansizi - “Uzun daryo”, Yevroosiyodagi eng uzun daryo. Uzunligi 6300 km. Tibet tog’laridan boshlanib, Sharqiy Xitoy dengiziga quyiladi. Dastlabki sivilizasiyalar shu daryolar qirg’og’ida shakllangan. Xitoy yerlari unumdor. Dehqonchilik (sholi, bug’doy, paxta, choy, ipakchilik, kartoshka), bog’dorchilik va chorvachilik rivojlangan. Aholininng asosiy qismi sharqiy hududlarida yashaydi. Xitoylar qadimiy xalq bo’lib, mil avv. asrlardayoq shakllangan. Mongoloid irqiga mansub. Qadimgi Xitoy tarixiga oid arxeologik va yozma manbalar juda ko’p topilgan. Er. avv. II ming yillikga oid suyak, toshbaqa kosalari, tosh va bronzaga yozilgan diniy yozuvlar. Shan-In davriga oid yozuvlar. Bronza idishlarga oid diniy yozuvlar er. avv. XII-VIII asrlarda mavjud bo’lgan Chjou podsholigi davriga tegishli. Chjou davriga oid bronza idishlarda qadimgi Xitoy diniy yozuvlari mavjud. Eramizdan avvalgi I asrda qadimgi Xitoyda tarixiy asarlar paydo bo’ldi. Sima Syan ( er. avv. 145 yoki 135 – 86-yillar) “Tarixiy yilnomalar” asarini yaratdi. Sima Syan. «Tarixiy yilnomalar» ning 1-beti. «Tarixiy yilnomalar»ning asosiy qismlari. Bu asar qadimgi Xitoy ijtimoiy-siyosiy va madaniy xayoti to’g`risida boy ma'lumotlar beradi. “ Tarixiy yilnomalar” ning rus tilidagi nusxalari. Ban Gu (32-92) “ Xan tarixi” asarida G’arbiy Xan davlati tarixini yozgan. Ban Gu Ban Gu Xitoy tarixnavisligining yangi “ Sulolalar tarixi” nomini olgan janr asoschisi hisoblanadi. Ban Gu vafotidan soʻng, uning asari qadimgi Xitoyning birinchi ayol tarixshunosi boʻlgan singlisi  Pan Chjao  (jínji) tomonidan toʻldirildi. Xitoy hududlarida uning qadimgi tarixi xaqida ma’lumot beruvchi shaharlar, qal’a va devorlar, maqbara, ibodatxona va qabristonlar, xaykallar, hunarmandchilik va zargarlik buyumlari, qurol-yarog’lar ham ko’plab topilgan. Qadimgi Xitoy davlatlari poytaxti bo’lgan Loyanda (Chjou, Xan). bizga qadar bor qator qadimiy yodgorliklar saqlanib qolgan. 68-yilda Loyanda barpo etilgan Xitoydagi 1-budda ibodatxonasi “Oq ot ibodatxonasi” - bugungacha saqlanib qolgan. Loyan yodgorliklari. “ Oq ot ibodatxonasi” – Xan imperatori Min-d i (57-75) davrida qurilgan. 13 gektar maydonni egallgan. Loyan yodgorliklari. Loyan yodgorliklari. “ Oq ot ibodatxonasi”dagi muqaddas ot xaykali. “ Oq ot ibodatxonasi”. Loyan yodgorliklari. “ Oq ot ibodatxonasi”. Loyan yodgorliklari. “ Oq ot ibodatxonasi”. Loyan yodgorliklari. “ Oq ot ibodatxonasi”. Loyan yodgorliklari. “ Oq ot ibodatxonasi”. Loyan yodgorliklari. “ Oq ot ibodatxonasi”. Loyan yodgorliklari. “ Oq ot ibodatxonasi”. Loyan yodgorliklari. “ Oq ot ibodatxonasi”. Loyan yodgorliklari. “ Ajdarxo darvozasi ” - budda g’or ibodatxona majmuasi. Milodiy IV-V asrlar. Loyan yodgorliklari. “ Ajdarxo darvozasi” ibodatxona majmuasi yuzlab g’or ibodatxonalar dan iborat bo’lib, ularda minglab budda xaykallari mavjud. Loyan yodgorliklari. “ Ajdarxo darvozasi” ibodatxonasi majmuasi 2000-yilda YUNESKO ning “Butun dunyo merosi” ro’yxatiga kiritilgan.Loyan yodgorliklari. “ Ajdarxo darvozasi ” - budda g’or ibodatxona majmuasi ibodatxonalari. Loyan yodgorliklari. “ Ajdarxo darvozasi ” ibodaxonasi markazida 17 metrlik budda xaykali mavjud. Loyan yodgorliklari. “ Ajdarxo darvozasi ” ibodaxonasi markazidagi 17 metrlik budda xaykali. Loyan yodgorliklari. “ Ajdarxo darvozasi” ibodaxonasi xaykallari. Loyan yodgorliklari. “ Ajdarxo darvozasi” ibodaxonasi xaykallari. Loyan yodgorliklari. Daxma (Qabrtosh) lar o’rmoni yoki Ta-lin’. Bu yerga Xitoyning turli sulolari davrida yashagan mashhur ushu ustalari dafn qilingan. Loyan yodgorliklari. Qabrlar o’rmoni yoki Ta-lin’. Bu yerda 260 ta g’ishtli qabr ustunlar mavjud. Ularning balandligi 15 metrgacha yetadi. Loyan yodgorliklari. Loyan yodgorliklari. Loyan yodgorliklari. Syan’yan - qadimgi Xitoy shaharlaridan. SIN davlati poytaxti. Sin Shi Xuandi maqbarasi ham shu shaharda. Syan’yan yodgorliklari. Syan’yan yodgorliklari. Syan’yan yodgorliklari. Qadimiy qabrlar. Syan’yan topilmalari. Chan’an – (“Abadiy tinchlik”) – qadimgi Xitoy shaharlaridan. Xan davlati poytaxti bo’lgan. Chan’an – reja asosida qurilgan. VIII asrda 1 mln aholi yashagan. Chan’an yodgorliklari. Chan’an yodgorliklari. Chan’an yodgorliklari. Chan’an yodgorliklari. Chan’an yodgorliklari. Chan’an yodgorliklari. Chan’an yodgorliklari. Chan’an yodgorliklari (Daxma). Chan’an yodgorliklari (Daxma). Chan’an yodgorliklari (Daxma). Chan’an yodgorliklari (Daxma). Chan’an yodgorliklari (Qadimiy qabrlar). Qadimiy Xitoy arxitekturasining eng mashhur yodgorligi bu - Buyuk Xitoy devori hisoblanadi. Buyuk Xitoy devori - Leodun qo'ltig‘i (Sariq dengiz)dan boshlanib, g'arbda Dun’xuan qal'asigacha davom etgan. Buyuk Xitoy devori qurilishi mil. avv. IV asrda boshlanib, eramizning XIV-XV asrlarigacha davom etgan. Devor dastlab shimoldagi xunn qabilalarining hujumlaridan saqlanish uchun qurilgan. Devorning eng sharqiy nuqtasini xitoyliklar “Ajdaxo boshi” deb atydilar. Devorning umumiy uzunligi 5.000-6.000 km. (ayrim hisob-kitoblarda 8000-9000 km. gacha, devorning bir qismi Shimoliy Koreya hududida). Devorning balandligi joyiga qarab 6-10 metr, qalinligi 5,5-7 metr bo'lib, har 60-100 metrda mustahkam minoralar qurilgan. Buyuk Xitoy devori ustidagi katta-kichik minoralar soni 25 mingga yaqin. Buyuk Xitoy devori 1987-yilda YUNESKO ning “Butun dunyo merosi” ro’yxatiga kiritilgan. Qadimiy Xitoy arxitekturasining eng mashhur yodgorliklaridan biri - Sin Shixuandi maqbarasi hisoblanadi. Maqbara Xitoyning ilk imperatori, Sin hukmdori Sin Shixuandi (er. avv. 245-210) davrida barpo etilgan. Maqbarani 720 ming odam, 37 yil mobaynida qurgan. Sin Shi Xuandi maqbarasi va xozirgi muzeyi odidagi xayklal. Sin Shixuandi maqbarasi xozirgi Sian shahridan 20 km masofadagi Lishan tog’i da joylashgan. Sin Shi Xuandi joylashgan Lishan tog’i va uyerdagi muzey. Maqabara 1974-yilga qadar ilm-fanga ma’lum bo’lmagan. Mahalliy aholi vakilining qudiq qazishi natijasida to’satdan topib olingan. Sin Shixuandi maqbarasi mana shunday ko’rinishda bo’lgan. Sin Shixuandi maqbarasi arxeologik yodgorligining yuqoridan ko’rinishi. Sin Shixuandi maqbarasi chizmasi. Maqbara - deyarli yer osti shahri. Balandligi 70 metrdan 120 metrgacha. Deyali to’rt burcha shaklda. Maqbara markazida imperator daxmasi joylashgan. Shuningdek, 500 ga yaqin uning yaqinlarini daxmalari ham mavjud. Maqbarada hashamati va bezaklari bilan Misr exromlaridan qolishmagan imperator daxmasi joylashgan. Sin Shixuandi maqbarasi Imperator daxmasining ochilishi. Sin Shixuandi maqbarasi arxeologik topilmalari. Sin Shixuandi maqbarasi imperator daxmasi. Sin Shixuandi maqbarasi daxmalaridan biri. Sin Shixuandi maqbarasi daxmalaridan biri. Sin Shixuandi maqbarasidan imperatorni “qoriqlash” uchun 8 mingga yaqin sopol askarlar topilgan. Sopol askarlar piyoda, otliq va jangovor aravalarda bo’lgan. E’tiborli tomoni, 8 mingga yaqin sopol xaykallarning yuz qiyofasi va bo’yi-basti turli xil. Sin Shixuandi maqbarasidan topilgan sopol askarlar. Sin Shixuandi maqbarasidan topilgan sopol askarlar piyoda, otliq va jangavor aravalarda bo’lgan. Sin Shixuandi maqbarasidan topilgan sopol askarlar (Qurol?). Sin Shixuandi maqbarasidan topilgan sopol va bronza xaykallar. Sin Shixuandi maqbarasidan topilgan shohona sopol ot-arava. Sin Shixuandi maqbarasidan topilgan shohona sopol ot-arava. Maqbaradan 40 mingga yaqin turli qurol-yarog’lar ham topilgan. Sin Shixuandi maqbarasi 1987-yilda, Xitoyda 1-bo’lib, YUNESKOning “Butun dunyo merosi” royxatiga kiritilgan. Xitoydagi ilk davlat - Shan-In davlati er. avv. XVIII – XI asrlarda mavjud bo’lgan. Bu davrga oid turli afsonalar yetib kelgan. Shan-In davlati asochilaridan biri Chen Tan. Shan-In davlati Shan-In davriga oid toshbaqa kosalariga yozilgan qadimgi Xitoy yozuvlari. Shan-In davlati da podsho – Van deb atalgan. Shan-In davlatida ipakchilik paydo bo’lgan deyiladi. Shan-In davlati davrida 1500 belgidan iborat piktografik yozuv paydo bo’lgan. Shan-In davlatida tabaqalanish paydo bo’lgan. Bu davrga oid qabristonlardan oddiy inson jasadi yonidan oybolta , badavlat inson qabridan bezatilgan qurollar topilgan.Shan-In davlatiga oid bronza qurollar va buyumlar. Shan-In davriga oid ko’plab ibodaxona, podsho sag’analari, uylar topilgan. Shan-In davriga oid yodgorliklar. Shan-In davriga oid arxeologik yodgorliklar. Shan-In davriga oid qabristonlar. Shan-In davriga oid marmar va va loydan tayyorlangan buyumlar. Shan-In davriga oid metall va sopol buyumlar. Shan-In davriga oid metall buyumlar. Shan-In davriga oid toshbaqa kosalari va suyakga yozilgan yozuvlar. Di Sin (er. avv. 1105-1046) so’nggi Shan-In hukmdorlaridan biri. Shan-In davlati 1028/1027- yillarda Chjou davlati tomonidan butunlay bosib olingan. Chjou podsholigi Xitoy tarixida 3 davrga bo’linadi: G’arbiy Chjou (er. avv. 1124-771), Sharqiy Chjou (er. avv. 770-403), “Urushqoq podsholiklar” (er. avv. 403-221). Chjou askarlari va amaldori. Shan-In davrida paydo bo’lgan qulchilik - Chjou davrida kuchaygan. Qullar “Fu” – “Asir” deb atalgan. Qul bozorlari paydo bo’lgan. Chjou hukmdori Kan Van (er. avv. 1020-996). Chjou hukmdori Chjao Van (er. avv. 995-977). Podsho “Osmon o’gli” deb ulug’langan. Chjou davrida 3 ming moddadan iborat jinoyat kodekslari ishlab chiqarilgan. Chjou davlati poytaxtlari Xao va Loyan shaharlari hisoblangan. Er. avv. 770-yilda Chjou hukmdori Pin Van poytaxtni Xaodan Loyanga ko’chirgan. Natijada, Sharqiy Choju davri boshlangan. Chjou davriga oid bronza qurollar. Chjou davriga oid tangalar. Er. avv. VII asrda Chjou hududida 5 ta knyazlik tashkil topgan. Ular hukmronlik qilgan er. avv. VII-V asrlar Xitoy tarixida “Besh hokim” davri deb ataladi. Er. avv. V asrda ular o’rtasida kurash avj olgan va er. avv. V-III asrlar “Kurashuvchi (Urushqoq) podsholiklar” nomini olgan. Er. avv. 260-yilda Xitoy davlatlari. “ Kurashuvchi (Urushqoq) podsholiklar” dan eng qudratlisi Sin podsholigi hisoblanadi. Sin Shixuandi. Er. avv. 245-yil Sin taxtiga o’n uch yoshli In Chjen (er. 258-210) chiqdi. In Chjen er. avv. 228 – 221-yillarida boshqa podsholiklar ni bosib oladi. Sin Shixuandi . Sin Shixuandi Eramizdan avvalgi 221-yilda 38 yoshli In Chjen “Sin sulolasining birinchi imperatori” Sin Shi Xuandi unvonini qabul qiladi. Sin Shi Xuandi – Xitoyning birinchi imperatori. Sin Shixuandi Mamlakat poytaxti Syan’yan shahri bo’lgan. Sin Shixuandi devoriy bronzaga ishlangan tasvir. Sin kuchayib Xitoydan tashqari Manjuriya, Mo’g’uliston ning bir qismi, Koreya va Hindi- Xito ygacha bo’lgan hududlar egallandi. Bu davrda mamlakatni shimoliy ko’chmanchilardan mudofaa qilish uchun Buyuk Xitoy devori qurilishi boshlangan. Devor qurilishi 10 yil davom etgan. Uni qurilishiga 2 mln 300 ming odam jalb qilingan, devorlarga 400 ming odam dafn qilingan. Buyuk Xitoy devori Buyuk Xitoy devori Sin Shixuandi xotirasiga o’rnatilgan xaykal. Xitoy. Sin Shixuandi tirikligidayoq o’ziga atab maqbara qurdirgan. Sin Shixuandi maqbarasidagi sopol askarlar Sin Shixuandi maqbarasidagi sopol askarlar Sin Shixuandining maqbarasidagi bronza xaykali Sin Shixuandi er. avv. 210-yilda vafot etgan. Mamlakatda qo’zg’olonlar boshlangan, toju-taxt uchun kurash kuchaygan. Xan imperiyasi asoschisi Lyu Ban Er. avv. 206-yilda Sin imperiyasi qo’zg’olon natijasida tugatilgan. Lyu Ban eramizdan avvalgi 206- yilda Xan imperiyasiga asos soladi. Bu sulola Xitoyda eramizning III asrigacha (206-220-yy) hukmronlik qiladi. Xan imperiyasi asoschisi Lyu Ban - Gao-szu. Xan imperiyasi davri - Xitoy tarixining “Oltin davri” hisoblanadi. Mamlakat poytaxtlari dastlab – Chanan, keyinchalik Loyan shaharlari bo’lgan. Xan imperiyasi hududi Sariq ajdar Xan imperiyasi ramzi edi. Xan imperiyasi asoschisi Lyu Ban - Gao- szu. Lyu Ban - Gao-szu nomi bilan taxtni boshqargan (er. avv. 206 – 195-yillar). Xan imperiyasi asoschisi Lyu Ban - Gao-szu xaykali Imperator U-di (xaqiqiy ismi Lyu Che). Imperator U-di ( eramizdan avvalgi 141 – 87-yillar) hukmronlik davri Xan imperiyasining “Oltin davri” hisoblandi. U-di markazlashtirish siyosatini olib boradi. Imperator U-di U-di faol istilochilik siyosatini olib boradi. Imperator U-di. Xan davriga oid askarlar. Chjan Syan U-di eramizdan avvalgi 138- yilda o’z elchisi Chjan Syan (er. avv. 200-114) ni O’rta Osiyo ga yuborgan, u er. avv. 126-yilda Xitoyga qaytib keladi. Chjan Syan yurgan yo’nalish. Chjan Syan xaritasi va yurgan yo’llari bo’ylab keyinchalik karvonlar qatnay boshlagan va Buyuk ipak yo`li ga asos solingan. Xan sulolasi ning eng yirik shaharlari va poytaxtlari Loyan va Chang`an bo`lgan. 220-yilda Xan davlati mayda bo’laklarga bo’linib ketgan. Uning o’rnida uchta mustaqil davlat tashkil topgan. Sao-Sao (er. avv. 155-220) – Xan imperiyasi sarkardasi, bosh vaziri. Qadimgi xitoyliklar hozirgi kunimizdan 3,5–4 ming yil ilgari o`zlarining yozuvlarini yaratganlar. Ularning yozuvi rasm-belgilardan – iyeroglif lardan iborat bo`lgan. Xitoyda dastlabki yozuv miloddan avvalgi II mingyillikda kashf etilgan. Bu Shan-In davlati davriga to`g`ri kelgan. O`shanda yozuv-belgilar soni 2000 ga yaqin bo`lgan. Xan davrida esa iyerogliflarning soni o`n sakkiz mingga yetgan. Xitoy iyerogliflari. Hozirgi kunda Xitoy iyerogliflari soni 85 000 dan ortiq. Ulardan 6-8 mingi ko’p ishlatiladi. Xitoy iyerogliflari. Xitoyliklar xatni dastlab suyak, toshbaqa kosasi, yog`och, cho`p, teri, tosh va bambuk tanasidan tayyorlangan maxsus taxtachalarga yozganlar. Suyak va toshbaqa kosalariga yozilgan Qadimgi Xitoy yozuvi Suyakga yozilgan Qadimgi Xitoy yozuvi Bambuk tanasidan tayyorlangan maxsus taxtachalarga yozilgan Qadimgi Xitoy yozuvi Bambuk tanasidan tayyorlangan maxsus taxtachalarga yozilgan Qadimgi Xitoy yozuvi Toshga yozilgan Qadimgi Xitoy yozuvi Miloddan avvalgi V asrdan boshlab esa ipakdan tayyorlangan shoyi parchasiga yozganlar. Miloddan avvalgi I asrda xitoylar qog`ozni kashf etishgach, yozuvlar ana shu qog`ozlarga yozilgan. Qadimgi Xitoy qog’oziga yozilgan bitiklar Qadimgi Xitoy qog’ozidan tayyorlangan kitoblar Xan sulolasi davrida zil-zilani oldindan aytib beruvchi - seysmograf – 132-yilda olim Chjan Xen (78-139) tomonidan kashf qilgan Xan sulolasida davrida kompas ixtiro qilingan bo`lib, u har doim janubni ko`rsatib turgan. Xan imperiyasi davriga oid kompas. Me`morchilik qadimgi Xitoy san`atining bir turidir.

O'xshashlar

Qadimgi Xitoy
Qadimgi Xitoy davlati va huquqi
Xitoy. Xitoy va O‘zbekiston munosabatlari
Xitoy sivilizatsiyasi
O’rta asrlarda Xitoy