Qadimgi turkiy xalqlar yodgorliklarida tarbiyaga doir fikrlar - Tarix - Slaydlar

Qadimgi turkiy xalqlar yodgorliklarida tarbiyaga doir fikrlar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

614.8427734375 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi turkiy xalqlar yodgorliklarida tarbiyaga doir fikrlar  Turkiy xalqlarning yozma ma’rifiy yodgorliklari o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, pedagogika tarixi, xususan, yosh avlod tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Bular “Urxun-Enisey yodgorliklari”, “Irq yozuvlari” (“Ta’birnoma”) kabi manbalar bo’lib, ulardan yangi davr kishisini tarbiyalashda foydalanish muhim vazifalardan sanaladi.  Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turk-rumiy yozuvida bitilgan Urxun-Enisey bitiklarini “toshlarga bitilgan kitoblar” ham deb ataydilar. O’ziga xos xat (yozuv)da bitilgan bu bitiklar eramizning VI-VIII asrlarda yozib qoldirilgan. Toshlarga bitilgan mazkur yodgorliklar ta’lim-tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlarni beradi.  Urxun-Enisey yodgorliklari dastlab Enisey havzasida, so’ngra Mo’g`ilistonning Urxun daryosi bo’yida topilib, ushbu yozuvlarni 1893 yilda birinchi bo’lib daniyalik olim Vilgelm Tomson o’qigan. V.Tomsondan so’ng olimlar – N.M.Yadrinstev, V.V.Radlovlar mazkur manbalarni izlab topib, o’qishga muvaffaq bo’ldilar.  Urxun-Enisey yodgorliklari S.E.Malov hamda I.V.Steblevalar tomonidan rus tiliga tarjima qilindi. O’zbekistonda Oybek, O.Sharafuddinov, N.Mallaev, Aziz Qayumov va N.Rahmonovlar Urxun-Enisey bitiklari ustida tadqiqot ishlarini olib bordilar va ushbu manbaning ta’lim va tarbiya ishlarini yo’lga qo’yishdagi ahamiyatini yoritib berdilar.  Ma’lumki, eramizning VI asri o’rtalariga kelib, Oltoy, Ettisuv va Markaziy Osiyo hududlarida yashovchi turk qabilalaridan iborat Turk hoqonligi davlati tarkib topdi. Bu hoqonlik g`arbdan Vizantiya, janubdan Eron va Hindiston, sharqdan Xitoy bilan chegaradosh bo’lgan. Turk hoqonligi Turkyut davlati deb ham atalgan. Hoqonlik 604 yilda Sharqiy va G`arbiy hoqonlikka ajralgan. Eramizning 745 yiliga kelib esa Turk hoqonligi barham topgan.

Qadimgi turkiy xalqlar yodgorliklarida tarbiyaga doir fikrlar  Tunyukuk bitigi 310 misradan iborat bo’lib, 717-718 (ba’zi manbalarda 712-716-yillar ko’rsatilgan) yillarda yozilganligi qayd etilgan. Tunyukuk o’z bitigini tirikligida yozdirgan. Mazkur bitikda Tunyukuk vatanparvar shaxs sifatida ta’riflangan. Tunyukuk ega bo’lgan insoniy fazilatlar – insonparvarlik, ezgulik va haqiqat tantanasi yo’lida kurashish uning qo’shni xalqlar o’rtasidagi obro’sini yanada oshirib yuboradi. Xususan, Tunyukuk tomonidan turkiy xalqlar qo’liga tushgan asirlarni o’z yurtlariga jo’natib yuborishi dushman qabilalar a’zolarining bosh egib kelishi, ezgulik bilan yovuzlik o’rtasidagi kurash chog`ida ezgulikning g`alabaga erishishi kabi holatlar shu asosida qon to’kishning oldini olish mumkinligidan dalolat ekanligiga ishora qilinadi. U adolatsizlik qilmaydi, balki insonparvarlik namunasini ko’rsatadi, ammo hoqonlik davlati qonunlarini ham qattiq himoya qiladi.  Yuqoridagi yozuvlardan tashqari, alplarning jangovarligi madh etilgan bitigtoshlar ham ko’plab topilganki, bularda alplarning axloqi, odobi va bilimi ularning asosiy fazilati bo’lganligi qayd etiladi.  Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki, Urxun - Enisey yozma yodgorliklari garchi yo’nalish nuqtai nazardan ta’lim-tarbiya masalalariga bag`ishlanmagan bo’lsa ham, ularda bayon etilgan fikrlar o’sha davrda amal qilingan axloqiy qoidalar va talablarning mohiyatidan birmuncha xabardor bo’lishga yordam beradi. Xususan, hoqon va alplarning harbiy faoliyati, turkiy xalqlarning turmush tarzi, ularga xos bo’lgan ma’naviy-axloqiy xislatlar - vatanparvarlik, mardlik, jasorat, samimiylik, insonparvarlik, ezgulik kabi insoniy fazilatlar jamiyatning har bir a’zosining axloqiy qiyofasini belgilovchi muhim mezonlar sifatida ma’rifiy qadriyatlarimiz tarixida muhim ahamiyatga ega bo’lish bilan birga bizga so’z yuritilayotgan davr xususiyati hamda ijtimoiy munosabatlar mazmunidan ogoh etadi. Bitiktoshlarda bayon etilgan qarashlar eng yuksak insoniy fazilatlar sifatida e’tirof etilgan xislatlarni zamonaviy ta’lim-tarbiya jarayonida yosh avlodda hosil qilish, ularda vatanparvarlik, mardlik, shijoat, xalq manfaati yo’lida kurashish tuyg`ularini shakllantirishda o’ziga xos yo’llanma, yo’riqnoma bo’lib xizmat qiladi.  Eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklardan biri sanalgan “Irq bitigi” (“Ta’birnoma”) ham Urxun-Enisey yodgorliklari sirasida ta’lim-tarbiya tarixida o’z o’rniga ega. Mazkur qo’lyozmani XIX asr oxirida A.Steyn Sharqiy Turkistonning Dinxuan degan joyidan topgan. Hozirgi kunga qadar “Irq bitigi” va uning mohiyati xususida batafsil, to’laqonli ma’lumotlarga ega emasmiz. Ayni vaqtda manba N.Rahmonov tomonidan tuzilgan “Qadimiy hikmatlar” kitobi va unda keltirilgan ma’lumotlardir. Yodnoma qog`ozga yozilgan birdan bir, yagona qadimiy turkiy yodgorlik bo’lib, yuz betdan ortiq sahifadan iborat kitob tarzida bizgacha etib kelgan. Asar Isig Sangun va Ite Chuq ismli moniy jamoasining a’zolari bo’lgan ikki bola uchun bitilgan. Asar boshidan oxirigacha nima yaxshi-yu, nima yomonligini bolalarga tushuntirish tarzida yozilgan. Asarda bayon etilgan yaxshi va yomonlik ta’rifi negizida axloqiy talablar o’ziga xos shaklda talqin etiladi. Mazkur asar turkiy xalqlarning turmushi, axloqiy munosabatlari mazmuni to’g`risida ma’lumotlar beradi. Ijtimoiy munosabatlar mohiyati asosan qushlar va hayvonlar obrazi orqali ochib beriladi.

Hadis ilmiyning paydo bo’lishi. Imom Ismoil al-Buxoriy va Imom at- Termiziyning hadis ilmi rivojidagi xizmatlari.  Islom dini ta’limoti asoslarini yorituvchi Qur’onè Karimdan keyingi asosiy manba hadis hisoblanadi. Hadislarni to’plash va ularga muayyan tartib berish asosan VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanib, uni eng bilimdon, turli fan asoslarini mukammal o’rgangan, katta hayotiy tajribaga ega bo’lgan kishi (muhaddis)lar tartib bergan. VIII-XI asrlarda to’rt yuzdan ortiq muhaddis hadis ilmi bilan shug`ullangan. Mazkur bilimlarni o’rganishning o’ziga xos yo’nalishi bo’lib, «hadis ilmi» nomi bilan yuritilgan. Keyingi yillarda Muhammad Alayhis-salomning hayoti, faoliyati hamda uning diniy-axloqiy ko’rsatmalarini o’z ichiga olgan hadislar, Imom Ismoil al-Buxoriyning “Al-jome’ as-sahih” («Ishonarli to’plam»), “Al- adab al-mufrad” («Adab durdonalari»), Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziyning “Ash-Shamoil an-nabaviya” asarlari nashr etildi. “Hadis” yoki “Sunna” so’zlari bir ma’noni anglatib, Rasulullohning hayoti va faoliyati hamda diniy va axloqiy ko’rsatmalari haqidagi rivoyatlardan iborat.  Muhammad alayhissalomning ibratli ishlari, e’tiqod, poklik va insonga xos ma’naviy-axloqiy xislatlarni ifodalovchi so’zlari, pand- nasihatlari uning nomi bilan bog`liq hadislarda mujassamlangan.  Hadislar dastlab yozib borilmagan. Payg`ambar Muhammad Alayhis-salom arab bo’lmagan kishilarning hadislarni Qur’oni Karim oyatlari bilan adashtirib yuborishlaridan cho’chib, hadislarning yozib borilishiga ruxsat etmaganlar. Biroq payg`ambar Muhammad Alayhis-salom huzurida sahoblar bo’lib, ular Rasuli akramdan eshitgan hadislarini yodlab borganlar. Jumladan, hazrati Abu Hurayra ana shunday mo’’tabar kishilardan biri bo’lib, hadislarni mukammal yodlab borgan. Abu Hurayra tomonidan qayd etilgan hadislar to’g`ri, ishonarli (sahih) hadislar hisoblangan.

Hadis ilmiyning paydo bo’lishi. Imom Ismoil al-Buxoriy va Imom at- Termiziyning hadis ilmi rivojidagi xizmatlari.  Hadislarni yozib borish bilan mashg`ul bo’lgan ilk muhaddislar sifatida Rabee bin Sabeh, Said ibn Abi Aruba, Molik bin Anas, Abdumalik bin Jurayj Makkiy, Abdurahmon al-Avzoiy Shoshiy, So’fyon Savriy Kufiy va boshqalardir.  VIII-IX asrlar hadis ilmining rivojlanishida “oltin davr” hisoblanadi. Bu davrga kelib, Islom ulamolari tomonidan hadislarning qay darajada to’g`riligi, ularning qanday manbalarga tayanilib to’planganligi jiddiy tadqiq etila boshlandi. Chunki ba’zi soxta, ishonchsiz hadislar ham paydo bo’la boshlagan, ularni tekshirib, asl hadislarni tiklash va yozma ravishda qayd qilish zamon talabi bo’lib qolgan edi. Shuning uchun ham birinchidan, hadislarni yoddan biluvchi haqiqiy, bilimdon, o’tkir mulohazali kishilarning asta-sekin kamayib ketayotganligi, ikkinchidan, hadislarning haqiqiy, ishonarli, ya’ni sahihlarini saqlab qolish maqsadida ular tekshirilib, asl holiga keltirib, yozib yig`ila boshlangan. Ana shu tarzda hadis ilmi rivojlana boshlagan.  Islom olamida oltita ishonchli to’plam (as-sahih as-sitta) eng nufuzli manbalar sifatida e’tirof etilgan. Ushbu manbalarning mualliflari IX asrda yashab ijod qilgan quyidagi muhaddislar bo’lganlar: Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 194 (810), - 256 (870), Imom Muslim ibn al-Hajjoj 206 (819), - 261 (874), Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy 209 (824), - 279(892), Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy 202 (817), - 275(880), Imom Ahmad an- Nasoiy (215 (830), - 303 (915) va Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Yazid ibn Mojja 209 (824), - 273(886).  Muhaddislar tomonidan yaratilgan va ishonarli manbalar deya e’tirof etilgan “Al-kutub as-sitta” (“Olti kitob”) quyidagilardan iborat:  1. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy tomonidan yozilgan “Al- jome’ as-sahih” asari.  2. Imom Muslim an-Nishopuriy (Imom Muslim ibn al-Hajjoj) tomonidan yozilgan “As-sahih” asari.  3. Imom ibn Mojja tomonidan yozilgan “Sunnan”.  4. Imom Abu Dovud Sulaymon–Sijistoniy tomonidan yozilgan “Sunnan” asari.  5. Imom Muhammad ibn Iso at-Termiziy tomonidan yozilgan “Aj-jami al-kabir” asari.  6. Ahmad an-Nasoiy tomonidan yozilgan “Sunnan”.

Abu Ali ibn Sinoning ta’limiy- axloqiy qarashlari  Sharq va Obro’pada ma’rifat, madaniyat taraqqiyotiga katta hissa qo’shganligi tufayli, «Shayx – Ur - Rais» Sharqda «Olimlar boshlig`i», Ovro’pada «Olimlar podshosi» nomi bilan mashhur bo’lgan allomalardan biri o’rta asr buyuk mutafakkiri Abu Ali ibn Sinodir. Ibn Sino ham boshqa zamondosh qomusiy olimlar qatori matematika, astronomiya, fizika, kimyo, biologiya, tibbiyot, dorishunoslik, ruhshunoslik, fiziologiya, falsafa, filologiya, ta’lim – tarbiya sohalarida ijod etgan va dunyoga mashhur yirik asarlar meros qoldirgan olim.  Abu Ali ibn Sino 980 yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog`ida kichik amaldor oilasida tug`iladi. Uning to’la ismi Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali ibn Sinodir. Abu Ali uning kuniyasidir. Oti Husan, otasining ismi Abdulloh edi. Keyinroq uning oilasi Buxoroga ko’chib o’tgach, u boshlang`ich maktabda o’qiy boshlaydi. Ibn Sinoning mutolasi zo’r, mehnatsevar edi. Undagi tug`ma qobiliyat, o’tkir zehn, kuchli xotira o’zaro birikib ketgan edi. Ibn Sinoning otasi Abdulloh hamda uning do’stlari bilimdon kishilar bo’lib, ularning ilmiy munozaralari o’tadigan oilaviy muhit yosh ibn Sinoga ham ta’sir etadi. Shu bilan birga uning bolalik va o’smirlik yillari o’tgan Buxoro shahri somoniylar davrining yirik madaniy markazi bo’lib hisoblanar edi. Buxoroda ko’plab maktab, madrasa, kasalxona va nodir kitoblar saqlanadigan kutubxona bo’lgan. Jahonning turli mamlakatlaridan kelgan olimlarning ilmiy munozaralarida yosh ibn Sino ham qatnashib, turli fanlarga oid bilimlarini chuqurlashtirib borgan. U ustozlaridan hind hisobi, fiqhdan bilim olgan. Keyin esa faylasuf Abu Abdulloh Notiliydan falsafa, mantiq, handasa va boshqa fanlardan ta’lim oladi. Shundan so’ng ibn Sino o’zi mustaqil holda barcha fanlar bilan shug`ullana boshlaydi. U ayniqsa tib ilmini chuqur egallab oladi, bu sohada unga ta’lim bergan kishi buxorolik Abu Mansur Kamariy bo’ldi. Ibn Sino so’ngra falsafani o’rganishga kirishadi. Ayniqsa, Aristotel falsafasini, uning «Metafizika» asari mohiyatini buyuk mutafakkir Abu Nasr Forobiyning yozgan sharhi tufayli to’liq o’zlashtirib oladi.  IX asr oxiri – X asr boshlariga kelib, o’lkada siyosiy-ijtimoiy vaziyat murakkablashdi. Shu tufayli ibn Sino Xorazmga – Urganchga ko’chib o’tadi. Xorazmda u bir qator olimlar bilan hamkorlikda Abu Rayhon Beruniy boshqarayotgan «Ma’mun akademiyasi»da ilmiy ish bilan shug`ullana boshlaydi. Xorazmda o’zining yirik asarlari – «Tib qonunlari», «Ash-Shifo» kitoblari ustida ish olib boradi.

Abu Ali ibn Sinoning ta’limiy- axloqiy qarashlari  Abu Ali ibn Sinoning «Al-Qonun», «Hayy ibn Yaqzon», «Risolat at - tayr», «Risolat fi-l-ishq» («Ishq haqida risola»), «Risolat fi mohiyat as-salot» («Nomozning mohiyati haqida risola»), «Kitob fi ma’no ziyorat» («Ziyorat qilishning ma’nosi haqida»), «Risolat fi - daf al – g`am min al mivt» («O’limdan keladigan g`amni daf qilish haqida risola»), «risolat al-qadr», «An-Najot», «Ash Shifo», «Donishnoma», «Kitob ash - ishorat» va at tanbihot asarlari shular jumlasidandir.  Ma’lumki, ibn Sino ham boshqa mutafakkirlar kabi o’zining ta’lim- tarbiyaga oid qarashlarini ijtimoiy-falsafiy qarashlari bilan bog`liq holda ifodalagan, maxsus risolalarda talqin etgan. Shuningdek, fanlarni tasnif etadi. Bunda u birinchi o’ringa tibbiyot fanlarini qo’yadi. Falsafani esa ikki guruhga, ya’ni nazariy va amaliy guruhlarga bo’ladi. Nazariy guruh kishilarni o’zidan tashqaridagi borliq holati haqidagi bilimlarni egallashga yo’llasa, amaliy qism bizga bu dunyoda nimalar qilishimiz kerakligini o’rgatadi deydi.  U birinchi guruhga etika, iqtisod, siyosatni kiritadi. Ikkinchi guruhga fizika, matematika, metafizika, dunyo qonuniyatlarini o’rganuvchi barcha fanlarni kiritadi.  Abu ali ibn Sino kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan ma’rifatni egallashga da’vat etadi. Chunki ilm-fan insonga xizmat qilib, tabiat qonunlarini ochib avlodlarga etkazishi kerak. Bu maqsadga etishish uchun inson qiyinchiliklardan qo’rqmasligi zarur, deydi. «Ey birodarlar! Odamlarning botiri mushkulotdan qo’rqmaydi. Kamolot hosil qilishdan bosh tortgan kishi odamlarning eng qo’rqog`idir»

MUHAMMAD SODIQ QOSHG`ARIY TA’LIMIY- AXLOQIY QARASHLARI (1740-1834)  Muhammad Sodiq Qoshg`ariy haqida bizgacha juda oz ma’lumot etib kelgan. Lekin hozirgi paytda bizga ma’lum bo’lgan “Odob as-solihin” asarining o’ziyoq bizga uni mashhur pedagog olim sifatida tanitadi.  Muhammad Sodiq Qoshg`ariy 1740 yilda Qoshg`arda kambag`al dehqon oilasida tug`ilgan va 1843 yilda u shu erda vafot etgan. Biz olimning qay darajada tarbiyashunos ekanligini u tomonidan yaratilgan asarlarning mazmunidan bilamiz. Bizgacha uning “Odob as-solihin” (“Yaxshi kishilar odobi”), “Zubdat al-masoyil” (“Masalalarning qaymog`i”), “Dur al-muzoxir” (“Ko’makdoshlarning durdonasi”) hamda “Tazkirai xojagon” (“Xojalar tazkirasi”) nomli asarlari etib kelgan.  Sharqning buyuk allomalari - Yusuf Xos Hojib, Imom Ismoil al-Buxoriy, Ahmad Yassaviy, Sa’diy Sheroziy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqalar yuksak ahloqiylikni shakllantirishga oid yirik asarlar, hikmatlar yaratganlar. Shu bilan birga hulq-odob tarbiyasiga oid “Axloqi Muhsiniy”, “Axloqi Jaloliy”, “Axloqi Nosiriy”, “Qobusnoma” kabi asarlar yaratilgan.  O’zida shaxs va uning tarbiyasini yo’lga qo’yish masalalarini aks ettiruvchi asarlarni yaratish an’anasi mavjud bo’lgan davrda Muhammad Sodiq g`oshg`ariy tomonidan turkiy tilda “Odob as-solihin” (“Yaxshi kishilar odobi”), “Zubdat as-masoyil” (“Masalalarning qaymog`i”) nomli asarlar yaratildi. “Odob as-solihin” asari 5 marta, 1889 hamda 1901 yillarda Toshkent shahrida va 1891, 1892 hamda 1986 yillarda Istambul shahrida qayta nashr etilgan.  Mazkur asarning nomi va mazmunidan ham anglanib turganidek, unda ilgari surilgan g`oyalar insonning hayoti davomida zarur ahamiyat kasb etuvchi hulq-odob qoidalari xususida kishilar, shu jumladan, yoshlarga muayyan darajada ma’lumotlar berishga xizmat qiladi. “Odob as-solihin” asarida ijtimoiy hayot hamda kundalik turmushda har bir inson tomonidan qat’iy amal qilinishi zarur bo’lgan zohiriy (tashqi) va botiniy (ichki) odob va ahloq qoidalari, ularning ijtimoiy ahamiyati, yoshlar tarbiyasini yo’lga qo’yishdagi o’rni va roli borasida batafsil so’z yuritiladi.

MUHAMMAD SODIQ QOSHG`ARIY TA’LIMIY-AXLOQIY QARASHLARI (1740-1834)  Muhammad Sodiq Qoshg`ariy tomonidan yaratilgan “Odob as-solihin” asari muallifning o’zi ta’kidlab o’tganidek, muqaddima va 7 bobdan iborat bo’lib, har bir bob o’zida 4 faslni aks ettiradi.  Muqaddimada asarning maqsadi ochib beriladi. Asarning yozilishidan ko’zda tutilgan maqsad borasida so’z yuritilar ekan, insonning ijobiy hulq-atvorga ega bo’lishini taqozo etuvchi ijtimoiy zaruriyat mohiyati batafsil ochib beriladi. Asarda ilgari surilgan asosiy g`oya – insonlarning ijobiy xulq-atvorga ega bo’lishlari jamiyatda ruhiy xotirjamlik va moddiy farovonlikni qaror toptiruvchi asosiy omil ekanligini asoslashdan iboratdir. Alloma mazkur g`oya mohiyatini sharhlar ekan, inson odob-axloq qoidalarini egallay olmasa hamda ijobiy hulq- atvori bilan muaddab (odobli) va muzazzab (toza) bo’lmasa, nafaqat o’zi, balki butun dunyoga yomonlik tarqatadi degan qarashni ilgari suradi. Ayi o’rinda quyidagi masnaviyni keltiradi:  Beadab tanho va xudro dosht bad,  Balki otash dar xama ofoq zar.  (Adabsiz nafaqat o’zi uchun yomonlik qiladi,  Balki butun dunyoga o’t qo’yadi).  Shunday ekan, har bir inson ichki hamda tashqi odob qoidalarining mohiyatini to’laqonli ravishda anglab, ularga qat’iy amal qilishi zarur. Inson odob-axloq qoidalarining mohiyatidan qanday yo’l va usullar orqali boxabar bo’lishi mumkin degan savolga javob berar ekan, alloma ular etuk mutafakkirlar tomonidan qimmatli, mo’’tabar kitoblarda jam etganligi, mazkur kitoblarning mazmuni bilan tanishish orqali odob-axloq qoidalari va ularga amal qilish shartlari xususida muayyan ma’lumotlarga ega bo’lish imkoniyati mavjudligini alohida ta’kidlab o’tadi. Asarda komil inson bo’lib etishishda kundalik hayot hamda amaliy turmushda o’ziga xos ahamiyat kasb etuvchi botiniy (ichki) va zohiriy (tashqi) odob-axloq qoidalari: salomlashish, ruxsat so’rash, muloqot, uxlash, yo’l yurish, mehmon kutish, ziyofat, ovqatlanish, shuningdek, er-xotin munosabatlarini yo’lga qo’yish odobi va ularga amal qilish shartlari borasida so’z yuritiladi. Suhbat ahlining o’zini tutishi, tozalik, ozodalik hamda safarga chiqish qoidalari ham asar mazmunining markaziy qismidan o’rin olgan.  Birinchi bob salomlashish, ko’rishish, qo’l olishish hamda ruxsat so’rash qoidalari to’g`risida ma’lumotlar berishga yo’naltirilgan bo’lib, mazkur bob to’rt fasldan tashkil topgan.

MAHMUDXO’JA BEHBUDIY (1874-1919)  Turkistonda jadidlar harakati asoschilaridan biri, jahonga mashhur bo’lgan o’zbekning yagona jo’g`rofiyashunosi, atoqli jamoat arbobi, buyuk islomshunos, ulug` pedagog va axloqshunos, yuksak didli jurnalist, Mahmudxo’ja Behbudiy 1874 yil 10 martda Samarqandning Baxshitepa qishlog`ida ruhoniy oilasida tavallud topdi.  Mahmudxo’ja 6-7 yoshlarida o’qib xat-savod chiqargach, otasi uni qori qilish maqsadida Qur’onni yodlata boshladi. Mahmudxo’ja Qur’onni yod olgach, qorilik bilan qanoatlanmay 15 yoshlaridan tog`asi mufti mulla Odil huzurida dars olishga kirishdi. Bu erda u «Qofiya», «Shahri mullo», mantiqdan «Shamsiya», «Muxtasar al vakoya», «Hoshiya» va hisob ilmini ham o’rganadi. Mahmudxo’ja o’quvchilar orasida ibratlisi hisoblangan, o’tkir zehnli va o’qishga havasi balandlardan edi.  Mahmudxo’ja Behbudiy otasi vafot etganidan so’ng o’qishni tark etib, kasbkorlik qilishga majbur bo’ladi. Samarqand muzofati «Chashmi ob»da endigina qozi bo’lgan tog`asi Muhammad Siddiq huzurida mirzolik xizmatida ishladi. Bu erda ikki yil xizmat chog`ida, qozixona ishlari keng tanishdi. Ish yuritish, huquqqa xos hamda muftilikka tegishli barcha yumushlardan xabardor bo’ldi. U ikki yildan so’ng «Qlbud» bo’lisiga o’tib mirzolik qiladi va tez orada muftillikka ko’tariladi. 1916 yilgacha shu erda ishlaydi.  Behbudiy makkaga borish uchun jiddiy tayyorgarlik ko’radi, arab tilini o’rganadi, islom nazariyalari bilan tanishadi. Hajni etuklik imtihoni deb biladi va nihoyat 27 yoshida Makkada bo’lib, Hoji va mufti unvonlari bilan qaytadi.  Sharq xalqlarining ma’naviy hayotida, maktab-maorifida chinakam to’ntarish yasagan, turkiy qavmlarning chinakam iftixori bo’lgan Ismoilbek G`aspirali tomonidan ishlab chiqilgan «usuli jadid»ida nomi tarixda katta o’rin tutgani singari, Behbudiyning nomi ham Turkiston maktab- maorifida keng o’rin egallaydi. U birinchi bo’lib o’lkakda bu yangicha usuldagi maktablarni tashkil etishni targ`ibotchilaridan hamda amaliyotchilaridan hisoblanadi. Bu sohada Behbudiy Ismoilbek G`apiralidan ko’p yangi tomonlarni o’rgandi. «Tarjimon» gazetasi Behbudiy uchun vaziyatni anglashda zaruriy vosita bo’ldi. Gazetaning dastlabki sonlarida: «Bir bechora faqirni ko’rsak, achinamiz. O’layotgan bechorani ko’rsak, yuragimiz iztirobdan orinadi. Hatto biror hayvonning qiynalishi rahmimizni keltiradi. Lekin bir emas, minglab kishilarning, butun bir xalqning jaholatdan mislsiz qiynalayotganini ko’rmaymiz . . . », deb yozilgan satrlar bor. Keyin «Tarjimon» sahifalarida yangi maktablar tashkil etish, ilg`or va yangi fikrlarni berish keng o’rin egalladi. Bu esa Ismoilbek G`aspiralining birinchi tomonidan millatlar qarindoshligini himoya etsa, ikkinchi tomondan umumdemokratik xarakterga ega ekanligini ko’rsatadi. Shuning uchun ham Behbudiy o’ziga G`aspiralining tutgan yo’lini tanlaydi va undan maslahatlar oladi hamda maslakdosh bo’ldilar.

MAHMUDXO’JA BEHBUDIY (1874-1919)  Behbudiy «usuli jadid» maktabining zarurligi, uning qonun-qoidalari, maktabda o’tiladigan darslar, qanday imtihonlar olinishi, maktabning qay tarzda tuzilish, unga qanday asbob- uskunalar kerakligi, muallimlarning vazifalari, ularning ta’minot masalalari va boshqa ko’p jihatlarini G`aspiralidan va uning asarlari hamda maqolalaridan o’rgandi. Shular asosida Turkistonda «usuli jadid» maktablarini tashkil etish uchun bor kuchini sarfladi. Nafaqat tashkil etish, u shu maktablarni kitoblar bilan ta’minlashda ham jonbozlik ko’rsatdi. U Samarqandning eski shahar qismida bepul kutubxona, qiroatxona, o’z hovlisida maktab ochdi. Mashhur pedagog Abdulqodir Shukuriyning yangi usuldagi maktabini o’z hovlisiga ko’chirib keldi.  1918 yilda Samarqandda «Musulmon ishchi va dehqon sho’rasi» tuzilganda Behbudiy maorif komissari etib tayinlanadi. Shunda u yangi maktablar tarmog`ini yanada kengaytiradi. O’quv rejalari tuzish, yangi darsliklar yaratish, o’qituvchilar tayyorlaydigan kurslar ochish kabi ishlarini rivojlantirib yuboradi.  Mahmudxo’ja Behbudiy «usuli jadid» maktablari uchun bir qancha darsliklar yozadi. «Muxtarasi tarixi islom» («Islomning qisqacha tarixi»), «Madxali jo’g`rofiya umroniy» («Aholi jo’g`rofiyasiga kirish»), «Muxtarasi jo’g`rofi rusiy» («Rossiyaning qisqacha jo’g`rofiyasi»), «Amaliyotchi islom» va hokazo kitoblari darslik sifatida o’qitilgandi.  «Usuli jadid» maktablarida hamma o’kish huquqiga ega bo’lgan. Chor amaldorlari bu paytda Turkistondagi yangi usuldagi maktablarni Biron ayb topib darhol bekittirib quyar edi. Chunki, podsho hukumati «begona xalq»ning qisman bo’lsa ham ilm-ma’rifatli bo’lishini, dunyoviy bilimlarni o’rganishini istamasdi. Yangi usul maktablarini faqat podsho hukumati emas, balki mahalliy ruhoniylar, eski maktabning domlalari ham yoqtirmas edilar. Ular yangi usul maktablari «islom diniga rahna soladi», «bu maktablarning muallimlari «kofir», deb tashviqot yuritar edilar. Bunday qarash va to’siqlarga qaramasdan Behbudiy va uning maslakdoshlari «usuli jadid» maktablarida Turkiston farzandlarini o’qitish ishlarini jadal suratda olib borardilar. Maxmudxo’ja Behbudiyning «»usuli jadid» maktabidagi o’qitish ishlari quyidagi tartibda olib borilar edi: «Maktab ikki bosqichdan iborat bo’lib, birinchi bosqich – ibtidoiy qism, deb nomlangan. Buning tahsil muddati to’rt yil. Birinchi yilida: forscha va arabcha yozuv hamda o’qishni o’rganilgan. Suralar yod olingan. Hisob darsi o’rgatilgan. Umuman bir yil davomida yozmoa o’qimoqni o’liq o’rganganlar. Ikkinchi yilida: xaftiyak, imon va e’tiqoddan dars, fors, turkiy va arab tilida she’rlar, qasidalar o’qitilgan. Uchinchi yilida: Qur’oni Karim, islom ibodati, tajvid, Sa’diydan nasihatlar, fors va turkiy til puxta o’rgatilib, undan insholar yozdirilardi. Hisobdan turli taqsimot va ish yuritish kabi zaruriy jihatlar o’qitilgan. To’rtinchi yilida: esa Kalomu Sharif, mufassal tajvid, forsiy va turkiy nazm va nasr, axloq darsi, turkiy va forsiy til, hisob tarix, jo’g`rofiya o’qitilgan. Bu to’rt sinfni tamomlagan bolalarni muallimlarning o’zi taqsimlagan. Xohlasa ikkinchi bosqichga qoldirar, ularning o’zlashtirishlariga qarab madrasaga yuborar, bolaning o’zi xohlasa Evropa maktablariga yuborar yoki tirikchilik uchun ishlashga yo’llanma berardi.

ABDULLA AVLONIY (1878—1934)  Taniqli ma’rifatparvar adib Abdulla Avloniy pedagogik fikr taraqqiyotiga salmoqli hissa qo’shgan, o’z asarlarida o’zbek xalqining eng yaxshi an’analarini, ta’lim-tarbiyaga oid muhim hayotiy masalani aks ettirgan pedagog, olimdir.  Abdulla Avloniy 1878 yil 12 iyulda Toshkent shahrining Mergancha mahallasida, mayda hunarmand-to’quvchi oilasida dunyoga keldi. Ota-onasi savodli kishilar bo’lganlar. Abdulla Avloniy eski usul maktabini tamomlagandan keyin 12 yoshida madrasaga o’qishga kiradi. U yozda ishlab ota-onasiga yordam qilar, boshqa vaqtlarda o’qir edi. O’ta iqtidorli bo’lgan Abdulla Avloniy 15 yoshida she’rlar yoza boshladi. Dastlabki she’rlarida va «Hijron» degan maqolasida xalqni yangi usul maktablarida o’qib-o’rganishga targ`ib qildi. Avbdulla Avloniy 1907 yilda «Shuhrat», «Osiyo» nomli yangi gazetalar chiqara boshladi, lekin chor amaldorlari tez orada gazetalarni yoptirib qo’yadi. Abdulla Avloniy keyinroq «Sadoyi Turkiston» (1914— 1915), «Turon» (1917), «Ishtirokiyun» (1918) gazetalarida, «Kasabachilik harakati» (1921) jurnalida muharrir bo’lib ishlaydi. Shundan so’ng, u o’zbek matbuotning zabardast vakili, o’zbek matbuotning asoschilaridan biri sifatida taniladi.  Abdulla Avloniy xalq orasida ilg`or fikrlarni tarqatishda, ilm va ma’rifatni tashviq qilishda gazeta, jurnallarning roli g`oyat katta ekanligini yaxshi bilar edi. U 1907 yili «Shuhrat», «Osiyo» nomli gazetalar chiqarib unga muharrirlik qiladi. Gazetaning birinchi sonida matbuotning roli, gazetaning vazifasi haqida fikr yuritib, «Matbuot har insonga o’z holini ko’rsatuvchi, ahvol olamdan xabar beruvchi, qorong`i kunlarni yorituvchi, xalq orasida ilm, ittifoq, himmat g`oyalari»ni yoyuvchidir deb, baliqning suvsiz yashamog`i mumkin bo’lmagani kabi insonning ham ilmsiz yashamog`i mumkin emasligini uqtiradi.  XX asr boshlarida O’zbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida pedagogik fikrlarning rivojida Abdulla Avloniy alohida o’rin egalladi, butun faoliyati davrida u o’z xalqiga xizmat qiladigan komil insonni etishtirish, uning ma’naviyatini shakllantirishga alohida e’tibor berdi.  Abdulla Avloniy o’zbek xalqning san’ati va adabiyoti hamda milliy madaniyatini, xalq ta’limi ishlarini yo’lga qo’yishda katta xizmatlar qilgan adib, jamoat arbobi va iste’dodli pedagogdir.  Abdulla Avloniy o’zbek ziyolilari ichida birinchilardan bo’lib, o’zbek xalq teatrini professional teatrga aylantirish uchun 1913 yilda «Turon» nomi bilan teatr truppasini tashkil qiladi. Biroq bu truppaning professonal teatrga aylanishi uchun katta to’siqlar bor edi. Chor hukumatining mustamlakachilik siyosati xalqning ijtimoiy ongining uyg`onishiga yordam ko’rsatuvchi teatrlarning barcha shakllariga qarshi edi. Teatrga ana shunday salbiy munosabatda bo’lgan bir paytda Avloniyning teatr truppasini tashkil qilish va ijtimoiy mazmundagi pesalarni sahnalashtirishi uning xalq ma’rifati yo’lidagi zo’r jasorati edi. Teatrshunos M.Rahmonov Avloniyning teatrchilik faoliyati haqida shunday yozadi:

ABDULLA AVLONIY (1878—1934)  Abdulla Avloniy 1917 yil to’ntarishiga qadar Turkistonda juda katta ijtimoiy-ma’rifiy ishlarni amalga oshirgan jadidlar harakatining ko’zga ko’ringan namoyandalaridan edi. Abdulla Avloniy ilg`or ziyoli kishilar bilan hamkorlikda teatr tomoshalari va matbuotdan tushgan mablag`larga dunyoviy ilmlarni o’qitadigan «Usuli jadid», ya’ni yangicha ilg`or usuldagi maktablar ochdilar va bu maktablarda xalq bolalarini o’qitdilar. Ular o’z millatlaridan etuk olimlar, bilimdon mutaxassislar, madaniyat arboblari etishib chiqib, yurtni obod, Vatanni ozod, farovon etishlarini orzu qildilar va bu yo’lda fidoyilik ko’rsatdilar.  Abdulla Avloniy 1907 yilda Toshkentning Mirobod mahallasida, keyinchalik Degrez mahallasida yangi usuldagi maktablar ochdi. Maktablardagi o’quv asbob-jihozlarini o’zgartirdi, o’z qo’li bilan parta va doskalar yasadi. Maktabga qabul qilingan bolalarning asosiy qismi kambag`al kishilarning bolalari bo’lganligi uchun ularni kiyim-kechak, oziq-ovqat, daftar-qalam bilan ta’minlash maqsadida, do’stlarining ko’magida «Jamiyati xayriya» tashkil etadi va bu jamiyatga o’zi raislik qiladi. «Nashriyot» shirkati tuzib, Xadrada «Maktab kutubxonasi» nomli kitob do’konini ochdi. Avloniyning maktabi o’z oldiga qo’ygan maqsad va vazifalariga ko’ra mashg`ulotlarni sinf-dars tizimi asosida o’z ona tilida olib borilishi bilan eski usul maktablaridan farq qiladi. U o’z maktabida bolalarga geografiya, tarix, adabiyot, til, hisob, handasa, hikmat kabi fanlardan muayyan ma’lumotlar beradi.  Abdulla Avloniyning ilk o’quvchilardan biri, Toshkent Davlat universitetida uzoq yillar dars bergan taniqli pedagog, marhum Yusuf Tohiriy Avloniy Mirobodda tashkil qilgan maktab haqidagi xotiralarida shunday deb yozgan edi:  «Shaharning qarama-qarshi chekkasida, temir yo’l ishchilari istiqomat qiladigan Mirobodda yangi tipdagi maktab ochilganligi haqida eshitib qoldik. Tez orada bu maktabning fazilatlari haqidagi shov-shuvlar, uning muallimi Avloniyning dovrug`i butun shaharga tarqaldi. Hammaning tilida: «Miroboddagi maktab 6 oyda o’qish-yozishni o’rgatarmish, jo’g`rofiya, hisob, tabiatni o’rganish degan darslar o’qitilarmish», — degan gap yurardi. Bizga juda sirli tuyulgan bu maktabni va uning donishmand muallimini ko’rishga oshiqardik. Nihoyat bir kuni uch-to’rttamiz borishga jazm qildik.  Maktab pastakkina, nim qorong`u bo’lib, masjid yo’lagiga joylashgan edi. Xonaning tepasida yorug`lik uchun qoldirilgan tuynukdan qish va bahorda qor bilan yomg`ir ham tushib turardi. Lekin xonada o’quvchilar va domlaning shogirdlari ko’p edi. Xayolimizda domlaning allaqanday bir sirli tomoni bor edi. Bizni qotmagina, kichik jussali, qorachadan kelgan, istarasi issiq, cho’qqi soqol bir kishi kutib oldi. Bu nomi tilga tushgan muallim Avloniy edi. O’qishga qabul qilindik. Ko’p o’tmay ko’z oldimizda yangi bir dunyo ochilganiga to’la ishonch hosil qildik. Bolalarimizning oldi bir necha yildan beri maktabga qatnab yurgan bo’lsalar ham mirobodliklar oldida uyalib qoldik. Ular o’qish-yozishda, hisob masalalarini hal etishda, tabiat hodisalaridan xabarlari bilan hammamizni lol qoldirishdi.

ADOLF DISTERVEG (1790—1866)  Adolf Distervegning hayoti va ijtimoiy-pedagogik faoliyati. Atoqli nemis pedagogi Fridrix Vilgelm Adolf Disterveg Vestfaliyadagi sanoat shaharchasi Zigenda chinovnik-yurist oilasida tug`ildi.  Distervegning o’zi o’rta maktabda o’qigan chog`idayoq dogmatik ta’limdan umrbod nafratlanadigan bo’lib qolganligini aytadi. U 1808 yilda Gerborn universitetiga kirib o’qidi, matematika, falsafa va tarixni o’rgandi, so’ngra Tyubingen universitetiga o’tdi va uni 1811 yilda tamomladi, keyinroq borib esa falsafa fanlari doktori unvonini oldi.  U xalqqa ma’rifat berish ishiga o’zini bag`ishlashga qaror qildi va dastlab Mers-Reynda, so’ngra esa Berlinda o’qituvchilik seminariyalariga uzoq vaqt boshchilik qildi, ularni namunali seminariyalarga aylantirishga muvaffaq bo’ldi. Disterveg seminariyada pedagogika, matematika va nemis tilidan dars berdi, ayni vaqtda shu seminariyalar huzuridagi boshlang`ich tajriba maktablarida ham o’qituvchilik qildi. Disterveg pedagoglik sohasida samarali ish olib borish bilan bir vaqtda, adabiy va metodik ishlarini ham zo’r muvaffaqiyat bilan bajarib turdi. U «Nemis o’qituvchilarini o’qitish uchun qo’llanma» degan kitobni nashr qildirdi (1835), bu kitobda Disterveg ta’limning umumiy vazifalarini va prinstiplari to’g`risidagi o’zining progressiv qarashlarini bayon qilib berdi, shuningdek, u matematika, nemis tili, geografiya, matematik geografiya, astronomiyaga doir yigirmadan ortiq darslik va qo’llanmalar nashr qildi; bu darsliklar va qo’llanmalar Germaniyada va boshqa ko’pgina mamlakatlarda katta shuhrat qozondi.  Disterveg tirik chog`idayoq asarlari Rossiyada mashhur bo’lgan edi. Chunonchi, 1862 yilda uning «Elementar geometriya»si rus tilida nashr etildi; Rossiyaning ilg`or pedagoglari bu kitobni boshlang`ich maktablarda geometriya o’qitish uchun eng yaxshi qo’llanma deb hisobladilar.  Disterveg 1827 yildan to umrining oxirigacha «Tarbiya va ta’lim uchun Reyn varaqalari» degan jurnal chiqarib turdi. U bu jurnalda pedagogikaning turli masalalariga doir to’rt yuzdan ortiq maqolasini bostirdi. Disterveg boshlang`ich maktablarning o’qituvchilarini tayyorlash ishini tubdan yaxshilash uchun kurashdi. U nemis xalq o’qituvchilarini birlashtirish uchun juda ko’p ish qildi.  Disterveg hayot chog`idayoq «nemis muallimlarining muallimi» degan faxrli unvonga sazovor bo’ldi.  Disterveg umrining oxirgi kunlariga qadar progressiv ijtimoiy pedagogika ishlari bilan shug`ullandi. Disterveg vabo bilan og`rib, 1866 yilda vafot etdi.  Disterveg Germaniyada toifaviy maktab tarafdorlari bilan hamma uchun barobar bo’lgan umumiy maktab tarafdorlari o’rtasida avj olib ketgan kurashda aktiv qatnashdi. Toifaviy maktab tarafdorlari nemil xalq maorifi tizimida aholining har bir toifasi uchun alohida maktab bo’lshini (aholining eng kamabag`al toifasi uchun — xalq maktabi, byurgerlar uchun — real o’rta maktabi, dvoryanlar va chinovniklar uchun — klassik gimnaziya bo’lishi) lozim deb hisoblar edilar. Hamma uchun barobar bo’lgan maktab tarafdorlari va shular qatorida Disterveg ham bolalar uchun ochiq bo’lgan maktab vujudga keltirishni talab qildilar.

ADOLF DISTERVEG (1790—1866)  Tarbiyaning mohiyati, maqsadi va asosiy prinstiplari. Disterveg umuminsoniy tarbiya g`oyasini himoya qilib chiqdi, shu g`oyaga tayanib turib, pedagogika oid masalalarni yuqori toifaviy va shovinistik manfaatlarni ko’zlab hal qilishga qarshi kurashdi. Uning fikricha, maktabning vazifasi «chinakam prussiyaliklar» emas, balki insonparvar kishilar va ongli grajdanlar tarbiyalab etishtirishdir. Odamlarga insoniyatga va o’z xalqiga bo’lgan muhabbat bir-biriga chambarchas bog`langan holda rivojlantirilishi lozim. Disterveg «inson — mening nomim, nemis — mening laqabimdir » deydi.  Disterveg Pestaloststi singari tarbiyaning eng muhim prinstipi — uning tabiatga uyg`un bo’lishidir, deb hisobladi. Disterveg tarbiyaning tabiatga uyg`un bo’lishini quyidagi mazmunda talqin qildi, ya’ni tarbiya odamning tabiiy kamol topishiga qarab olib borilishi, o’quvchining yoshi va o’ziga xos xususiyatlari hisobga olinishi kerak, dedi. Disterveg o’qituvchilar bolalar diqqati, xotirasi, tafakkurining o’ziga xos belgilarini sinchiklab o’rganishlari kerak, deb aytdi; u psixologiyani «tarbiya to’g`risidagi fanning asosi» deb bildi. Distervegning katta xizmati shundaki, u pedagoglik tajribasini pedagogikani taraqqiy ettirishning manbai deb hisobladi. U mohir pedagoglarning bolalarni tarbiyalash va bu sohadagi ish tajribalarini o’rganish zarurligini ta’kidlab o’tdi.  Disterveg tabiatga uyg`un bo’lish prinstipiga qo’shimcha ravishda tarbiya madaniy uyg`un xarakterda bo’lishi ham kerak, deb talab qildi.  Disterveg tarbiyaning oliy maqsadini belgilab, bu «haqiqatga, go’zallikka va yaxshilikka xizmat qilishga qaratilgan tashabbuskorlikdir» deb aytdi.

Y AN AMOS KOMENSKIY (1592—1670)  Chexoslovakiyalik gumanist-pedagog Yan Amos Komenskiy pedagogika ilmning poydevorini qurgan, uning keyingi rivojlanish yo’llarini ko’rsatib bergan, o’zining ongli hayotini, amaliy pedagogik faoliyatini bolalarni o’qitish va tarbiyalashdek olijanob ishga bag`ishlagan ulug` pedagogdir.  Buyuk chex pedagogi Ya.A.Komenskiy 1592 yil 28 mart «Ugorskiy Brod» degan joyda Moraviyada tegirmonchi oilasida dunyoga keladi. Uning oilasi ruhoniy «Chex qardoshlari» jamoasiga tegishli bo’lib, bu jamoa Chexiyaning ozodligi uchun kurashuvchi vatanparvarlarni o’z atrofiga to’plagan edi.  Komenskiy ota-onasidan ajralib, ancha vaqt o’qiy olmaydi, 16 yoshida «Chex qardoshlari» jamoasining yordami bilan lotin maktabiga o’qishga kiradi, bu erda u tarbiya tizimining yomonligini, o’quv metodlarining yaramasligini ko’radi va tushunadi. «Men o’sha vaqtdayot tarbiya masalasida mamlakatimni orqada ekanligini ko’rdim. Men o’sha davrdayoq fan va tarbiya hammaga tegishli bo’lishi kerakligi o’yladim»— degan edi Komenskiy. Maktabni tugatgach Xorborni universitetiga (Germaniyada) o’qishga kiradi, uni tugatgach Geydelberg universitetida ma’ruza kursini tinglaydi, bu universitetda o’sha davrda ilg`or professorlar ishlardi. Komenskiy Avstriya, Gollandiyada bo’lib iqtisodiy, siyosiy va madaniy turmushni o’rganadi. Shuningdek, o’zining ilmi va dunyoqarashini kengaytiradi.  O’sha davrda urush alohida knyazliklar orasida tez-tez bo’lib turar edi. 30 yillik urush (1618— 1648) davomida chex qardoshlari jamoasi o’zining mustaqilligi uchun kurashishi sababli nemis dvoryanlari tomonidan haydaladi. Haydalish natijasida Komenskiy xotini va bolasidan juda bo’ladi. Qo’lyozmalari yo’qoladi.  «Chex qardoshlari» ko’chib kelib o’rnashgan Polshadagi Leshno shahrida Komenskiy qardoshlik maktabiga rahbarlik qiladi, u erda gimnaziya tashkil etadi. U o’zining qariyb 80 yillik umri davomida pedagogika, ta’lim-tarbiya, falsafa, ilohiyotga oid 250 dan ortiq asarlar, darsliklar yaratdi. Bulardan yiriklari: «Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi» (1631), «Buyuk didaktika» (1632), «Onalar maktabi» (1632), «Pansofiya maktabi» (1651), «Yaxshi tashkil etilgan maktab qonunlari» (1953), «Hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari» (1658) nomli asar va darsliklar. Shuningdek, logika, fizika, lotin tili, grek tili kabi kitoblar yozadi. Darsliklari hayotlik davridayoq ko’p tillarga tarjima qilinib, Komenskiyning nomini butun dunyoga tanitadi.  Komenskiy «Kishilik jamiyati ishlarini yaxshilash haqida hammaga talluqli maslahat» nomli 7 jildli katta asar yozdi (U hayot ekanligi vaqtida hammasi bo’lib 2 jildi bosilib chiqdi, qolgan jildlari esa faqat 1935 yilda topildi va Chexoslovakiyada chop qilindi). Bu asarida «Hammani va hamma narsada har tomonlama tuzatish»ning insonparvarlik va demokratik dasturini belgilab chiqdi va kishilik jamiyatini isloh qilish rejasini ilgari surdi.

Y AN AMOS KOMENSKIY (1592—1670)  «Buyuk didaktika» asarida «pan sofiya g`oyasini» ( pan gerkcha — butun, hamma, s ofiya — donolik, aqllilik) hamma narsani bilish, hamma uchun bilim berish» demakdir. Pan sofiyada u tabiat va jamiyat bilimlarining yig`indisini beradi. Maktab — bu muassasa, u erda «Hammani har narsaga o’rgatmoq kerak» degan fikr ko’p marta takrorlanishini ko’ramiz.  Komenskiyning pansofiya ishi Angliyaning ilg`or kishilari tomonidan quvvatlanib, parlament tomonidan chaqiriladi. Komenskiy 1641 yili Angliyaga keladi, lekin grajdanlar urushi boshlanib ketib, bu ish qolib ketadi. Komenskiy duyoga tanilgandan so’ng hamma mamlakatlarga uni taklif eta boshlaydilar. Shvestiyada lotin tili darsligini va til o’qitish metodikasini tuzadi.  Komenskiy chex qardoshlari jamoasiga episkop qilib tayinlangach, 1648 yilda Leshnoga qaytib keladi. Jamoa tarqatilgandan so’ng u yana o’qituvchilik faoliyatini davom ettiradi. Bir necha yil Vengriyada maktablarni boshqarada. «Vidimo’y mir v kartinkax» , ya’ni «Hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari» degan asar yozib, o’qish ishini rasmlar bilan olib borishni ilgari suradi. Bunda «Yoshlarning xulq qoidasi», «Yaxshi tashkil topgan maktablarning qonuni» degan bir qancha pedagogikaga doir ishlari berilgan.  1656 yili Shved—polyak urushi vaqtida Leshnodagi chex qardoshlari jamoasi tor-mor qilinadi. Komenskiy Gamburgga qochadi. Undan Amsterdamga o’tadi. Shunda Gollandiya senatining buyrug`iga muvofiq uning asarlari to’plami bosilib chiqadi.  Komenskiy o’z vatanini juda sevar va uning mustaqilligi uchun kurash olib boradi. Uning ko’p asarlarida vatanparvarlik hissi aks etgan. U chex xalq poeziyasini yig`ib chex maqollar to’plamini tuzadi va o’z xalqining tilini saqlashga, sevishga undaydi.  Komenskiyning dunyoqarashi . Komenskiyning dunyoqarashida uch xususiyat ta’sirini ko’ramiz.  1. Natur falsafasi. 16—17-asrlarda ingliz faylasufi — materialist Bekon sensualistik falsafa nazariyasini ilgari suradi. Komenskiy o’qitish jarayoniga shu pozistiyadan qaraydi. Bilish sezishdan boshlanadi. Sezish bo’lmagan erda bilish ham yo’q, deydi u.  2. Chex qardoshlari jamoasi diniy jamoa bo’lganligi uchun Komenskiy ham dindor ruhoniydir. Lekin Komenskiyning ruhoniyligi turmushga amaliy qarash bilan bog`liq edi.  3. Komenskiy dunyoqarashining ba’zi jihatlari Uyg`onish davri ta’sirida vujudga keladi. Odamlarga nisbatan muhabbat, hushchaqchaqlik, odamlarning yaxshilik yaratishiga ishonch bilan qarash, bularning hammasi o’rta asr odamiga nisbatan ishonchsizlik bilan qarashga qarama-qarshidir.

САИДРАСУЛ АЗИЗИЙ.  Саидрасул Азизий 1866 йилда Тошкентда тугилган. Отаси Саидазизхужа илмли киши булган. Азизий бошлангич маълумотни эски мактабда олди. Сунг Тошкентда Махмуд дастурхончи мадрасасида укийди. Шу билан бирга, рус тилини хам мустакил урганади.  Азизий Мадраса билан баравар 1- рус-тузем мактабини хам битиради. Сунг мазкур мадрасада мударрислик килади. 1900 йилда узи укиган рус-тузем мактабига ишга чакирилади. У ерда «Шаркия муаллимлиги»ни (узбек тилидаги дарсликни) олиб боради.  Азизий 1910 йилда Московда ва Петербург шагарларида булади. У ерлардаги музейлар, ажойибхоналар, тарихий обидаларни томоша килади ва унугилмас таассурот олади.  Азизий рус-тузем мактабида дарс берар экан, ундаги укитиш услуби ва таълим-тарбия тизими билан эски мактаб орасидаги. фаркни курди. Уз тажрибасига суяниб, махаллий мактабларга мос таълим-тарбия усулларини ишлаб чикди.  1902 йилда болалар учун зарур «Устоди аввал» дарслигини яратди ва нашр эттирди. Китоб хам педагогик, зам бадиий жихатдан безатилган булиб, 1-синф укувчилари учун алифбе си фатида яратилган. Унинг I —18- бетларида дарс утиш усуллари, алифбени урганиш масалалари ифодаланган.  Китобга 20 га якин хикоялар, шарк хусусан узбек мумтоз адабиёти намуналари, рус адабиётидан таржималар ва Азизий каламига мансуб хикоялар киритилган. Шунингдек, «Усули савтия», «Муаллими соний» каби дарсликларни янада мухаммаллаштирди. Бу дарсликлар узбек мактаблари тарихида, уз бек педагогикаси ва методикаси тарихида узига хос ислохий амалга оширишга хизмат килди.  Азизий уз ижодини шоир сифатида бошлаган булса бирок, у маданиятимиз тарихида купрок, ислохчи педагог сифа тида шухрат топган.  Азизий хар жихатдан тула-тухис булган рус-тузем мактабларига ухшайдиган махаллий мактаблар ташкил килиш учун хам куп куч-гайрат сарфлади.  Маданиятимиз тарихида «усули жадид» деб кораланиб келган укитишнинг янги усули —«усули савтия»нинг кашфиётчиларидан бири Азизий эди.  «Усули савтия» буйича укитишни амалга оширишда катор маърифатпарвар педагоглар — Исмоилбек Распирали, Бехбудий, Исхокхон Ибрат, Фитрат ва бошкалар катта хисса кушдилар.  Маърифат курашчиси Азизий Туркистон мактаб-маорифи таракиётида улкан из колдирган педагог олимдир. У таълим-тарбия буйича кимматли гояларни олга сурди. Бунинг халили сифатида биринчи галда унинг «Устоди аввал» дарслигини курсатиш лозим. Юкорида айтилганидек, адабий асар сифатида 20 га якин хикояни уз ичига олган. Уларнинг учтаси шеърий ва колганлари насрий усулда ёзилган. хикояларни мазмун ва хусусиятига кура куйидагича гypyxларгa ажратиш мумкин:

САИДРАСУЛ АЗИЗИЙ.  1) халк огзаки ижоди, шарк хамда узбек мумтоз адабиёти намуналаридан бевосита фойдаланиб яратилган хикоялар («Матонат», «Хат», «Беодоб», «Ики ошно», «Чакимчи», «Аклли кишилар» ва хоказо);  2)рус мумтоз адабиётидан таржима килинган хикоялар («Кишлоки бирла боласи», «Тулки бирла узум», «Бола ва ота си», «ЁЛГОНЧИ чупон»);  3) муаллифнинг узи ёзган хикоялар («Хамоват», «Бефаро-сат», «Аклли урил», «Зулук бирла илон», «Дустлик учун ахд, килган мусофирлар», «Онага хурмат», «Поклик» кабилар). Азизий ана шу хикояларни танлашда уларнинг таълимий ва тарбиявий ахамиятини назарда тутган.  Китобдаги Азизийнинг узи ёзган хикоялар бевосита таълим ва ахлок масалаларига багишланган булиб, улар мазмун ва шакл эътибори билан халк огзаки ижоди асарига ухшаб кетади. Мисол тарикасида бир хикоясининг мазмунини кугамиз.  Бир одам бир кишига шерик булиб ховли сотиб олган экан. Шеригига у айтибдурки, ман шул ховлидан уз тегишимни сотиб, анинг пулига санинг тегишингни хам олуб бутун ховлилик буламан». Одамлар унинг бемаъни гапидан куладилар. Хикоя охирида «Аввал уйла, кейин суйла» деган макол келтирилган.  Азизийнинг шеърий хикоялари уз мохиятига кура, анча дикатга сазовордир. Масалан, «Зулук бирла Илон» хикояси масалга купрок ухшайди. Муаллиф унда жуда мухим ГОЯНИ — одамларга, халка хизмат килишни илгари суради. Унинг мазмуни куйидагича: Зулук билан дустлашган Илон унга уз ахволидан, одамларнинг унга доимо газаб ва нафрат билан карашидан хасрат килади:   Манга таажжуб куринур ики иш,  Курса мани халк кочар хар каён.  Санга ажаб рахму мурувват килуб  Бергай алар уз жонидан тоза кон.  Курса сани хар нечук одам агар,  Яхши тутуб тарбия килгай хамон.  Гар мани бир курса кочиб аввало,  Агар фурсат топса урар бегумон.  Холбуки хар икимиз касбимиз бир.  Тишламок эрди баданни ахли жон.

САИДРАСУЛ АЗИЗИЙ.   Зулук унга карата шундай жавоб беради:   Манки мараз ахлига ёрдам учун,  Жонимми курбон килугам хар замон,  Агар согу саломатдир хар бадан, !  Учраса захринг сочурсан шул замон,  Бир нечани загар солиб улдуруб,  Бир нечалар этгай аламингдан фигон.   Мазкур барча хикояларнинг кизикарли бир жихати мавжуд. Муаллиф уз хикояларига ики кагама-карши кутбни олади Улар эзгулик — жами яхши хислатлар ва буларнинг акси. Азизий мана шу икала кутбни кагама-карши куйиб, уларни узаро солиштирган холда биттасини оклайди, улуглайди, кукларга кутариб мадх, этади, икинчисини каттик танкид килади. Хикояларда одамларнинг узаро муносабатлари акл нуктаи назаридан кандай булиши керак, деган саволга жавоб бериш максад килиб куйилган. Азизий ахлокий тарбияни хам санъатнинг, адабиётнинг вазифаларидан бири деб тушунади.  Азизий уз хикоялари билан бой миллий анъанани муваффакиятли давом эттирган. Асримиз бошларидаги хакчил ва миллий адабиётни шакллантиришда узининг муносиб хиссасини кушган. Китобга киритилган 50 га якин халк маколлари унинг ахамиятини янада оширган. Дарсликдан «Куп бил, оз сузла», «Уйламай сузлаган огримай улар», «Учкундан ут чикap», «Бировга ура ковлама, узинг йикиласан», «Хар ким эканини урадур» каби халкимиз орасида кенг ёйилган маколлар билан бирга муаллифнинг узи томонидан ижод килиниб, истеъмолга кириб кетган «Илмсиз акл енгсиз кийим», «Хат ёзмок ярим илм», «ЁД ОЛГОН йук олур, ёзилса йук элмас» каби маколлар хам урин олган. Бу маколлар турли сабабларга кура, хикоялардан чикарилган хисса сифатида, хикояларга тугридан-тугри илова килинган соддагина матнларда келтирилган.  Азизийнинг «Устоди аввал» китоби уз даврида жуда катта шухрат козонди ва 17 марта нашр килинди. Китоб Туркистонда янги типдаги юзларча мактабларнинг очилишига сабабчи бул-ди. Барча узбек зиёлилари Азизий бошлаб берган мактабларда савод чикардилар ва унинг ишини муваффакиятли давом эттирдилар.

LEV NIKOLAEVICH TOLSTOY

MAVZU: LEV NIKOLAEVICH TOLSTOY (1828 – 1910 yy) REJA: 1. Rus bolalar adabiyotining taraqqiyotida L.N.Tolstoyning roli. 2. L.N.Tolstoy pedagog – olim ,pedogog – adiblik faoliyati. 3. L.N.Tolstoyning asarlari va ularni bolalarga ta’siri. LEV NIKOLAEVICH TOLSTOY

RUS BOLALAR ADABIYOTINING TARAQQIYOTIDA L.N.TOLSTOY KATTA ROL O’YNAYDI. BOLALAR UCHUN ASAR YOZISHNI HAR BIR QALAMKASHNING FUQAROLIK BURCHI DEB BILGAN PEDAGOG- ADIB IJODDA KO’P NARSALARGA ERISHDI. TOLSTOY 1859-YILDAN E’TIBORAN O’Z ONA QISHLOG’I YASNAYA POLYANADA MAKTAB OCHIB, MUALLIMLIK QILAR EKAN,O’QUVCHILAR-U O’QITUVCHILAR UCHUN DARSLIK VA QO’LLANMALARNING YO’QLIGINI, BORLARI HAM BUGUNGI KUN TALABLARIGA YAXSHI JAVOB BERA OLMASLIGINI TAJRIBADAN O’TKAZDI. LEV NIKOLAEVICH TOLSTOY

ENDIGINA SAVOD CHIQARISH ISHIGA KIRISHGAN BOLALARGA MOS ERTAK, SHE’R, MASAL VA HIKOYALAR DARSLIKLARDA O’Z AKSINI TOPISHI DARKOR, DEB TUSHUNDI VA BU XAYRLI ISHGA QO’L URDI. DARSLIK JUDA QIYINCHILIK, OG’IR IJODIY MEHNAT BILAN 1872-YILDA “ALIFBE” NOMI BILAN NASHR ETILDI.DEHQON BOLALARIGA MO’LJALLANGAN BU KITOB ALIFBEDAN TASHQARI, RUSCHA O’QISH UCHUN 4 KITOB, SLAVYANCHA O’QISH UCHUN 4 KITOB, ARIFMETIKA VA MUALLIM FAOLIYATIDANTASHKIL TOPGAN EDI.

SHU SABABLARGA KO’RA PEDAGOG OLIM QATTIQ TANQITGA UCHRADI. ZAHMATKASH ADIB TANQIDLARDAN TO’G’RI XULOSA CHIQARDI. ILOJI BORICHA MEHNAT AHLI BOLALARIGA O’QIMISHLI, TA’SIRLI,ENG MUHIMI, ULARNING SAVODINI CHIQARISHGA MO’LJALLANGAN “YANGI ALIFBE” VA UNGAQO’SHIMCHA QILIB “RUS TILI O’QISH KITOBI”NI 1875-YILDA NASHIR ETIRADI. BU KITOB UCHUN ADIB YUZDAN ZIYOD HIKOYA, ERTAKLAR YOZADI. “UCH AYIQ”, “FILIPPOK” LAR SHULAR JUMLASIDANDIR. ADABIY JAMOATCHILIK VA PEDAGOGLAR ASARNI ZO’R MA’MNUNIYAT BILAN QABUL QILADILAR. LEV NIKOLAEVICH TOLSTOY

BU KITOB HAR TOMONLAMA BOLALARGA MOS TUSHADI.TOLSTOY KITOB HAQIDA: “MAZKUR “ALIFBE” HAQIDAGI ORZULARIM RO’YOBGA CHIQQANIDAN, UNI RUS BOLALARINING IKKI AVLODI O’QIB, DASTLABKI POETIK ZAVQNI SHU KITOBDAN OLISHLARIDAN FAXRLANAMAN. BU KITOBGA HAMMASIDAN HAM KO’P MEHNAT VA MUHABBATIMNI JO QILDIM, U HAYOTIMNING MUHIM SAHIFASI BO’LISHIGA AMINMAN” – DEB YOZGAN EDI. BU DARSLIK QAYTA-QAYTA BOSILDI. HATTO, 1921-YILDA HAM UNING SO’NGGI NASHRI CHOP ETILADI. LEV NIKOLAEVICH TOLSTOY

TOLSTOYNING HAR BIR ASARI TURMUSHNING, BOLALAR HAYOTINING BIR TOMONINI OCHIB BERISHGA QARATILISHI BILAN MUHIM AHAMIYAT KASB ETADI. CHUNKI, HAYOTNI BOLALARNI QATTIQ SEVGAN VA UNGA MEHR- OQIBATI JUDA KATTA BO’LGAN ADIB KICHKINTOYLARGA QARATA YOZILGAN HAR BIR KATTA - KICHIK ASAR HAYOTIY BO’LISHINI ISTAYDI VA O’ZINING BU QARORIGA BUTUN IJODI DAVOMIDA SODIQ QOLADI. TOLSTOYNING BOLALARGA BAG’ISHLAB YOZGAN BARCHA KATTA – KICHIK ASARLARIDA ODDIY INSON OBRAZI KO’ZGA YAQQOL TASHLANIB TURADI. LEV NIKOLAEVICH TOLSTOY

ADIBNING BIR QATOR ASARLARIGA NAZAR TASHLAB O’TISHGA TO’G’RI KELADI. BIR BOG’BON BOLALARI ISHYOQMAS, YALQOV BO’LIB O’SAYOTGANLIKLARIDAN QATTIQ IZTIROB CHEKADI. U O’LIMI OLDIDAN O’G’ILLARIMNI BIR ALDASAM, ZORA ISHLAB O’ZLARIDA MEHNAT KO’NIKMASI HOSIL BO’LSA, DEGAN O’Y – HAYOL BILAN: “BOLALAR, MEN TOK TAGIGA OLTIN KO’MIB QO’YDIM, UNI MENDAN KEYIN QAZIB OLINGLAR”, DAGAN G’OYANI “BOG’BON VA BOLALAR” HIKOYASIDA JUDA QOYIL QILIB YOZADI. LEV NIKOLAEVICH TOLSTOY

TOLSTOY OCHKO’Z, FAQAT O’Z MANFAATLARINI O’YLAYDIGAN BA’ZI ODAMLARNI KO’PGINA ASARLARIDA TANQID QILADI, ULARNING USTIDAN OCHIQDAN- OCHIQ KULADI. “ ODAMGA QANCHA YER KERAK?” DEGAN HIKOYANING SARLAVHASINI O’QIGAN ODAM HAYRON BO’LIB QOLADI. ROSTDAN, ODAMGA QANCHA YER KERAK? FOMAGA MULKDOR YER BERADI. “BUGUN QANCHA O’LCHASANG HAMMASI SENIKI”,- DEYDI. FOMAGA YUGURIB-YELIB, ODIMLAB KUN BO’YI YER O’LCHAYDI. AXIYRI, OCHLIK VA CHARCHAGANIDAN YEQILADI-YU JON BERADI. ADIB FOMAGA CHO’ZILIB YOTGAN YERNI KO’RSATIB, ODAMGA IKKI METR YER KERAK BO’LADI, XOLOS, DEYDI. LEV NIKOLAEVICH TOLSTOY

TOLSTOY ASARLARI ORASIDA HAYVONLAR, JONIVORLAR PARRANDALAR HAQIDA HAM YOZILGANLARI KO’P. DO’STLIK, BIRODARLIK, DO’STGA SADOQAT, MEHR-OQIBAT NAFAQAT ODAMLAR O’RTASIDA, BALKI HAYVONLAR O’RTASIDA HAM MAVJUD EKANLIGINI BIZ ADIBNING “ARSLON BILAN IT” HIKOYASI MISOLIDA BILIB OLAMIZ. L.N. TOLSTOYNING IBRATLI HIKOYA, ERTAK VA MASALLARI HOZIRGI KUNDA HAM O’ZINING BADIIY HAMDA TARBIYAVIY KUCHINI YO’QOTGAN EMAS. UNING BU MAVZUDAGI ASARLARI QATOR DARSLIK VA MAJMUALARGA KIRGAN, ALOHIDA KITOB HOLIDA HAM CHOP ETILGAN . LEV NIKOLAEVICH TOLSTOY

O'xshashlar

Qadimgi Mesopotamiya. Qadimgi Ossuriya. Qadimgi Xett

Qadimgi Eron. Qadimgi Hindiston

Qadimgi Xorazm

Qadimgi Xitoy

Qadimgi Naxshab