Qadimgi Xitoy davlati va huquqi - Tarix - Slaydlar

Qadimgi Xitoy davlati va huquqi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1320.4609375 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi Xitoy davlati va huquqi

• REJA: • 1. Eng qadimgi Xitoy to`g`risida umumiy ma’lumot • 2. Qadimgi Xitoydagi ilk Shan (In) davlati (miloddan avvalgi XVIII -XIIasrlar) • 3. Chjou davlati (miloddan avvalgi X1-III asrlar) • 4. Sin davlati (miloddan avvalgi 221-207 yillar) • 5. Xan davlati (miloddan avvalgi 206-yildan- miloddagi 220-yiligacha) • 6. Qadimgi Xitoyda huquqning asosiy belgilari

• Xitoy Markaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi mamlakatlardan biridir. Arxeologik ma’lumotlarning xabar berishicha, Xitoyda odamlar qadimgi tosh davridayoq yashaganlar. Eng qadimgi Xitoyda matriarxat hukmron bo`lgan. • Eng qadimgi Xitoy qabilalaridan miloddan avvalgi II ming yillik boshlarida Xuanxe qirg`oqlariga shimoldan ko`chib kelgan Shan qabilasi ayniqsa kuchayib ketgan. Bu qabila boshqa qabilalarni (shu jumladan, Sya qabilasini ham) o`ziga bo`ysundirib, Xuanxe daryosi havzasining ko`p qismini egallab olgan.

• Miloddan avvalgi V-III ming yilliklarga kelib Xuanxe daryosining o`rta oqimida dastlabki dehqonchilik vujudga kelib, aholi daryo bo`yidagi kichik-kichik qishloqlarda yashagan. Shunday qilib, dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo- sotiqning rivojlanishi aholi orasida mulkiy tengsizlik va tabaqalanishga olib kelgan. Bu hol Sharqiy Xitoyda dastlabki davlatlarning vujudga kelishi uchun imkoniyat yaratgan

• Qadimgi Xitoy davlati tarixini quyidagicha to`rt: 1) Qadimgi Xitoy davlatining tashkil topishi - Shan (In) davlati (miloddan avvalgi XVIII-XII asrlar); 2) Chjou davlati (miloddan avvalgi XI-III asrlar); 3) Sin podsholigi (miloddan avvalgi 221-207 yillar); 4) Xan podsholigi (miloddan avvalgi 206 yildan milodning 220 yiligacha) davrlariga bo`lib o`rganiladi. So`nggi davr quldorlik davlatining feodal davlatga o`sib o`tishi bilan xarakterlanadi.

Qadimgi Xitoyda shahar tipidagi sivilizatsiyaning dastlabki o`choqlari miloddan avvalgi II ming yillikda Xuanxe daryosi havzasida tashkil topa boshlagan. Xitoy an’analarida aytilishicha, qadimgi Xitoyda davlat miloddan avvalgi XVIII asrda sya qabilasining shan qabilasi tomonidan bosib olinishi natijasida tashkil topgan.

SHAN DAVLATI • O`sha vaqtda shan qabilasi boshlig`i Chen Tan degan kishi davlatga asos solib, unga hukmdor qabilaning nomi bilan Shan davlati deb atagan. Unda quldorlik munosabatlari bilan bir qatorda jamoa ishlab chiqarishiga asoslangan ijtimoiy munosabatlar ham rivojlangan. Bu yerda hukmron sinf in dunyoviy aristokratiyasidan, kohinlardan va bo`ysundirilgan qabilalarning aristokratlaridan tashkil topgan.

• Qullarga xususiy shaxslar ham, davlat ham egalik qilishi mumkin bo`lgan Aholining asosiy qismini erkin jamoachilar tashkil etgan.

• Podsho birinchi va eng yirik quldor, oliy harbiy boshliq, eng oliy sudya va eng katta ruhoniy hisoblangan. Mansabdor shaxslar uchta asosiy toifaga: oliy fuqarolik chinovniklari; harbiy chinovniklar; turli xil maslahatchilar, avliyolarga bo`lingan. Shuningdek davlatning muhim ajralmas qismi hisoblangan armiya va turmalar ham mavjud bo`lgan.

• Miloddan avvalgi XII asrda Shan (In) davlati ichki ziddiyatlar kuchayishi natijasida tushkunlikka uchragan. Miloddan avvalgi 1076 yilda Chjou qabilasi in armiyasini tor-mor etgan, Shan davlati qulagan, uning o`rniga Chjou podsholigi tashkil topgan.

• Chjou podsholigi Xitoy tarixida quyidagicha uchta davr: g`arbiy Chjou (miloddan avvalgi 1122-742 yillar); Sharqiy Chjou (miloddan avvalgi 770-403 yillar); "urushqoq podsholiklar" davri (miloddan avvalgi 403-221 yillar)ga bo`linadi. • G`arbiy Chjou davlatining chegarasi Vey daryosi boshidan Sharqda Sariq dengizgacha davom etib, uning poytaxti Xao shahri bo`lgan.

• Bu davrda ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanishining ancha yuqori darajasiga erishilgan, yirik yer egaligi rivojlangan, qulchilik ham o`sgan, davlat ancha mustahkamlanib, uning tarkibiy tuzilishi murakkablashgan. Ijtimoiy tuzum • Jamiyatda quldorlar aristokratiyasi hukmron mavqega ega bo`lgan. Umuman dehqonlar (nunfu) arang kun kechirgan. Ularning ko`pchiligi yersiz ijarachilarga aylangan.

• Jamiyatning eng quyi qismini qullar tashkil etgan. Ularning soni harbiy asirlar, tinch aholini bosib olish, davlat jinoyatchilari hisobiga ko`paygan. Ayniqsa xususiy qullarning soni ortgan. Qul mehnatidan xo`jalikning turli sohalarida va og`ir, iflos ishlarda keng foydalanilgan.

DAVLAT TUZUMI • Oliy hokimiyat nasldan naslga meros bo`lib o`tadigan podsho (van) qo`lida bo`lgan. • Qadimgi Xitoy huquqiy tizimining muhim xususiyatlaridan biri shunda ediki, bu yerda huquqning shakllanishida ikkita bir-biriga qarama-qarshi falsafiy diniy-huquqiy taʼlimot — konfutsiylik va legizm o'rtasidagi g'oyaviy kurash juda katta ahamiyatga ega bo'lgan. Qadimgi Xitoy huquqi rivojlanishida uchta bosqichni ajratib ko'rsatish mumkin. Birinchi bosqich Shan (In) va qadimgi Chjou davriga to'g'ri kelib, bu davrda Xitoyda ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda odob-axloq meʼyorlari (li) asosiy rol o'ynagan.

• Sin podsholigi Sharqiy Chjouning g`arbiy qismida - Xuanxe irmoqlaridan biri Vey daryosi havzasida joylashgan edi. Miloddan avvalgi IV asr o`rtalarida Sin podsholigi birmuncha kuchayadi.

Podsho Sao-gun davri • Podsho Sao-gun (361-338 yillar) davrida davlatning nufuzli amaldori Shan Yan tomonidan bir qancha islohotlar o`tkazilgan. Islohotga ko`ra, yerni istagancha xususiy mulk qilib olish, uni erkin sotish va sotib olishga ruxsat berilgan. Qo`shin qayta tuzilib, qurollantirilgan, harbiy xizmatlar uchun 18 darajali zodagonlik tashkil etilgan.

KONFUTSIYLIK AXLOQIDA ME’YOR VA MANTIQ • Konfutsiylik axloqida hukmron bo’lgan me’yorlar bundan buyon kuch bilan, qattiq qonun („fa“) jazosi bilan o’rnatilishi lozim bo’lgan. Bu ortodoksal konfutsiylikning quyidagicha qisqa va aniq qoidasida ham o’z aksini topgan: "qayerda „li“ kamlik qilsa, o’sha yerda „fa“ni qo’llash lozim, yoki nima „fa“ bo’yicha jazolansa, u „li“ bo’yicha ruxsat etilmaydi, nimaga „li“ bo’yicha ruxsat etilgan bo’lsa, uni „fa“ bo’yicha jazolash mumkin emas". Konfutsiylik va legizmning qo’shilishi shunga olib keldiki, „li“ me’yorlari endi majburiylik va rasmiylik xarakterini olgan, huquqqa esa o’sha vaqtda muqaddaslashtirilgan ko’pgina konfutsiylik asarlari — „Chjou li“, "I li ", „Li szi“ kabilar ko’chirilgan. Bu asarlarda miloddan avvalgi 1 ming yillik 2-yarmi boshlaridayoq konfutsiylarning axloq me’yorlari sistemalashtirilgan va mustahkamlangan edi.

„ QONUNLAR OBZORI“ • Qadimgi Xitoyda miloddan avvalgi 536 yilga taalluqli „Qonunlar obzori“ ilk yozma qonunlarga yorqin misol bo’la oladi. Unda jinoyatlar uchun jazolarning quyidagi beshta turi: tamg’a bosish, burnini kesish, bitta yoki ikkala oyog’ini kesish, kastratsiya (axtalash, bichish) va o’lim jazosi berish nazarda tutilgan edi. Bu jazolar keyinchalik eng ko’p tarqalgan jazo turlari bo’lib qolgan. Miloddan avvalgi V-IV asrlarda legistlarning ilg’or vakillaridan biri Li Kuy tomonidan tuzilgan „Vey podsholigi qonunlari kitobi“ qadimgi Xitoydagi ilk qonunlar to’plamlaridan muhimi hisoblanadi.

• Qadimgi Xitoyda majburiyatlarning shartnomalardan kelib chiqadigan turi keng tarqalgan. Huquqiy manbalarda shartnomalarning xilma-xil turlari eslab o’tilgan. Dastlabki shartnomalardan biri ayirboshlash bo’lib, u asta-sekin o’z o’rnini oldi-sotdi shartnomasiga bo’shatib borgan. Yerni olish-sotish bilan bog’liq shartnomalar keng tarqalgan.

• Manbalarning xabar berishicha, milodning I asrida ayollar va davlat qullari ham yerlarni olish-sotish shartnomasini tuzishlari mumkin bo’lgan. Hadya shartnomasi ham juda ko’p uchraydigan shartnomalardan edi. Yerlarni, qullarni, aravalarni, qurol- yarog’ va boshqa mulklarni hadya qilish tez-tez bo’lib turadigan hodisa edi.

• Qadimgi Xitoyda oila patriarxal xarakterga ega bo’lgan. Miloddan avvalgi 356-350 yillarda Shan Yan kuchli markazlashgan hokimiyat tashkil etish yo’lida to’siq hisoblangan nufuzli katta oilalarning, oilaviy urug’-aymoqlarning ajralib chiqishlariga qarshi kurashib, ularni majburiy suratda bo’lib yuborishga karatilgan siyosat yurgizgan. • Li szining V kitobida nikoh yoshining o’ziga xos quyi va yuqori chegarasi: erkaklar uchun 16 yoshdan 30 yoshgacha, ayollar uchun 14 yoshdan 20 yoshgacha qilib belgilangan.

• Meros huquqida avvalo bolalar, nabiralar va ular bo’lmasa boshqa qarindoshlar qonuniy merosxo’rlar sifatida chiqqanlar. Oilada katta o’g’il meros olishda katta imtiyozga ega bo’lgan. Ota o’lganidan so’ng oila mulki unga o’tgan va u oila boshlig’iga aylanib, boshqa oila aʼzolari ustidan hukmronlik qila boshlagan.

QADIMGI XITOY JINOYAT HUQUQI • Qadimgi Xitoyda huquqning rivojlanishi ko’proq jinoyat huquqi rivojlanishi bilan bog’liq edi. • Qadimgi Xitoy jinoyat huquqida tugallangan jinoyat va suiqasd o’rtasidagi farq ham ajratilgan. • Jinoyat huquqida aybni yengillashtiradigan va og’irlashtiradigan holatlar haqidagi huquqiy qoidalar konfutsiylarning quyidagi pand-nasihatlarida ham belgilangan: „Ota-onalarni va qarindosh-urug’larni boshqalar oldida ko’proq sevish, keksalarga har jihatdan hurmat ko’rsatish, nogironlarga hamdard va bolalarga rahmdil bo’lish lozim“. Shu muqaddas burchlar nuqtai nazaridan 8 yoshdan kichik bolalar va 70 yoshdan katta keksalar tan jazolaridan ozod etilganlar.

JAZO TURLARI • Jazo turlari turli davrlarda bir-biridan juda kam farq qilgan. Podsho Mu Qonunnomasida jazolarning quyidagi besh turi ajratib ko’rsatilgan: • 1) „mosin“ (tatuirovka yo’li bilan yuzga tamg’a bosish) — bu 1000 xil turli ayblar uchun qo’llangan; • 2) „isin“ (burunni kesish) — bu ham 1000 xil turli ayblarga nisbatan berilgan; • 3) „feysin“ (oyog’ini kesish) — 500 xil turli ayblar uchun; • 4) „chujin“ (erkaklar uchun kastratsiya va ayollar uchun qulga aylantirish) — 300 turli ayblar uchun; • 5) „danisin“ (boshini kesish) — 200 turli ayblar uchun.

SUD HOKIMIYATI • Eng oliy sud hokimiyati imperatorga tegishli bo’lgan. Imperator oliy sud instansiyasi hisoblangan. • Manbalarning xabar berishicha, ota o’z o’g’lini sodir etgan jinoyati uchun o’ldirishi yoki o’zini-o’zi o’ldirishga buyruq berishi mumkin edi. Davlatga va podshoga qarshi jinoyatlar haqida barcha kishilar xabar berish huquqiga ega bo’lganlar. • Tergov natijalari haqida xulosa, ayblov dalolatnomasi tuzilgan. Qadimdan „dalillarni taqdim etish“, „ayblash“ va boshqa yuridik iboralar ko’p ishlatilgan. • Sudda ish yuzasidan analogiya (qiyoslash) bo’yicha qarorlar chiqarish keng qo’llanilgan.

O'xshashlar

Qadimgi Xitoy

Qadimgi Kiev Rusi davlati

Xitoy. Xitoy va O‘zbekiston munosabatlari

Markaziy Osiyodagi qadimgi davlatlar - Salavkiylar davlati

Xitoy sivilizatsiyasi